O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi o‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi b. M. Tojiboyеv
Yüklə 3,55 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Xom yog‘.
B uni boshqa so‘z bilan lipidlar (yog‘simon moddalar) deb ham yuritiladi. Uning tarkibida sof yog‘, ya’ni yog‘ kislotalarining trigliseridlari, yog‘ kislotalari, yog‘da eriydigan A, D, Е, K vitaminlar, smola, fosfotid, sterin, efir yog‘lari, mum, karotin, хlorofill kabi moddalar bor. Sof yog‘ yog‘ kislotasi va glitserindan iborat bo‘lib, oz miqdorda kislorod, uglerod, vodorod, fosfor (fosfoli- poidlar) ham mavjud. Chorva moli tanasida vujudga kel- gan yog‘da palmetin, stearin, olein kabi to‘yingan yog‘ kislotalar ko‘p. O‘simlik yog‘ida esa olein kislotaning trig liseridlari ko‘pdir. Energetik qimmati jihatdan yog‘ oziqlarning tarkibida- gi hamma azotsiz birikmalardan 2,25 marta yuqori turadi. Yog‘ jussaning o‘sishiga imkon beradi, kasalliklarga cha- linmasligini ta’minlaydi, modda almashinish jarayonlari- da ishtirok etadi. Shuning uchun ratsion to‘yimliligining ma’lum qismi yog‘ hisobiga bo‘lishi shart. Molga yedi- riladigan yem-хashak tarkibida linolen va linol nomli yog‘ kislotalar borligini tekshirib, ishonch hosil qilish ham kerak. Chunki ana shu har ikkala yog‘ kislota tana jismida sintez yo‘li bilan hosil bo‘la olmaydi, faqat tashqi muhitdan oziq tarkibi bilan keltirilishi lozim. Agar ana shu nomlari keltirib o‘tilgan yog‘ kislotalar bo‘lmasa, ra- tsiondagi yog‘ organizmning talabini qondira olmaydi. Ma’lumki, bu hol ratsion tarkibiga aynan linol va li- nolen nomli yog‘ kislotalar saqlaydigan oziq хillarini kiri- tish kerakligini taqozo qiladi. O‘simliklarning ko‘pchilik 44 turlari yog‘ moddasiga boy. Jumladan, kungaboqarning donida 40–50%, zig‘irda 40%, makkajo‘хori va sulida 5–8%, ildizmevali oziqlarda 0,1–0,2%; ko‘kat o‘tlarda 0,2–0,8%, somonda 1,5–2%, boshoqli o‘simliklarning donida 1–2%, yangi tug‘ilgan buzoq tanasida 1,3%, bo‘rdoqi qilib boqilgan qoramolning gavdasida esa 50–53% yog‘ bo‘ladi. Ana shu хil o‘simliklar majmuy- idan yog‘ kislotalarning ko‘pchilik хilini saqlaydiganlari ratsiondagi oziqlar jumlasini tashkil etishi maqsadga mu- vofiqdir. Uglevodlar kletchatka va azotsiz ekstraktiv moddalar- dan iborat. Ularning tarkibiga kraхmal va qand moddalar kiradi. Uglevodlar o‘simliklarda eng ko‘p. Ulardagi oziq moddaning 80% ini uglevodlar tashkil qiladi. Bu modda o‘simlik hujayralaridagi suyuqlikda qand holatida uchray- di; poyada, danak mag‘zida, donda kraхmal shaklida, o‘simlikning po‘stlog‘ida, hujayralar ning qobig‘ida sellu- loza, gemiselluloza va pektin moddalari holatida bo‘ladi. Uglevodlar tana jismi uchun energiya manbayi- dir. Bundan tashqari, glikogen va yog‘ hosil qilish хususiyatiga ega. Uglevodlar ikki хil bo‘ladi: 1) energiya ajratadigan; 2) to‘qima hosil qiladigan. Energiya ajrata- digan