O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim

jadval 2011-2015 yillarda O’zbekiston Respublikasi davlat byudjeti daromadlarini

shakllantirishda soliqlarning tutgan o’rni ( % da)⁹

Ko’rsatkichlar	2011	2012	2013	2014	2015
I. daromadlar (maqsadli jamg’armalarsiz) - jami	100,0	100,0	100,0	100,0	100,0
1. Bevosita soliqlar	26,4	25,4	24,2	23,4	24,1
2. Bilvosita soliqlar	48,2	49,0	51,1	53,1	52,6
3. Resurs to’lovlari va mulk solig’i	15,4	15,6	14,8	13,6	13,2
4. Boshqa daromadlar	10,0	10,0	9,8	7,8	10,1

Jadval ma’lumotlaridan shuni ko’rishimiz mumkinki, davlat byudjetida soliqlar salmog’ini tahlil etar ekanmiz bevosita soliqlar 2011 yili davlat byudjetida 26,4 foizni tashkil qilgan bo’lsa, bu ko’rsatkich 2015 yilga kelib 24, 1 foizni tashkil qiliyotganligini, bilvosita soliqlar esa ushbu yillarda 48,2 foizdan 52,6 foizni tashkil etayotganligini ko’rishimiz mumkin . Soliqlarning ushbu yilda ortishi yoki davlat byudjetidagi o’rni va ahamiyatini yuksalishi davlatimiz

Agarda mamlakatimizda davlat byudjetida bevosita soliqlarning kelib tushish holatiga nazar tashlaydigan bo’lsak (2 jadval) jadval ma’lumotlaridan yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i 2011 yili bevosita soliqlar tarkibida 19,2 foizni tashkil qilgan bo’lsa 2015 yilga kelib, bu ko’rsatkich 13,4 foizni tashkil





⁹ Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan

2. jadval 2011-2015 yillarda davlat byudjeti daromadlarini shakllantirishda bevosita

soliqlarning tutgan o’rni ( % da) ¹⁰

№№	Ko’rsatkichlar	Yillar
		2011	2012	2013	2014	2015
1.	Bevosita soliqlar	100	100	100	100	100
1,1	Yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’i	19,2	18,5	16,3	15,1	13,4
1,2	Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar	12,5	11,9	13,1	12,8	13,7
1,3	Yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalar	10,7	10,9	11,9	13,0	13,5
1,4	Jismoniy shaxslar daromadiga soliq	42,7	42,5	42,8	43,9	43,2
1,5	Tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq	5,0	5,9	6,5	7,4	7,7
1,6	Obodonlashtirish va ijtimoiy infratuzilmani rivojlantirish solig’i	10,0	10,3	9,4	7,7	8,4

qilmoqda. Savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yicha ushbu yillarda 12,5 % ni tashkil etgan bo’lsa,2015 yili 13,7 foiz, yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar, shu jumladan mikrofirmalar va kichik korxonalardan ajratmalar 10,7 % dan 13,5 foizga jismoniy shaxslar daromadiga soliq 42,7 % dan 43,2 foizni, tadbirkorlik faoliyatining ayrim turlari bo’yicha qat’iy belgilangan soliq 5,0 % ni tashkil qilgan bo’lsa, 2015 yili 7,7 foizni bevosita soliqlar tarkibida o’z shrniga ega bo’lmoqda. Albatta bu ko’rsatkichlar mamdakatimizda to’g’ri soliq siysati olib

¹⁰ Jadval O’zbekiston Respublikasi moliya vazirligi ma’lumotlari asosida tuzilgan
borilayotganligidan dalolat bermoqda. Jumladan, yuridik shaxslardan olinadigan foyda solig’ining salmoqg’ining pasayishi mazkur soliq bo’yicha soliq stavkasining pasayishi, savdo va umumiy ovqatlanish korxonalari uchun yagona soliq to’lovidan Davlat byudjetiga ajratmalar bo’yichaesa mazkur soliqni to’lovchilar sonining ortishi bilan izohlashimiz yoki mamlakatimizda ushbu soha bilan shug’ullanuvchilar soni, kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yuritishga mamlakatimizda yaratilayotgan keng imkoniyatlar bilan izohlashimiz mumkin.
Soliqlardan kompleks foydalanish xalq xo’jaligi tarmoqlarini qayta qurishga, ishlab chiqarish infratuzilmasini yaratishga, xo’jaliklar va aholining tovar sotib olish qobiliyatini boshqarib turishga va pulning qadirsizlanish jarayonini jilovlab turishga imkon beradi. Pulning qadirsizlanishiga qarshi choralar ko’rish-kam mehnat sarflab topilgan daromadlarga soliq progressiyasini ko’tarish bilan ham amalga oshiriladi.
Soliqlar davlatning moliyaviy manbai bo’lganligidan soliq siyosati strategiyasini ishlab chiqish ham davlatning muhim vazifasi bo’lib hisoblanadi. Bu siyosatni ishlab chiqishning tashkilotchisi va ijodkori ham davlatdir. Buning uchun davlat o’z qo’lidagi butun kuchni, idoralarni jalb qilib, uni ishlab chiqadi. Avvalo, bunday tashkilotlarga Moliya vazirligi, davlat soliq qo’mitasi va boshqa ilmiy- uslubiy tashkilotlar kiradi. Soliq siyosati strategiyasining izchil va muvoffaqiyatli ishlab ketishi uchun davlat ilmiy-izlanish tashkilotlari tuzib, uning ish yakunlaridan keng foydalanadi. Ana shunday tashkilot Moliya vazirligi qoshidagi ilmiy tekshirish institutidir.
Davlat soliq siyosati strategiyasini ishlab chiqayotganda mavjud soliqlarni yoki yangi kiritilishi mo’ljallangan soliqlarning mohiyati, ahamiyati, kelib chiqish va rivojlanish tarixi chuqur o’rganilishi lozim. Ayniqsa, yangi soliqlar chiqarilayotganda ular ilmiy asoslangan bo’lishi, yirik amaliyotchi mutuxassislari va jamoatchilik o’rtasida erkin bahslashuv asosida biror qarorga kelishi zarur. Bu erda hech qachon bir soha mutaxassislari fikri bilangina chegaralanib qolmaslik kerak, chunki soha mutahassislari ham o’z manfaatlarini ko’proq ko’zlab, umumdavlat manfaatlarini ular ko’ra olmasliklari yoki bila olmasliklari mumkin.
Demak, davlat soliq siyosati strategiyasini tayyorlovchi uni to’liq hayotga tadbiq qilishning tashkilotchisi va boshqaruvchilik rolini bajaradi. Davlatning soliq siyosati taktikasini faol yuritishning, bozor iqtisodiyotiga muvaffaqiyatli o’tishning va uning munosabatlarini har tomonlama rivojlantirishning muhim omilidir.
Hozirgi davrning soliq siyosati strategiyasining asosi - Respublika Prezidenti Islom Karimovning respublika iqtisodiy rivojlanishining besh tamoyili, ustuvor yo’nalishlaridir. Respublika soliq siyosati strategiyasi ana shu tamoyillardan kelib chiqib, soliq sohasidagi chora- tadbirlarini amalga oshirmoqda. Soliq siyosati strategiyasining ikki yo’nalishi mavjud:

