O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti psixologiya nazariyasi va amilyoti kafedrasi

feminlashtirish
va ob‘ekt aniqlash kabi ayollar 
erkaklarning mas
kulinlashtirish
.
4. Ijtimoiy tasavvur: muammolar va istiqbollar.
Moscovici tomonidan ishlab chiqilgan ijtimoiy tasavvurlari nazariyasi. 
Uning faoliyatinining - etakchi va noyob xususiyatlari, ijtimoiy va individual 
ong. Moscovici fan, shu jumladan, e‘tiqodi, mafkuraviy qarashlardan, bilim, 
barcha shakllar, ijtimoiy qarashlari (Moscovici, S., 1995), deb aytadi.
Ijtimoiy qarashlari - sezmagan bir odamning qobiliyati, eslash, 
tushunish, xulosa narsalar ma‘no berishga va shaxsiy vaziyatni tushuntirish 
uchun.
Moscovici tomonidan chiqishi, hamkorlikning asosi bo‗lib: bir kishi 
yoki bir guruh bilan aloqada jalb oldin, individual hamkorlik mumkin 
yo‗nalishlarga tasavvur qilish bor.
Ijtimoiy qarashlarni o‗rganish uchun bir usuli sifatida, muallif ijtimoiy 
tasavvur tadqiqotchisi to‗g‗ridan-to‗g‗ri kirish ochadi umumiy ma‘no (xalq-
fan), deb hisoblaydi.
Ichki psixologiyada, bu yondashuv psixologiya Psixologiya instituti va 
uning xodimlari (Abulkhanova Slavskaya-KA, 1994) laboratoriyasi rahbari 
K. Abulkhanova-Slavska asarlarida ifodasini topmoqda . Uznadze 
tasavvurida U LS tomonidan ishlab chiqilgan, o‗rniga anglash nazariyasi 
bahs yuritadi. Bu yondashuv mohiyati - uning faoliyat kashf jarayonida 
individual ong ijtimoiy fikrlash.
Aql va fikrlash u muayyan ijtimoiy sharoitda hayot tarzi, shaxsini bir 
kengaytmasi hisoblanadi, chunki ijtimoiy fikrlash psixologik o‗rganish, 
fikrlash, bu turdagi ijtimoiy sharoitlar oshkor cheklangan emas. Har bir 
butun insoniyat uchun umumiy individual operatsion tizimi tushunchalar va 
oddiy kundalik qarashlari, ijtimoiy guruhlar stereotiplar tafakkurida barcha 
tushunchalari, g‗oyalar bir fikrlash mavzu sifatida, birga shaxsning 
funktsional tizimi olinadi. Quyidagi yordamlardan Ishlari ijtimoiy fikrlash 
bor: sorunlaştırılmasını, talqini, vakillik va tasnifi.
Tipologik usul va madaniyatlararo taqqoslash usuli - o‗rganish ikki 
usullari yordamida funktsional tartib asoslangan edi.

