23
4. Otlashgan soʻzlar bilan:
a) sifat bilan:
Yaxshilar
koʻpaysin,
yomon
qolmasin.
b)son bilan:
Ikkovimiz
dala aylandik.
v)sifatdosh bilan:
Oʻqigan
oʻzar,
oʻqimagan
toʻzar.
g) ravish bilan:
Koʻplar
qatnashdi.
d)taqlid soʻz bilan:
Toʻplarning
gumbur-gumburi
eshitilardi.
e) modal soʻzlar bilan
:
Bor
boricha,
yoʻq
holicha.
5. Ibora bilan:
Uning yuziga oyoq qoʻyish
axloqimizga zid.
6. Sintaktik birliklar bilan:
Otlarning otxonaga olib oʻtilmagani
Ziyodillani taajjublantirdi.
Ayrim paytlarda teng aloqadagi bir necha soʻz ham butunicha yoki
boʻlak-boʻlak ravishda ega boʻlib kelishi mumkin:
Otam bilan
akam
bozorga ketdilar.
Ba’zan ega chiqish kelishigidagi soʻzlar bilan ham ifodalanishi
mumkin. Bunday paytlarda haqiqiy ega tushirilgan boʻlib, undan oldin
kelayotgan chiqish kelishigidagi soʻz ega
vazifasini ifodalaydigan
boʻlib qoladi:
Undaham bu
kitoblardan
bor
. Bu gapdagi haqiqiy egani
tiklash mumkin:
Unda hambu kitoblardan
biri
bor
.
Ega bilan kesimning shaxs va sonda oʻzaro mosligi
1. Shaxsda mosligi
Ega va kesim bir-biri bilan shaxsda hamma vaqt mos boʻladi:
Biz
maktab jamoat ishlarida faol
qatnashamiz
.
D i q q a t !
Nutqda "
Hayron boʻlasan
kishi
"
tarzidagi
gaplar
qoʻllanadi. Bu gapda ega va kesim shaxsda moslashmagan: ega
(kishi)
III shaxsda, kesim esa II shaxsdadir.
2. Sonda mosligi
I. Fe’l-kesim I va II shaxsda ega bilan hamma vaqt sonda mos
boʻladi.
Biz yordam berdik
.
II.
Kesim
III
shaxsda
ega
bilan
hamma
vaqt
sonda
moslashavermaydi:
1. Bayon nohissiy boʻlib, koʻplik ma’nosini ta’kidlash nazarda
tutilmasa,
III shaxsdagi kesimga -lar, -(i)sh qoʻshilmaydi:
Mehmonlar
juda
charchagan edi
(4,308).
Odamlar
tarqala boshladi
(2,146).
Otlar
oʻz-oʻzidan asta yurib ketdi (4,292). Qattiq shamolga
24
oʻrganmagan
daraxtlar
quladi (7,243). Keltirilgan barcha misollarda
bayon nohissiy (neytral, obyektiv) boʻlib, ta`kid nazarda tutilmagan.
2. Bayon hissiy boʻlib, koʻplikni ta’kidlash nazarda tutilsa, III
shaxsdagi kesimga -lar qoʻshiladi: Qora xat olganlarning uyi jimjit.
Ularning yetim bolalari toʻy boʻlayotgan
uylar eshigi oldida
allaqanday havas, oʻkinch bilan oʻyinga qarab turadilar. (22,513).
Mazkur matnda ikkinchi jahon urushidan keyingi holat tasvirlangan
bo`lib, bayon hissiy. Kesimga
-
lar
qo`shilib ma`no kuchaytirilgan. Bu
qo`shimcha tushirib qoldirilsa, ta’kid ifodalanmaydi. Bu misolda
subekt vazifasida insonni bildiruvchi soʻz kelgan.
Quyidagi misolda
insondan boshqa jonzot subyekt boʻlib keladi:
Chumchuqlar,
chittaklar, toʻrgʻaylar, sa’valar
va boshqa allaqancha
qush
turkumlar
i
oʻz
toʻplar
i bilan vijir-vijir, chugʻur-chugʻur sayrab-
kuladi
lar
,
er yuzini tutgan chechak gilamlari ustini o`pib yalaydi
lar
,
yotib cho`qiydi
lar
,
sapchib uchadi
lar
(20,142). Mazkur matn
parchasida koʻklam kunlari tasvirlangan.
Hissiylik darajasi yuqori
bo`lganidan uyushiq egada ham, barcha kesimda ham
-
Dostları ilə paylaş: 
