Oʻzbekiston respublikasi oliy va oʻrta maxsus ta’lim vazirligi buxoro davlat universitetining pedagogika instituti

1. Fe’l-kesim
quyidagicha ifodalanadi: 
1) sof fe’l 
bilan: 
Karimjon maktabdan 
keldi
.
2) sifatdosh
bilan: 
Bu kitoblarning barchasi 
oʻqilgan
. 
2. Ot-kesim
quyidagicha ifodalanadi: 
1) bosh, joʻnalish, oʻrin-payt, chiqish kelishigidagi otlar
bilan: 
Oʻzbekistonning poytaxti - 
Toshkent
. Bu sovgʻa 
ukamga
. Uyning 
kaliti 
onamda
. Bularning hammasi 
sevinchdan
.
2) sifat 
bilan
:
Shahar 
goʻzal. 
3) olmosh bilan: 
Bu narsa 
oʻz-oʻzimniki.
4) otlashgan son bilan: 
Ikki oʻn besh ‒ 
bir oʻttiz
. 
5) ravish bilan: 
Dangasaning vaji 
koʻp
.
6) undov soʻz bilan: 
Buyruqni bajarmaganning holi 
voy
.
7) modal soʻz bilan: 
Uning ezgu niyatlari 
bor
. 
Kesimlar tuzilishiga koʻra ham ikki turga boʻlinadi: 
1
. 
Sodda kesim
bir soʻzdan iborat boʻladi: 
1
) sodda fe’l
-
kesim
: 
Men 
keldim
.
2
) sodda ot-kesim
: 
Uyat oʻlimdan 
qattiq
.
2)
 Murakkab kesim 
kamida ikkita soʻzdan tuzilgan boʻladi: 
1)
murakkab fe’l-kesim
quyidagicha tuziladi: 
a) koʻmakchi fe’lli soʻz qoʻshilmasidan iborat boʻladi: 
Odamlar
tarqala boshladi
. 

---

21 
b) sifatdosh va toʻliqsiz fe’ldan iborat boʻladi. 
Mashgʻulot haftada 
bir marta 
oʻtadigan boʻldi
. 
U
kelgan edi.
v) ibora bilan ifodalanadi:
Sobir 
soʻzining ustidan chiqdi
. 
2) murakkab ot-kesim 
quyidagicha tuziladi: a) ot, sifat, son, olmosh, 
ravish hamda "
boʻlmoq
" fe’li yoki toʻliqsiz fe’ldan iborat boʻladi: 
Mehnat qancha
qiyin boʻlsa
, noni shuncha 
shirin boʻladi
. 
b)
 yoʻq, bor, oz, koʻp, zarur, lozim, kerak, darkor
kabi soʻzlar hamda
boʻlmoq
fe’li yoki toʻliqsiz fe’ldan iborat boʻladi: 
Uzoqda 
koʻringan sharpa bir zumda 
yoʻq boʻldi. 
v) harakat nomi hamda
kerak, lozim
kabi soʻzlardan iborat 
boʻladi, bunda kesimni ega bilan moslashtiruvchi shaxs-son 
qoʻshimchalari harakat nomiga qoʻshiladi: 
Choyxona yangi solingan 
qishki binoga koʻchib kirish
i
 va bayramda ochilish
i
 kerak edi.
 
Bogʻlama 
Ot-kesimni ega bilan bogʻlovchi vosita 
bogʻlama
deb ataladi. 
Bogʻlama -
dir
kesimlik qoʻshimchasi 
(Mehnatning noni shirindir)
, shu 
qoʻshimchaga sinonim boʻlgan 
boʻlmoq, hisoblanadi, sanaladi 
fe’llari 
(U kishi mening ustozim 
hisoblanadi
.),
toʻliqsiz fe’llar 
(U mening 
doʻstim 
edi
.),
shuningdek, ot-kesimlarga qoʻshilgan shaxs-son 
qoʻshimchalari
(Oʻquvchi
man
.
) 
bilan ifodalanadi. 
 
 
Kesimlik soʻzlari 
Ayrim mustaqil soʻz turkumiga mansub boʻlgan soʻzlar -
moq, -sh
(-ish) 
qoʻshimchali harakat nomlari bilan kelib kesim tarkibida 
qatnashadi. Bunday oʻz mustaqil ma’nosidan uzoqlashib, gapning 
fikriy markazi vazifasida kelgan soʻzlar 
kesimlik soʻzlari
deb ataladi 
(17; 96). Ular ot (
shart
), sifat (
kerak, zarur, lozim, darkor, mumkin, 
muhim
) turkumlariga tegishli boʻlishi mumkin: 
Bu ishni bajarish 
kerak (lozim, zarur…)
Savol va topshiriqlar 
1.
 
Gap boʻlagi nimaga aytiladi? 
2.
 
Ot-kesimni ega bilan bogʻlovchi vosita nima deb ataladi? 
3.
 
Murakkab ot-kesim
 
qanday tuziladi? 
4.
 
Murakkab fe’l-kesim qanday tuziladi? 
5.
 
Nomustaqil kesimlar qanday tuziladi? 
6.
 
Oddiy boʻlaklar qanday soʻz bilan ifodalanadi? 

---

22 
7.
 
Turgʻun bogʻlanmalar (toʻgʻri ma’noli va koʻchma ma’noli), erkin 
bogʻlanmalar bilan ifodalangan boʻlaklar gapning qaysi boʻlagidir? 
8.
 
Uning ezgu niyatlari 
bor
.
Ushbu gapda kesim qaysi soʻz bilan 
ifodalangan?
 
 
Foydalaniladigan adabiyotlar: 
1. M. Hamroyev. Ona tili. Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa 
aksiyadorlik kompaniyasi bosh tahririyati. 2013. 15 ‒ 22. 
2.M.Hamroyev. Ona tilidan lisoniy tahlil qoliplari. Toshkent: TDPU. 
2019. 6-11 
3. H.Jamolxonov. Hozirgi oʻzbek adabiy tili. 2005, “Talqin”
nashriyoti 
4. M.Hamroyev, D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. Gʻulomova, 
SH.Yoʻldosheva. Ona tili. Toshkent, 2007-yil. 
5. Z.Otamirzayeva, M.Yusupova. Oʻzbek tili. 2004, OʻAJBNT» 
markazi. 
6. R.Ikromova D.Muhamedova, D.Shodmonqulova, X. Gʻulomova. 
Hozirgi oʻzbek adabiy tilidan ma’ruza matnlari (Sintaksis). 
Toshkent, 2001-yil.