---

291
SL Rubinshteyn tomonidan muammolashuv- fikrlash va bilish asosiy 
tartibi yoritilgan. Bu - haqiqat va mavzu bilan bog‗liq nazariy qurish 
imkoniyat hisoblanibi; fikr ob‘ekti ba‘zi shaklsiz haqiqatga aylantiriladi. Ular 
mavhum va aniq, uzoq muddatli va shaxsan mazmunli va neytral, situatsion 
ajraldi.
Aslida munosabat, qoliplardan fikr yo‗llarini va hayot yo‗llarini bartaraf 
qilish qobiliyatini o‗zgartirish qobiliyati bilan belgilanadi.
Shaxs munosabatlarni rivojlantirish jarayoni - tajriba, aql mavzuga 
bog‗liq tartib, voqeaga, haqiqatga, qarab, o‗z fikrini shakllantirishdir.
Tadqiqotning muhim bosqichlaridan biri, ularning mazmuni ijtimoiy 
tasavvurlarini aniqlash semantik makon identifikatsiya tashkil qilishdir. 
Bunday yondashuv, ijtimoiy tasavvurlari mazmunini tashkil etuvchi turli 
tushunchalar xos birikmalarning ma‘nosini topish. ijtimoiy vakolatxonalari 
semantik mazmuni tashqari bilan belgilanadi:
umumiy qadriyatlar va e‘tiqod, turli ijtimoiy toifadagi munosabatlar 
taqdimoti aloqa va respondentlarning muayyan ijtimoiy holatiga vakillik.
Shuningdek o‗rganish talqini va qayta rekonstruksiya qilish, muallifning 
nuqtai nazaridan o‗z tahlil, baholash, qo‗shimchalar kiritilgan muallifning 
tushunchasi ko‗riladi.
Vakillik - Aslida turli sohalarda ijtimoiy qarashlar - huquqiy, 
shuningdek, o‗zi haqida, siyosiy (uning Men, mas‘uliyat, razvedka, va 
hokazo). milliy namunasi o‗rganish barcha boshqa tasavvurlari mas‘uliyat 
haqidagi g‗oyalari).
V. Doisy nazoratsizlik va huquqbuzarliklarning sabablari haqida ijtimoiy 
vakolatxonalari o‗rganish hodisaning tahlil natijalarini tasvirlaydi. Ishida, uch 
omillar 
ajratiladi. 
birinchi 
omil 
o‗rtasida 
nazoratsizlik 
va 
huquqbuzarliklarning ijtimoiy-iqtisodiy sabablarini aks hukmlari edi (hokazo 
qamoqda jazo va natijasida ekspluatatsiya, ijtimoiy tengsizlik, jinoyat.). 
Ikkinchi omil qonunbuzarning paydo bo‗lishi uchun biologik tushuntirish 
(kasallik, irsiyat, ruhiy tubining organik tabiat) aks ettiradi. Uchinchi omil bu 
holatning psixologik tushuntirish tashkil etiladi (o‗smirlik inqirozi, 
o‗rtoqlarimning aro munosabatlar, )
Toifalar – tartibi, boshqa odamlar va ularning identifikatsiya qilish 
shakllanishiga o‗zingiz nisbatan ob‘ektiv haqiqatga bilim aloqasi amalga 
oshirish uchun imkon beradi. Siz kimligi, hududiy etnik, jinsiy, shaxsiy va 
boshqa turdagi haqida gapirish mumkin. Marginal kimligi yashirin 
mexanizmi toifalashtirilishi: aro taqqoslash uchun istak fonida, taqlid yaqqol 
qarshi turibdi uchun "Men" va "boshqa".
Misol uchun, ijtimoiy kimligi dunyo tajribasi bilan bog‗liq talqin tashkil 
etiladi Ijtimoiy xulq muharriridan sifatida harakat g‗oyalar, munosabat, 
stereotip va umidlari bilan bog‗liq hisoblanadi.