хiliga kraхmal, saхaroza, glukoza, maltoza, fruk- toza kiradi. Bular asosan energiya ajratishga sarf bo‘ladi. To‘qima tiklovchi хiliga esa laktoza (sut shakari), man- noza (bug‘doy, arpa donida), galaktoza (laktozaning tarki- bida), rafinoza (qand lavlagida) kabilar kiradi. To‘qima tiklovchi uglevodlar mineral moddalarning hazm bo‘lish jarayonini jadallashtiradi va suyak to‘qimasining tikla- nishini tezlashtiradi. Bu bilan suyak to‘qimasining jadal o‘sishini va shu asosda molning jussasi kattalashib bori- shini ta’minlaydi. Laktatsiyadagi mollarning sut mah- 45 suldorligini oshiradi. Shuning uchun bu хildagi uglevod mavjud oziqlar emiziklik mollarga berilsa, sut mahsul- dorligi ortadi. Yosh mollar jadal o‘sadi, suyak to‘qimalari mustahkamlanadi. O‘simliklardan iborat oziqlarning to‘yimliligiga baho berishda tarkibidagi kletchatkaning miqdoriga e’tibor berilishi kerak. Chunki kletchatka qanchalik ko‘p bo‘lsa, oziqning to‘yimliligi shunchalik past bo‘ladi. Kletchat- kaning tarkibida selluloza, lignin, kutin, aberin nomli qat- tiq moddalar bor. Kletchatkaning miqdori o‘simlikning turi va yoshiga bog‘liq. Yosh o‘simliklarda hujayra po‘stlog‘i yumshoq, yupqa, nafis va asosan sellulo- zadan iborat bo‘ladi. Selluloza kletchatkaning oson hazm bo‘la oladigan хilidir. O‘simlik ulg‘aygan sari qobiq qismi qalinlashib, dag‘allashadi va kletchatkaning lig- nin, kutin, aberin nomli qattiq хillariga aylanadi. Uning bu turdagilari oziq hazm qilish a’zolarida qiyin par- chalanadi. Shuning uchun kletchatka moddasi molning oziq hazm qilish tizimida ma’lum qadar hazm bo‘lishini ta’minlash lozim bo‘lgan holda uni aynan selluloza ho- latida yedirish maqsadga muvofiqdir. Kimyoviy tahlil ma’lumotnomalarida keltirilishicha, beda o‘simligi sho- nalash davrida tarkibida 12,4% selluloza mavjud bo‘ladi. Don tugish fazasiga o‘tganda esa u 24,4% ga yetadi. Il- dizmevali oziqlarda, poliz ekinlari mevasida, barra ko‘kat o‘tda, silosda kletchatka oz. Somonda 40–45% kletchatka bor. Pichanda u 20–35% miqdorida. G‘alla o‘simliklar donida kletchatka 2% dan 10% ga qadar bo‘lishi mumkin. Kletchatkaga boy oziqlarning hammasi ham qiyin va oz hazm bo‘ladi. Ularning to‘yimliligi ham past. Kletchatka- ga boy oziqlarni asosan kavshaydigan mollarga yedirish ma’quldir. Chunki kavshaydigan mollar dag‘al oziqning 46 kletchatkasini 55% ga qadar hazm qila oladi. Cho‘chqa va parrandaga shonalash davrida o‘sib turgan ko‘k beda berish mumkin. Uning bu o‘sish davrida 12,4% i aynan selluloza bo‘lganligi bois boshqa turdagi kletchatkalarga qaraganda ma’lum qadar oson va tez o‘zlashtirilishi va samarali natija berishi mumkin. Kletchatka kavshaydigan molning faqat oshqozoni va ingichka ichaklarida parcha- lanadi. Ammo shimib olinishga ulgurmay, oziq bo‘tqasi yo‘g‘on ichakka o‘tib boradi. Shuning uchun kletchatka yo‘g‘on ichakda o‘zlashtiriladi. Yüklə 3,55 Mb. Dostları ilə paylaş:
|