O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

4. Konstitutsiya shakllari
Konstitutsiya shakli deganda, konstitutsiyaning mohiyatini shakllantirish, ifodalash hamda namoyon etish vositasi tushuniladi. Bu ta'rif, bir tomondan, konstitutsiyaning ichki shaklini, ya'ni mazmunining ichki tashkiliy tuzilishini (strukturasini) aks ettiradi; ikkinchi tomondan, konstitutsiyaning tashqi ifodalanishini anglatadi^6[6].
Konstitutsiyalarning ichki tuzilishi (strukturasi) xususida so`z yuritilarkan, albatta kodifikatsiyalangan, oliy yuridik kuchga ega bo`lgan barcha normalarni qamrab olgan yaxlit va yagona yozilgan konstitutsiya nazarda tutiladi. Uning ichki tuzilishi asosan andozaviy ko`rinishga ega: avval Muqaddima, Asosiy qism va xulosadan iborat bo`ladi. Muqaddimada odatda konstitutsiya maqsadlari bayon qilinadi, uning yuzaga kelishining tarixiy shart-sharoitlari tavsiflab beriladi, ba'zan esa huquqlar va erkinliklar yohud davlat siyosatining rahbariy ibtidolari e'lon qilinadi.
Konstitutsiyaning ushbu qismi siyosiy va g`oyaviy nuqtai nazardan juda muhimdir. Muqaddimadagi qoidalar huquqiy normalar bo`lib hisoblanmasa-da, boshqa qoidalarni sharhlash va qo`llashda normativ ahamiyatiga egadir, ya'ni Muqaddimalar konstitutsiya normalar sharhlanishi lozim bo`lgan yo`nalishlarni ko`rsatib beradi.
Konstitutsiyaning Asosiy qismida inson va fuqarolar huquq va erkinliklar, ijtimoiy tuzum asoslari, davlat organlarining tizimi va statusi (darajasi) davlat timsollari, konstitutsiyaga o`zgarishlar kiritish tartibi tug`risidagi normalar beriladi.
Davlat organlari statusi to`g`risidagi normalar odatda hokimiyatning taqsimlanishi pirinsipiga mos ravishda beriladi; ko`pincha avval parlament to`g`risidagi, undan keyin sud hokimiyati to`g`risidagi va nihoyat mahalliy hokimiyatning tashkil etilishi to`g`risidagi normalar beriladi. Ba'zan esa butunlay boshqacha tartib ham ko`zga tashlanadi. Masalan, Ispaniya Konstitutsiyasida avval boshida davlat boshlig`i to`g`risidagi, so`ngra esa konstitutsiyaviy adliya organlari to`g`risidagi normalar berilgan. Ba'zan normalarning berilish tartibi davlatdagi ba'zi organlarning boshqalariga nisbatan ustuvoroq nufo`zga ega ekanligini ham ko`rsatadi. Masalan, Fransiya konstitutsiyasining Asosiy qismida avvalo Respublika Prezidenti to`g`risidagi, ikkinchi o`rinda xukumat to`g`risidagi normalar berilgan. O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasida esa O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, O`zbekiston Respublikasi Prezidenti, Vazirlar Mahkamasi, Mahalliy davlat hokimiyati , Sud hokimiyati to`g`risida normalar berib o`tilgan.
Xulosaviy qoidalarda turli normalar bo`lishi mumkin. Odatda xulosada konstitutsiyaning kuchga kirish tartibi, hokimiyatning yangidan tashkil etilayotgan organlarning tashkil etilish muddatlari, organik va boshqa qonunlar chiqarilish muddatlari ko`rsatiladi.
Vaqtinchalik qoidalarda birdaniga amalga kiritish imkoni bo`lmagan konstitutsiyaviy normalarining amalga kiritilishi muddatlari, eski konstitutsiyaviy normalarning yangilari bilan almashtirish tartiblari va muddatlari ko`rsatiladi.
Konstitutsiyaning qo`shimcha qoidalari asosiy qismga qaraganda boshqacharoq beriladi va ular ko`pincha sharhlash xarakterida bo`ladi. Ba'zi bir istisnolar ham odatda ko`shimcha qoidalar qismidan joy oladi.
Konstitutsiyaning ichki shakli quyidagi elementlarning majmuidan iborat:
1) konstitutsiyani ishlab chiqish tartibi;
2) konstitutsiyani rasmiylashtirish, qabul qilish tartibi;
3) konstitutsiyani tasdiqlash tartibi;
4) konstitutsiyaning ichki tuzilishi.
Konstitutsiyaga hayotga tatbiq etilishi , uning harakatlanishi, amalga oshishi uchun yuqoridagilar hali yetarli emas. Buning uchun konstitutsiyaning tashqi jihatini tashkil etuvchi elementlar, ya'ni tashqi shakli ham zohir bo`lishi lozim. Tashqi shakl konstitutsiyaning amalga oshirilish shaklini ham nazarda tutadi.
Konstitutsiyaning tashqi shakli quyidagi elementlardan (qismlardan) tarkib topadi:
1) konstitutsiyaning nomlanishi;
2) konstitutsiyani kuchga knritish tartibi (shakli);
3) konstitutsiyani amalga oshirish tartibi:
4) konstitutsiyani o`zgartirish (qayta ko`rib chiqish) tartibi;
5) konstitutsiyani muhofaza etish tartibi.
O`zbekiston Respublikasining amaldagi Konstitutsiyasi tuzilishi uning mazmuniga to`la muvofiq bo`lib, shaxs, jamiyat va davlat oddida turgan vazifalarni samarali hal etishga ko`mak beradi. Mamlakatimiz Konstitutsiyasi muqaddima, 6 bo`lim, 26 bob va 128 -moddadan iborat.
Muqaddima qisqa bo`lib, ko`tarinki ruhda yozilgan. Unda: konstitutsiyani xalq, ya'ni davlat hokimiyatining haqiqiy sohibi qabul qiladi va unda o`z irodasini ifoda etadi. Agar birinchi bo`lim konstitutsiyaviy tuzumning asosiy prinsiplari yig`indisidan iborat bo`lsa, ikkinchi bo`lim inson huquqlari to`g`risidagi normalar mavjud.
Respublika Konstitutsiyasining Inson va fuqaroning asosiy huquqlari, erkinliklari va burchlari to`g`risidagi bo`limi keng berilishi konstitutsiyaning mohiyatidan kelib chiqadi. “shaxs-jamiyat-davlat” munosabatlarni tartibga solinishi konstitutsiyaning tub mohiyatini tashkil etadi. Bunda shaxs omili birinchi o`rinda qo`yilgan.
Uchinchi bo`limda esa Jamiyat va shaxs munosabatlari tartibga solinib, fuqarolik jamiyatining an'analarini tiklash, ijtimoiy uyushmalar va munosabatlarni huquqiy jihatdan tartibga solib, ularning rivojlanishini ta'minlashga qaratilgavn normalar mavjud.
To`rtinchi bo`lim ma'muriy hududiy va davlat tuzilishiga bag`ishlangan. Unda Qoraqalpog`iston Respublikasi haqida alohida MAVZU bor.
Beshinchi bo`limda Davlat hokimiyatini tashkil etilishi deb nomlanib, unda O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi, Prezidentning huquqiy maqomi, ijro hokimiyatini, mahalliy davlat organlari, sud hokimiyatining huquqiy maqomlari ko`rsatib o`tilgan. Oltinchi bo`lim Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish tartibini o`z ichiga oladi.