---

292
G. Tedzhfela Ijtimoiy hisobga olish ma‘lum nazariyasi konsepsiyasiga 
ko‗ra,
5)
individ, o‗zini bir guruh a‘zosi hisoblaydi, guruh holati va hurmat 
ko‗tarish uchun, uni ijobiy baholashni maqsad qiladi;
6)
guruh sifati va qiymati, kategoriya (mantiqiy operatsiyalar) va 
parametrlari bir qator tashqi guruhlar bilan solishtirish orqali aniqlanadi; 
individning o‗z taqdirini o‗zi belgilash tasnifi va taqqoslash, bilim 
jarayonlarida kuzatiladi;
7)
bir ijobiy ijtimoiy hisobga olish, ularning guruh guruh afzalliklari 
deb ataladi va taqqoslash asosida erishiladi;
8)
ikkinchi turli his-tuyg‗ular shaklida bir guruhiga mansubligi 
sifatida tasvirlanadi qaerda asl tajribasi hissiyot sevgi, nafrat, g‗azab, bilan 
bog‗liq.
O‗zini o‗zi anglash, axloq, ma‘naviyat, taraqqiyot, dinamika va shaxsga 
oid tushunchalar to‗g‗risidagi qarashlar tashkil etadi. Mazkur tushunchalar 
o‗zaro ierarxik tuzilmaga ega bo‗lib, biri ikkinchisini taqozo etadi va o‗ziga 
xos muayyan tizimni vujudga keltiradi.
Psixologiya fanida axloqiy o‗zini o‗zi anglash ruhiy jarayon, hodisa, 
voqelik, xususiyat sifatida alohida o‗rganilmaganligi tufayli uni tahlil qilish 
o‗zini o‗zi anglash, axloq, milliy xarakter, ma‘naviyat, qadriyat kategoriyalari 
bilan bevosita bog‗liq ravishda amalga oshiriladi.
Axloqiy o‗zini o‗zi anglash «o‗zini o‗zi anglash» ning xususiy (alohida) 
ko‗rinishi, jabhasi bo‗lganligi tufayli uning ruhiy tuzilishi, tabiati, o‗ziga 
xosligi, tarkib topishi, rivojlanishi va takomillashuvi, ob‘ektiv, sub‘ektiv, 
ichki hamda tashqi shart-sharoitlari, eng avvalo, o‗zini o‗zi anglash 
jarayonining ichki xususiyatlariga ko‗p jihatdan bog‗liq.
Hozirgi zamon psixologiya fanida o‗zini o‗zi anglashning tabiatini 
tushuntirishda, talqin qilishda ikki xil qarash, yondashish mavjud bo‗lib, ular 
bir-biridan keskin darajada tafovutlanib turadi. Birinchi yondashishga 
qaraganda, o‗zini o‗zi anglash-bu o‗z yo‗nalishini o‗zgartirgan ongning 
aynan o‗zidir, xuddi shu bois u inson ongining maxsus ko‗rinishi demakdir. 
Ushbu talqin sobiq sovet psixologiyasida keng tarqalgan nazariya bo‗lib 
L.S.Vigoskiy, A.N.Leontev, Ye.V.Shoroxova, I.I.Chesnakova, V.V.Stolin va 
ularning shogirdlari tomonidan ilmiy amaliy jihatdan tadqiq qilib 
kelinmoqda.
Bu sohadagi ikkinchi mulohaza S.L.Rubinshteynning ilmiy ishlarida o‗z 
ifodasini topgan bo‗lib, keyingi davrlarda uning shogirdi K.A.Abulxanova-
Slavskaya 
tomonidan 
o‗tkazilgan 
izlanishlarda 
izchil 
ravishda 
rivojlantirilmoqda. Uning fikriga binoan, ong va o‗zini o‗zi anglash jismoniy 
real hamda yuridik shaxsga taalluqli xususiyatlardan iborat bo‗lib, ular uning 
hayoti va faoliyatini vosita yoki «qurol» sifatida ta‘minlab turuvchi ruhiy 