1. 
   Korxona va tashkilotlarga nisbatan soliq siyosati. Eng avvalo, korxona va tashkilotlarni bozor iqtisodiyoti sharoitidagi erkinligini hisobga olish. Ularning moliyaviy mustaqilligiga, erkin baho belgilashlariga to’sqinlik qilmaslik va byudjetga soliq to’lovlari belgilanayotganda faqat demokrotik asosda ya’ni Oliy Majlis tasdiqlab bergan soliqlarni undirishni tashkil etish zarurdir. Hozirgi vaqtda soliqlar bir tomondan korxonalarda taqchil, raqobatga bardosh bera oladigan tovarlar (ishlar, xizmatlar) ishlab chiqarishni ko’paytirishga, ikkinchi tomonda tovar bahosini oshirib sotgan holda mehnatsiz yoki kam mehnat bilan topilgan daromadlarni cheklashga qaratilmog’i zarur.
   
2. 
   Soliq siyosatida aholining turli hil guruhlariga nisbatan hilma-hil yondoshishdir. Nochor, kam ta’minlanganlarga iloji boricha soliqdan ko’proq imtiyozlar berish va kam kuch sarflab ko’p daromad oluvchi yoki boshqa engil daromad topuvchilarga nisbatan yuqori progressiyali soliq stavkalarini qo’llashdan iboratdir.
   

Soliq siyosatining strategiyasi va taktikasi ishlab chiqilgan bo’lishi zarur. Strategiya uzoq yillarga mo’jallangan soliq munosabatlaridagi muhim yo’nalishlar bo’yicha chora-tadbirlarning majmuidir. Taktikada esa soliq strategiyasining har bir ma’lum davr(yil, chorak)da amalga oshirilishi lozim bo’lgan aniq tadbiriy choralar ko’rsatiladi.
Mustaqillik davrida soliq siyosatiga e’tibor bersak, davlat, birinchidan, soliq tushumlarining umumiy summasida egri soliqlar salmog’ini oshirib boryapti.
Ikkinchidan, butun respublika soliq idoralarini yuuqori darajali kompyuterlar bilan ta’minladi. Soliq siyosatini faollashtirish maqsadida quyidagilarni e’tiborni ko’proq qaratish lozim:

1. 
   Soliq sohasida davlatlar yo’l qo’ygan ba’zi xatolarning takrorlanmasligi uchun soliq tarixini puxta o’rganish lozim.
   
2. 
   Soliqqa tortish va uni undirish ishlarining arzonga tushishiga erishish. 3.Soliq ob’ekti aniq, ixcham, to’lovchilarga va soliq idoralari xodimlariga
   

soliqni xisoblash uchun oson va qulay bo’lishi zarur.
4.Soliqlarning byudjetga to’liq va o’z vaqtida tushishiga qiziqtirish maqsadida byudjetga ko’p, salmoqli soliq to’lovchilarga soliqdan ma’lum qismini qoldirish ham maqsadga muvofiqdir.
Agarda 1991-1994 yillarda soliq siyosati soliq idoralarida ishlab chiqarishning pasayishi, soliq bazasini qisqartirish sharoitida o’zlarining asosiy e’tiborlarini soliqlarning xazina funktsiyasini bajarishga, ya’ni byudjetni kerakli mablag’lar bilan ta’minlashga, respublika davlat byudjeti muvozanatini saqlashga qaratdilar. Bu davrda soliq tizimi soliqlarning ko’p turliligi va soliq stavkalarining yuqoriligi natijasida korxonalar daromadlarining 45 foizgacha byudjetga olib qo’yish bilan ifodalansa. Hozirgi kunga kelib oqilona soliq siyosatini yuritish asosida mamlakatimizda maxsulot ishlab chiqarish, tadbirkorlik yuritish uchun yaratilayotgan barcha sharoitlarni keltirishimiz mumkin
Soliqlar korxonalarni kengaytirish va texnika bilan qayta qurollantirishni cheklab, bu sohada soliqlar bo’yicha belgilangan ko’plab imtiyozlar ham ish bermadi. Shu davrda korxonalarda soliq yukini kamaytirish, ularni qiziqtirish rolini oshirish talab etildi.

2.