O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi namangan davlat universiteti

1.2-chizma
Iqtisodiy resurslar va ehtiyojlarning qondirilish darajasi o’rtasidagi bog’liqlik 
Cheklangan iqtisodiy resurslardan unumli foydalanib, ishlab chiqarish 
imkoniyatlarini va binobarin ehtiyojlarni qondirish darajasini oshirish zarurligi 
iqtisodiyot oldiga quyidagi muammolarni qo’yadi: 
Iqtisodiy r
еsurslar, 
imkoniyatlar 
Ishlab chiqarish yoki 
xizmat ko’rsatish
darajasi 
Ehtiyojlarning 
qondirilish darajasi

---

15 
1) ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishning optimal variantlarini (eng zarur va 
tejamli turlarini) tanlab olish va resurslarni ko’proq ishlab chiqarishga jalb qilish; 
2) mavjud resurslarning har bir birligidan tejab-tergab, samarali foydalanish; 
3) fan-texnika yutuqlarini va yangi texnologiyalarni joriy qilib, yangi energiya, 
material, xomashyo turlari, ularning manbalarini topib, foydalanishga jalb qilish, 
resurslar unumdorligining oshishiga erishish. 
Bu muammolarni hal qilish zaruriyati kishilardan chuqur iqtisodiy bilimlarga 
ega bo’lishni taqozo qiladi. 
2. Iqtisodiyot nazariyasining fan sifatida shakllanishi 
Iqtisodiy hayot sirlarini bilish va shu yo’ldagi faoliyatning asosiy yo’nalishlarini 
aniqlashga intilish juda qadim zamonlardan mavjud bo’lib, bu intilish iqtisodiy 
faoliyatni tartibga solish, uni kishilarga kerak bo’lgan tomonga yo’naltirishga ijobiy 
ta’sir etish zaruriyatidan kelib chiqqan. 
Iqtisodiyotga oid bilimlarga dastlab antik dunyoning ko’zga ko’ringan olimlari 
Ksenofont, Platon, Aristotel asarlarida, shuningdek qadimgi Misr, Xitoy, Hindiston 
va Markaziy Osiyo olimlarining asarlarida e’tibor qaratilgan edi. 
Biz uzoqqa bormasdan ming yillar osha bizga yetib kelgan Qur’oni Karimni, 
hadislarni, Qobusnomani, Ibn Xoldun asarlarini
, 
bobolarimiz Abu Ali Ibn Sino, Abu 
Nasr Forobiy, Abu Rayxon Beruniy, Alisher Navoiy, Mirzo Ulug’bek asarlarini o’qir 
ekanmiz, ularda insonning yashashi uchun tabiat ehsonlari yetarli emasligi, ijodiy 
mehnat qilish kerakligi qayta-qayta uqtirilganligiga yana bir karra amin bo’lamiz. 
Jumladan, arab mutafakkiri Ibn Xoldun Abdurahmon Abu Zayd (1332-1406)ning 
iqtisodiyot bilimlarini rivojlantirishdagi hissasi juda kattadir. U o’zining 1370 yilda 
yozilgan «Kitob-ul-ibar» («Ibratli misollar kitobi») asarida dunyoda birinchi bo’lib 
tovarning ikki xil xususiyatini – iste’mol qiymati va qiymat tushunchalarini, oddiy va 
murakkab mehnatni, zaruriy va qo’shimcha mehnat hamda zaruriy va qo’shimcha 
mahsulot tushunchalarini ajrata bildi. Shuningdek, Ibn Xoldun tomonidan tovarlarni 
ayirboshlash jarayonida, ular bir-biriga taqqoslanganda mehnatni tenglashtirish 
shaklida yuzaga chiqishi, ya’ni tovarda gavdalangan mehnatning miqdori va uning 
nafliligini hisobga olinishi ham ta’kidlangan
1
. 
«Kapital» kategoriyasiga yondashuvlarning dastlabki manbalarini Abu Ali Ibn 
Sino (980-1037)ning asarlarida ko’rish mumkin. U hayotning to’qqizta omili: yer, 
havo, olov, insonning asab tizimi, «hayot sharbati», tana qismlari, qalb, kuch, aqliy 
faoliyatni ajratib ko’rsatgan. Bu o’rinda ham iqtisodiy, ham jismoniy, ham ruhiy, ham 
ahloqiy tavsiflar ajoyib tarzda birlashtirilgan
2
.
 
Alisher Navoiyning iqtisodiy masalalarga oid g’oyalari «Vaqfiya» (1482) va 
«Mahbub-ul-qulub» (1500) asarlarida bayon etilgan. U mahsulotni uch qismga bo’lib, 
birinchi qismini ketgan xarajatga, ikkinchi qismini o’zining va oilasining 
ehtiyojlariga, uchinchi qismini esa aholining ijtimoiy manfaatlari uchun sarflashga 
chaqiradi. Bundan tashqari mahsulotni yaratishda mehnatning roliga va ishlab 
1
A.Razzoqov., Sh.Toshmatov., N.O’rmonov. Iqtisodiy ta’limotlar tariхi. T.: «Moliya». 2002, 42-bеt. 
2 Bogachеva G.N., Dеnisov B.A. O mnogoobraznoy traktovkе katеgorii "Kapital" // Mеnеdjmеnt v Rossii i za rubеjom, №1, 2000. 
- 
http://www.dis.ru
.

---

16 
chiqarish vositalarining ishtirokiga alohida e’tibor beradi. Shu bilan birga boylikni 
halol mehnat bilan topish, to’plash va foydalanish zarurligini ta’kidlaydi
1
. 
Lekin Aristoteldan boshlab butun dunyoning, jumladan Markaziy Osiyoning 
ko’pgina olimlari iqtisodiyotni izchil o’rganish asosida uning ko’pgina qonun-
qoidalarini, tushunchalarini yoritib bergan bo’lsalar ham, hali iqtisodiyot nazariyasi 
fan sifatida shakllanmagan edi.
Iqtisodiyot nazariyasi mustaqil fan sifatida ko’pgina mamlakatlarda milliy bozor 
shakllangan va jahon bozori vujudga kelayotgan davrlarda «siyosiy iqtisod» nomi 
bilan shakllana boshladi.
Siyosiy iqtisod grekcha so’zdan olingan bo’lib «politikos» - ijtimoiy, «oykos» - 
uy, uy xo’jaligi, «nomos» - qonun degani. Ya’ni uy yoki ijtimoiy xo’jalik qonunlari 
ma’nosini beradi. 1575-1621 yillarda yashab, ijod qilgan frantsuz iqtisodchisi Antuan 
Monkreten birinchi marta 1615 yilda «Siyosiy iqtisod traktati» nomli kichik ilmiy 
asar yozib, bu fanni mamlakat miqyosida iqtisodiyotni boshqarish fani sifatida 
asosladi. Keyinchalik klassik iqtisodchilar bu fikrni tasdiqlab, siyosiy iqtisod keng 
ma’noda moddiy hayotiy vositalarni ishlab chiqarish va ayirboshlashni boshqaruvchi 
qonunlar to’g’risidagi fandir, deb yozgan edilar.
Iqtisodiyot nazariyasi fani shakllanishi jarayonida bir qancha g’oyaviy oqimlar, 
maktablar vujudga kelgan. Ular jamiyat boyligining manbai nima, u qayerda va 
qanday qilib ko’payadi, degan savollarga javob topishga urinishgan. Bunday iqtisodiy 
oqimlardan dastlabkisi