---

293
jarayondir. Bizningcha, ikkinchi yondashish o‗zini o‗zi anglashning tabiati 
yuzasidan to‗g‗ri (adektiv) ma‘lumot berish imkoniyatiga ega, binobarin, 
metodologik nuqtai nazardan uni ilmiy-nazariy va amaliy-tatbiqiy jihatdan 
tadqiqot qilish yuksak ko‗rsatkichlar berish mumkin.
Yuqoridagi o‗zini o‗zi anglashning ruhiy tabiati haqidagi ikki xil 
munosabatning mavjudligi- uning paydo bo‗lishi sabablarini, yo‗nalish 
ob‘ektini, tadqiqot predmetini turlicha yoritilishga olib keladi. Birinchi 
yondashashga ko‗ra, o‗zini o‗zi anglashni vujudga kelishining bosh sababi-
inson bilan jamiyat o‗rtasidagi munosabatning o‗zaro nomutanosibligidir. 
Inson muayyan jamiyatda, mikro va mize muhitda yashar ekan, u xuddi shu 
muhitda (makro, mikro, mize) mavjud bo‗lgan qonunqoidalarga va tartib-
intizomga bo‗ysunishga hamda shular asosida, ularning negizida o‗z xulq-
atvori, munosabatlarini idora qilishga, boshqarishga majburdir. O‗z xulq-
atvorini va munosabatlarini o‗zi idora qilish jarayoni (uquvi) esa, ularni 
yuzaga keltiruvchi ehtiyojlarni, xohish istaklarni, motiv va mayllarni, maqsad 
va qiziqishlarni (imitatsiya, identifikatsiya, refleksiya bosqichlari kechishini) 
boshqarishdan iboratdir. Bunday ko‗rinishdagi, tuzilishdagi, mazmundagi 
anglash va uni idora qilish psixologik nuqtai nazardan ehtiyojning individual 
ongdagi ifodasini hamda ular o‗rtasidagi bo‗ladigan munosabatlarni tartibga 
solishni taqozo etadi. Uning paydo bo‗lishining bosh sababi ham, yo‗nalish 
ob‘ekti ham ongdir, ya‘ni u ongning ichki barqarorligi natijasida yuzaga 
keladi va barqarorlikni (ichki muvofiqlikni) shakllantirish uchun xizmat 
qiladi.
Shu narsani ta‘kidlash o‗rinliki, birinchi yondashishning namoyandalari 
talqinida ongning ichki beqarorligini vujudga keltiruvchi elementar (tarkiblar, 
ruhiy tuzilma qismlari) yuzasidan oladigan ma‘lumotlarga qaratadi. Bunday 
ma‘lumotlar inson tomonidan o‗zlashtirilgandan keyin bir xil mazmunga ega 
bo‗lmaganliklari tufayli o‗zaro qarama-qarshilikka uchraydi, ularning o‗zaro 
mutanosibligini ta‘minlash uchun inson ijtimoiy ongiga murojaat qiladi va 
shu yo‗l orqali ma‘nolar o‗rtasidagi ziddiyatni bartaraf etadi. Xuddi shu 
boisdan ham L.S.Vigoskiyning shaxsiy fikricha, o‗zini o‗zi anglash turli xil 
ma‘nolar o‗rtasida birlikni (umumiylikni) vujudga keltirish jarayoni sifatida 
va o‗zlashtirilgan ong tariqasida namoyon bo‗ladi.
A.N.Leontev talqiniga qaraganda, individual (yakka shaxsga oid) 
ongdagi mohiyat bilan mazmun o‗rtasidagi ziddiyat o‗zini o‗zi anglashning 
sababchisidir. A.N.Leontevning shogirdi V,V.Stolinning uqtirishicha, o‗zini 
o‗zi anglashning asosida (negizida) «menlik» ning mazmunlari o‗rtasidagi 
ziddiyat yotadi.
B.G.Ananev izlanishlarida aks etishicha, o‗zini o‗zi anglashning paydo 
bo‗lishi omili- odamning individual xosiyati, faoliyat sub‘ektliligi shaxslilik 
xususiyatlarining tarkib topishidagi notekislik va geteroxronlikdir. Uning 

---

294
mulohazasiga ko‗ra, o‗zini o‗zi anglash ana shu uchala xususiyatni o‗zaro 
muvofiqlashtiradi va xuddi shu tariqa ongning individualligini ta‘minlab 
turadi.
Amalga oshirilgan psixologik tahlildan ko‗rinib turibdiki, birinchi 
yondashuvda o‗zini o‗zi anglash xulq-atvorni va munosabatlarni belgilovchi 
hamda idora qiluvchi mustaqil sub‘ektga aylanadi, natijada real inson 
tadqiqot markazidan uzoqlashadi, uning o‗rnini ong va o‗zini o‗zi angldash 
egallaydi. Bizningcha, o‗zini o‗zi anglashni bu tarzda tushunish (va 
tushuntirish) uning psixologik tabiatini atroflicha, to‗liq yoritishga imkon 
bermaydi va nazariy jihatdan noto‗g‗ri (noadekvat) xulosa chiqarishga, 
shoshilinch qaror qabul qilishga olib keladi.
Ikkinchi yo‗nalishning asoschisi S.L.Rubinshteynning tadqiqotlariga 
asoslanib, biz o‗zini o‗zi anglash muammosini tadqiq etishga asosiy diqqat-
e‘tiborni, eng avvalo, uning sub‘ektiga, ya‘ni insonga-shaxsga qaratish 
maqsadga muvofiq, deb hisolaymiz. Ushbu fikrni boshqacha so‗z bilan 
ifodalaganda, o‗zini o‗zi anglashni shakllantirishning manbai ong va undagi 
ziddiyat bo‗lmasdan, balki insonning tarkib topishi va rivojlanishi sanaladi. 
Ruhiy faoliyatning maxsus holdagi (vaziyatdagi) ob‘ektiv shart-sharoitlar 
sifatida odamlarning hayoti, umumiy yashash sharoiti deb yozadi 
S.L.Rubinshteyn, - aks ettirish faoliyatining sharti haqida gap ketganda, 
odamning turlicha namoyon bo‗lishining, umumiy shartlari ichidan xuddi 
mana shu in‘ikos etish faoliyatining maxsus shartini ajratib olishimiz zarur 
bo‗ladi. O‗zini o‗zi anglashning paydo bo‗lishini ta‘minlovchi maxsus shartni 
aniqlash uning sub‘ekti to‗g‗risidagi muammoni hal qilishni, muayyan 
yo‗lyo‗riqlar va oqilona usullarga asoslanuvchi yechimni talab qiladi.
Jahon psixologiyasi fanida to‗plangan ma‘lumotlardan ma‘lumki, inson 
(shaxs) o‗zini o‗zi anglashi uchun xuddi shu o‗zini o‗zi anglash 
xususiyatining (jarayonining) sub‘ekti bo‗lishi muqarrar.
E.G‗.G‗oziev o‗z-o‗zini anglashning quyidagi tarkibiy qismlarga ajratish 
maqsadga muvofiqdir:
3)
o‗tmishdagi ―Men‖ (―O‗zlik‖);
4)
hozirgi ―Men‖ (―o‗zlik‖); 3) bo‗lg‗usi ―Men‖ (―o‗zlik‖);
6)
ideal ―Men‖ (―o‗zlik‖);
7)
dinamik ―Men‖ (―o‗zlik‖).
O‗z-o‗zini anglash jarayoni milliy o‗zligini anglash bilan uzviy bog‗liq 
bo‗lib, muayyan vaqt, muddat o‗tishini, ya‘ni ma‘lum davrni taqozo etadi, 
lekin u ham evolyusion, ham revolyusion yo‗l ta‘sirida amalga oshishi 
mumkin. O‗z-o‗zini anglash borliq va jamiyatni in‘ikos etishning yuqori 
bosqichi sanalib, pirovard natija sifatida yuzaga keladi, insonning 
donishmandligini namoyish qiladi. O‗z-o‗zini anglash besh tarkibdan iborat 
bo‗lib, u o‗ta murakkab jarayon hisoblanib, uning tarkiblari birin-ketin 

