O‘zbеkiston rеspublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti a. T. Mardonova pul va banklar

 
XYI.2. Tijorat banklari faoliyatida amal qiluvchi iqtisodiy me’yorlar 
 
 
Tijorat banklari uchun iqtisodiy me‘yorlarning o‗rnatilishi – bu avvalo 
Markaziy bank tomonidan samarali bank nazoratini olib borishga erishish, tijorat 
banklari faoliyatida vujudga keladigan muammolarni oldindan aniqlash va 
barqaror bank tizimini yaratishda muhim vositadir. 
O‗zbekiston Respublikasi Markaziy banki tijorat banklari faoliyatini tartibga 
solishni xalqaro andozlariga mos ravishda takomillashtirish hamda tijorat 
banklarining moliyaviy holatiga real baho berishni 1997 yil 22 avgustda 
tasdiqlangan 10 – sonli «Tijorat banklari faoliyatini tartibga solish qoidalari» 
asosida olib boradi. Bu qoidalarga ko‗ra respublika tijorat banklari faoliyatini 
baholashning quyidagi me‘yorlari tasdiqlangan va ular barcha banklar tomonidan 
bajarilishi lozim: 
1.
Yangidan tashkil etilayotgan va faoliyat ko‗rsatayotgan banklarning eng 
kam ustav fondi miqdorini o‗rnatish. 
2.
Kapitalning yetarlilik koeffisiyenti.
3.
Bank kapitali bilan uning majburiyatlari o‗rtasidagi nisbat ko‗rsatkichlari.
4.
Bank balansi likvidligi ko‗rsatkichi.
5.
Bir qarz oluvchiga to‗g‘ri keladigan xatarning eng katta hajmi.
6.
Barcha katta kreditlarga to‗g‘ri keladigan xatarning eng yuqori hajmi.
7.
Bir omonatchiga to‗g‘ri keladigan xatarning eng katta miqdori. 

---

178 
8.
Qimmatli qog‘ozlar bo‗yicha operasiyalarda o‗z mablag‘laridan 
foydalanish ko‗rsatkichi. 
9.
Daxldor shaxslar bilan ish olib borish.
Bugungi kunda yangidan tashkil etilayotgan va faoliyat ko‗rsatayotgan 
banklarning eng kam ustav fondi tijorat banklari uchun
10 mln.yevro 
ekvivalentida
, 
chet el kapitali ishtirokida ochilayotgan banklar uchun
10 
mln.yevro ekvivalentida, xususiy banklar uchun esa 5 mln.yevro ekvivalentida 
me‘yor o‗rnatilgan. 
Kapitalning yetarlilik koeffisenti quyidagicha aniqlanadi: 
х
А
К
М

1
bunda K – bank kapitali; A
x
– xatarni hisobga olib chamalangan bank 
aktivlari
Bank kapitali asosiy ikki qismdan – asosiy va qo‗shimcha kapitaldan iborat. 
Bunda asosiy kapitalni umumiy kapitaldagi salmogi 50 foizdan kam bo‗lmasligi 
kerak. 
Bank kapitali o‗zining xatar darajasiga ko‗ra quyidagicha bo‗linadi: 
a) xatardan xoli bo‗lgan aktivlar;
b) minimal xatarli aktivlar; 
s) yuqori xatarli aktivlar; 
d) Maksimal xatarga ega bo‗lgan aktivlar. 
Mazkur koeffisentning minimal miqdori 0,08 ga teng bo‗lishi kerak. 
Bank kapitali bilan uning majburiyatlari o‗rtasidagi nisbat ko‗rsatkichi 
quyidagicha aniqlanadi: 
М
К
М

2
Bunda M – bank majburiyatlari
Bu ko‗rsatkich bank majburiyatlarini o‗z kapitali bilan ta‘minlanganligini 
ko‗rsatadi va uning eng yuqori miqdori 0,05 ga teng. 
Tijorat banklari uchun quyidagi likvidlik koeffisentlari belgilangan (bank 
likvidligi deb o‗z aktivlarini naqd pul sifatida ishlatish yoki ularning nominal 
qiymatini saqlab qolgan xolda tezda pul mablag‘lariga aylantirish yo‗li bilan 
mavjud moliyaviy majburiyatlarini qoplay olish qobiliyatiga aytiladi): 
a) Lahzali likvidlik koeffisenti va u quyidagi nisbat bo‗yicha aniqlanadi: 
БМ
ЛА
М

3
Bunda: LA – bankning pul shaklidagi aktivlari
BM – bankning muddatsiz depozit hisob varaqlariga doir majburiyatlari
Bu me‘yor bankning omonatchilari oldidagi majburiyatlarini shu lahzada 
bajara olish qobiliyatini anglatadi va uni Markaziy bank tomonidan kunlik balans 
asosida tezkor tarzda nazorat qilib boriladi. Bu koeffisentning minimal miqdori 
0,25 dan kam bo‗lmasligi kerak. 

---

179 
b) Joriy likvidlik koeffisenti likvid shakldagi bank aktivlarining talab qilib 
olingunga qadar bo‗lgan hisob varaqlari buyicha va muddati 30 kungacha bo‗lgan 
majburiyatlar nisbati sifatida aniqlanadi: 
)
1
(
)
1
(
4
БМ
ЛА
М

Bunda: LA (1) – qaytarish muddati 30 kungacha muddatda berilgan 
bankning likvid aktivlari va kreditlar
BM (1) – qaytarish muddati 30 kungacha bo‗lgan yo‗qlab olingungacha 
turadigan majburiyatlari 
Bu koeffisentning minimal miqdori 0,3 ga teng
v) Qiska muddatli likvidlik koeffisenti bankning qaytarish muddati 30 
kundan 1 yilgacha bo‗lgan depozitlar, olingan kreditlari va boshqa qarz 
majburiyatlariga nisbati tarzda aniqlanadi. 
К
Д
А
М


5
 
Bunda A – 30 kundan 1 yilgacha bo‗lgan bank aktivlari
D – muddati 30 kundan bir yilgacha bo‗lgan jalb qilingan depozitlar va jalb 
qilingan resurslar 
Bu ko‗rsatkichning xajmi 1 – ga teng bo‗lishi kerak. 
Bir qarz oluvchiga to‗g‘ri keladigan xatarni eng katta hajmi quyidagicha 
aniqlanadi.
К
YK
М

6
Bunda YK – bank xatarining bir qarz oluvchiga to‗g‘ri keladigan summasi 
qo‗shilgan depozitlardan tashqari 75 foiz balansdan tashqari majburiyatlar. Bu 
davlat kafolatlangan kreditlariga tegishli emas. 
Bu me‘yorning yuqori chegarasi 0,25 ga teng. 
Barcha katta kreditlarga to‗g‘ri keladigan xatarning eng yuqori hajmi 
quyidagicha aniqlanadi: