O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

7. Konstitutsiyani o`zgartirish tartibi
Konstitutsiyani o`zgartish kiritishning oddiyligi yoki murakkabligiga qarab, barqaror va o`zgaruvchan konstitutsiyalarga bo`linadi. Agarda konstitutsiyani o`zgartish osonroq bo`lsa, u o`zgaruvchan konstitutsiya deb yuritiladi. Agarda, aksincha, konstitutsiyaga o`zgartish va qo`shimchalar kiritish tartibi murakkab bo`lsa, u barqaror konstitutsiya deb yuritiladi. Lekin shuni esda tutish kerakki, eng o`zgaruvchan konstitutsiya ham boshqa qonunlarga nisbatan qattiq, ixcham va barqaror bo`lishi shart.
Konstitutsiyaning tuzilishini, butun matnini o`zgartirishga olib keladigan obyektiv sabablardan biri mamlakatda yuz beradigan jiddiy islohotlar va davlat rivojlanishiga doir dasturning o`zgarishidir. Jahonning ilg`or mamlakatlarida doimo konstitutsiyaning ixcham va barqaror bo`lishiga katta e'tibor berib kelingan. Xususan, 1787 yilda qabul qilingan va jahondagi birinchi konstitutsiya hisoblangan AQSH Konstitutsiyasi, mana 200 yildan ko`p vaqt o`tibdiki, hamon barqaror tarzda amal qilib kelmoqda. Unga shu vaqt ichida 27 ta o`zgartirish va qo`shimcha kiritilgan, xolos.
Umuman, konstitutsiyani o`zgartirish, yangilash oddiy qonunlarni o`zgartirish yoki yangilashdan farq qiladi. Masalan, Rossiya Federatsiyasi Konstitutsiyasiga tuzatish va yangilik kiritiladigan bo`lsa, bu haqsagi taklif faqat Prezident, Federatsiya Kengashi, Davlat Dumasi, xukumat, Rossiya Federatsiyasi subyektlarining qonun chiqaruvchi (vakolatli) organlari va Federatsiya Kengashi yoki Davlat Dumasi deputatlaridan kamida beshdan bir qismi tomonidan kiritilishi mumkin. Ispaniya Konstitutsiyasi bo`yicha Bosh Kortesning ikkala palatasida ham depututlarning beshdan uch qismidan ko`prog`i ovoz bersa, konstitutsiyaga o`zgartishlar kiritish mumkin.
O`zbekiston Konstitutsiyasining barqarorligini ta'minlab beruvchi prinsiplar uning bevosita o`zida mustaxkamlab qo`yilgan. Lekin hayot sharoiti, mamlakatning rivojlanishi Konstitutsiyaga o`zgartish kiritishni taqozo etishi mumkin.
Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritishning alohida murakkab tartibi uni barqarorligini ta'minlashga qaratilgandir. Shu bilan birga Konstitutsiyaning ayrim qismlari umuman o`zgartirilishi mumkin emas. Masalan, Fransiyada respublika boshqaruv shakli, Germaniyada davlatning federativ tuzilishi, Braziliyada hokimiyat vakolatlarini taqsimlash prinsipi o`zgartirilishi mumkin emas.
Ayrim davlatlarda Konstitutsiyaning ayrim MAVZUlari o`zgartirilishi mumkin emas. Masalan, Rossiya Konstitutsiyasining 1, 2 va 9- MAVZUlari o`zgartirilishi mumkin emas.
Ko`pchilik davlatlarda Konstitutsiya moddalarini o`zgartirish uchun mutlaq ko`p ovoz olish kerak (odatdda 2/3). Federativ davlatlarda federatsiya subyektlarining ko`pchiligi (Rossiyada 2/3 qismi, AQShda 3/4 qismi) roziligini (ratifikatsiya qilishi) talab etiladi. Hindiston, Kanada, Pokistonda esa federatsiya subyektlarining roziligi talab qilinmaydi.
Ayrim hollarda (Skandinaviya mamlakatlarida) Konstitutsiyaga o`zgartirishlar kiritish uchun albatta referendum chaqirilishi kerak. Ba'zi davlatlarda (Italiya) o`zgartirishlar kiritish uchun parlament 2 palatasining mutlaq ko`p ovozini olish kerak.
Unchalik muhim bo`lmagan o`zgartirishlar oddiy ko`pchilik ovoz bilan kiritilishi mumkin (Hindiston). Vengriyada Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish tartibi referendum yo`li bilan amalga oshirilishi mumkin emas.
Ba'zi hollarda esa Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritishni qonun tashabbusiga ega bo`lgan barcha subyektlarning o`zlarigina taklif eta olmaydilar. Masalan, Gretsiyada Prezident va parlamentning 150 deputati roziligi bilan, Avstriyada boshqa subyektlar bilan birga xalq tashabbusi, ya'ni 100 ming imzo bilan, Italiyada 50 ming imzo bilan o`zgartirishlar taklif qilinishi mumkin.
Odatda Konstitutsiyani urush yoki favqulodda holat davrida qayta ko`rish mumkin emas. Meksikada Konstitutsiya umuman o`zgartirilmaydigan hujjat sifatida qaraladi.
O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 127, 128-moddalarida unga o`zgartishlar kiritish tartibi mustahkamlab qo`yilgan. O`zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasiga o`zgartirishlar tegishincha O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Qonunchilik palatasi deputatlari va Senati a'zolari umumiy sonining kamida uchdan ikki qismidan iborat ko`pchiligi tomonidan qabul qilingan qonun yoki O`zbekiston Respublikasining referendumi bilan kiritiladi.
O`zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tegishli taklif kiritilgandan keyin olti oy mobaynida Konstitutsiyaga o`zgartirishlar hamda tuzatishlar kiritish to`g`risida keng va har taraflama muhokamani hisobga olgan holda qonun qabul qilishi mumkin. Agar Oliy Majlis Konstitutsiyaga o`zgartirish kiritish to`g`risidagi taklifni rad etsa, taklif bir yil o`tgandan keyingina qayta kiritilishi mumkin.
III MAVZU. Mustaqil O`zbekiston Konstitutsiyasini ishlab chiqish va qabul qilishga ta'sir etgan omillar.