---

295
anglashinish imkoniyatiga ega emas. Chunki insonda o‗zining hayoti va 
faoliyati yutuqlari, nuqsonlarini, xulq-atvor ko‗nikmalarini, aql-idrok 
darajalarini, ichki imkoniyat zaxiralarini, qadriyat hamda ma‘naviyat 
ko‗rsatkichlarini oqilona baholash qurbi yetishmaydi. Shaxsda tanqid va o‗z-
o‗zini tanqid, baholash va o‗z-o‗zini baholash, tekshirish va o‗z-o‗zini 
tekshirish, nazorat qilish va o‗z-o‗zini nazorat qilish, boshqarish va o‗z-o‗zini 
boshqarish, takomillashtirish va o‗z-o‗zini takomillashtirish, rivojlantirish va 
o‗z-o‗zini rivojlantirish mutanosibligi maqsadga javob bera olmaydi. 
Individual va ijtimoiy ongni tobora rivojlanib borishi mazkur mutanosiblikni 
amalga oshirishni ta‘minlaydi, bu esa muayyan muddatni talab qiladi.
Inson o‗z-o‗zini anglash jarayonida ko‗pincha reallikdan boshlaydi, 
hozirgi va favquloddagi holatni tahlil qiladi, shaxsiy imkoniyati bilan 
taqqoslaydi, ma‘lum mezon yoki namuna, ibrat tanlab, unga tenglashishga 
intiladi. Keyinchalik esa kelajak, istiqbol rejalari uni qiziqtiradi, o‗zining 
nimalarga qodirligi yuzasidan mulohaza yuritadi va bu borada muayyan qaror 
qabul qilishga erishadi, lekin uning ongliligi yoki oqilliligiga shubhalanadi. 
Uni bir necha marta tahlil qilish, qiyoslash, unga o‗zgartirishlar kiritish, 
yangilash orqali bo‗lg‗usi ―Men‖ iga aniqlik kiritadi va faollik mexanizmiga 
aylantiradi.
O‗z-o‗zini anglashning navbatdagi bosqichida shaxs o‗tmishini tahlil 
qiladi, undagi qusurli va ibratli jihatlarni o‗zaro qiyoslab ustuvorlikni 
topishga intiladi, bu borada ayrim siljishlarga erishadi. Ijtimoiy hayotdan u 
o‗ziga ideal bo‗luvchi shaxsni tanlaydi va undagi ijobiy xislatlar, xususiyatlar 
va ko‗rinishlarni, ko‗rsatkichlarni o‗zida mujassamlashtira boradi. Shaxs o‗z-
o‗zini anglash davomida dinamik harakatsiz hech bir narsani ro‗yobga 
chiqara olmasligiga iqror bo‗ladi, natijada uzluksiz harakatlar asta-sekin, 
birdaniga, tavakkaliga amalga oshirish lozimligini tushunib yetadi. Dinamik 
holatni baholash, tekshirish, nazorat qilish, boshqarish natijasida dinamik 
―Men‖ shakllana boshlaydi. O‗z-o‗zini anglashning besh tarkibiy qismi bir 
tekis insonning ma‘naviy dunyosiga aylansa, demakki, unda mukammallik, 
barkamollik darajasi vujudga kelganligidan dalolatdir.
O‗z-o‗zini anglash shaxsning fazilatiga aylanishi uchun muayyan davr, 
vaqt, muddat talab qiladi, shuning uchun o‗quvchilar, talabalar va 
respublikamizning boshqa fuqarolari bilan dasturiy tadbir-choralar o‗tkazish 
orqali ko‗zlangan maqsadga erishish mumkin.
«Men» - obrazi asosida ham bir shaxsda o‗z-o‗ziga nisbatan baholar 
tizimi shakllanadiki, bu tizim ham obrazga mos tarzda har xil bo‗lishi 
mumkin. O‗z-o‗ziga nisbatan baho turli sifatlar va shaxsning orttirilgan 
tajribasi, shu tajriba asosida yotgan yutuqlariga bog‗liq holda turlicha bo‗lishi 
mumkin. Ya‘ni, ayni biror ish, yutuq yuzasidan ortib ketsa, boshqasi ta‘sirida 
- aksincha, pastlab ketishi mumkin. Bu baho aslida shaxsga boshqalarning 

---

296
real munosabatlariga bog‗liq bo‗lsa-da, aslida u shaxs ongi tizimidagi 
mezonlarga, Ya‘ni, uning o‗zi sub‘ektiv tarzda shu munosabatlarni qanchalik 
qadrlashiga bog‗liq tarzda shakllanadi. Masalan, maktabda bir fan 
o‗qituvchisining bolaga nisbatan ijobiy munosabati, doimiy maktovlari uning 
o‗z-o‗ziga bahosini oshirsa, boshqa bir o‗qituvchining salbiy munosabati ham 
bu bahoni pastlatmasligi mumkin. Ya‘ni, bu baho ko‗proq shaxsning o‗ziga 
bog‗liq bo‗lib, u sub‘ektiv xarakterga egadir.
O‗z-o‗ziga baho nafaqat haqiqatga yaqin (adekvat), to‗g‗ri bo‗lishi, balki 
u o‗ta past yoki yuqori ham bo‗lishi mumkin.
O‗z-o‗ziga bahoning past bo‗lishi ko‗pincha atrofdagilarning shaxsga 
nisbatan qo‗yayotgan talablarining o‗ta ortiqligi, ularni uddalay olmaslik, 
turli xil e‘tirozlarning doimiy tarzda bildirilishi, ishda, o‗qishda va muomala 
jarayonidagi muvaffaqiyatsizliklar oqibatida hosil bo‗lishi mumkin. Bunday 
o‗smir yoki katta odam ham, doimo tushkunlik holatiga tushib qolishi, 
atrofdagilardan chetrokda yurishga harakat qilishi, o‗zining kuchi va 
qobiliyatlariga ishonchsizlik qayfiyatida bo‗lishi bilan ajralib turadi va bora-
bora shaxsda qator salbiy sifatlar va hatti-harakatlarning paydo bo‗lishiga 
olib keladi. Xattoki, bunday holat suitsidal harakatlar, Ya‘ni o‗z joniga qasd 
qilish, real borligidan «qochishga» intilish psixologiyasini ham keltirib 
chiqarishi mumkin.
O‗z-o‗ziga baho o‗ta yuqori
 
ham shaxs xulq-atvoriga yaxshi ta‘sir 
ko‗rsatmaydi. Chunki, u ham shaxs yutuqlari yoki undagi sifatlarning 
boshqalar tomonidan sunhiy tarzda bo‗rttirilishi, noo‗rin maqtovlar, turli 
qiyinchiliklarni chetlab o‗tishga intilish tufayli shakllanadi.
Ana shunday sharoitda
paydo bo‗ladigan
psixologik
holat
«noadekvatlilik effekti» deb atalib, uning oqibatida shaxs hattoki, 
mag‗lubiyatga uchraganda yoki o‗zida nochorlik, o‗quvsizliklarni sezganda 
ham buning sababini o‗zgalarda deb biladi va shunga o‗zini ishontiradi ham 
(masalan, «halaqit berdi-da», «falonchi bo‗lmaganida» kabi bahonalar 
ko‗payadi). Ya‘ni, nimaiki bo‗lmasin, aybdor o‗zi emas, atrofdagilar, sharoit, 
taqdir aybdor. Bundaylar haqida bora-bora odamlar «oyog‗i yerdan 
o‗zilgan», «manmansiragan», «dimog‗dor» kabi sifatlar bilan gapira 
boshlaydilar. Demak, o‗z-o‗ziga baho realistiq, adekvat, to‗g‗ri bo‗lishi 
kerak.
Realistik baho shaxsni o‗rab turganlar - ota-ona, yaqin qarindoshlar, 
pedagog va murabbiylar, qo‗ni-qo‗shni va yaqinlarning o‗rinli va asosli 
baholari, real samimiy munosabatlari mahsuli bo‗lib, shaxs ushbu 
munosabatlarni ilk yoshligidanoq xolis qabul qilishga, o‗z vaqtida kerak 
bo‗lsa to‗g‗rilashga o‗rgatilgan bo‗ladi. Bunda shaxs uchun etalon, ibratli 
hisoblangan insonlar guruhi - referent guruhning roli katta bo‗ladi. Chunki 
biz kundalik hayotda hammaning fikri va bahosiga quloq solavermaymiz, biz 

---

297
uchun shunday insonlar mavjudki, ularning hattoki, oddiygina tanbehlari, 
maslahatlari, hattoki, maktab turib bergan tanbehlari ham katta ahamiyatga 
ega. Bunday referent guruh real mavjud bo‗lishi (masalan, ota-ona, 
o‗qituvchi, ustoz, yaqin do‗stlar), yoki noreal, xayoliy (kitob kaxramonlari, 
sevimli aktyorlar, ideal) bo‗lishi mumkin. Shuning uchun yoshlar tarbiyasida 
yoki real jamoadagi odamlarga maqsadga muvofiq ta‘sir yoki tazyiq 
ko‗rsatish kerak bo‗lsa, ularning etalon, referent guruhini aniqlash katta 
tarbiyaviy ahamiyatga ega bo‗ladi.
Shunday qilib, o‗z-o‗ziga baho sof ijtimoiy hodisa bo‗lib, uning 
mazmuni va mohiyati shaxsni o‗rab turgan jamiyat normalariga, shu 
jamiyatda qabul qilingan va ehzozlanadigan qadriyatlarga bog‗liq bo‗ladi. 
Keng ma‘nodagi yirik ijtimoiy jamoalar etalon rolini o‗ynashi oqibatida 
shakllanadigan o‗z-o‗ziga baho - o‗z-o‗zini baholashning yuksak darajasi 
hisoblanadi. Masalan, mustaqillik sharoitida mamlakatimiz yoshlari ongiga 
milliy qadriyatlarimiz, vatanparvarlik, adolat va mustaqillik mafkurasiga 
sadoqat hislarining tarbiyalanishi, tabiiy, har bir yosh avlodda o‗zligini 
anglash, o‗zi mansub bo‗lgan halq va millat mahnaviyatini kadrlash hislarini 
tarbiyalamoqda. Bu esa, o‗sha yuksak o‗zo‗zini anglashning poydevori va 
muhim shakllantiruvchi mexanizmidir. 
 
Adabiyotlar
12.
Myers, D. G. Psychology. Hope College. Holland, Michigan, 
2010. R. 563-572.
13.
Boeree C. G. Personality Theories. PsychologyDepartment 
Shippensburg University. 1997. – R.3
14.
Averin V.A. Psixologiya lichnosti: Uchebnoe posobie. – SPb.: 
Izd-vo Mixaylova V.A., 1999.
15.
Maslou A. Motivatsiya i lichnost. – SPb.: Piter, 2003. – 352s.