O„zbekiston respublikasi oliy va o„rta maxsus ta‟lim vazirligi samarqand davlat universiteti

Asoslar orasidagi bog‟lar shakllanishi. 
DNK zanjiridgi iplarning biridagi 
har bir tayanch asos ikkinchi ipning bitta aniq asosiga bog‘lanadi. Ushbu bunday 
o‗ziga xos majburiy bog‘lanish komplementarlik deb ataladi. Purinlar pirimidinlar 
bilan bir - birini to‗ldiradi ya‘ni ular bilan vodorod bog‘larini hosil qila oladi: adenin 
faqat timin bilan, sitozin esa guanin bilan bog‘lanishni hosil qiladi. Ikki karra 
spiralning bir-birini to‗ldirishi shuni anglatadiki, bir qatorda joylashgan ma‘lumotlar 
ikkinchi qatorda ham mavjud. Bir-birini to‗ldiruvchi asos juftlari o‗rtasidagi o‗zaro 
ta‘sirlarning qaytaruvchanligi va o‗ziga xosligi DNKning replikatsiyasi va tirik 
organizmlardagi boshqa DNK funktsiyalari uchun muhimdir. 

---

[28] 
Vodorod bog‘lari kovalent bo‗lmaganligi sababli, ular osonlikcha buziladi va 
tiklanadi. Ikki karra spiralning zanjirlari fermentlar- helikaza ta‘sirida yoki yuqori 
harorat ta‘sirida ajralib ketishi mumkin. Turli xil asosli juftliklar har xil miqdordagi 
vodorod bog‘lanishlarini hosil qiladi. A-T ikkita, G-C esa uchta vodorod bog‘i bilan 
bog‘lanadi, shuning uchun G-C ni uzish uchun ko‗proq energiya talab qilinadi. G-C 
juftlarining ulushi va DNK molekulasining uzunligi zanjirning dissotsiyalanishi 
uchun zarur bo‗lgan energiya miqdorini aniqlaydi: tarkibida G-C miqdori yuqori 
bo‗lgan uzun DNK molekulalari ko‗proq chidamli bo‗ladi. DNK molekulalarining 
ushbu funktsiyalari tufayli osonlik bilan ajralishi kerak bo‗lgan qismlar, masalan, 
bakterial promotorlarda TATA ketma-ketligi, odatda ko‗p miqdordagi A va T ni o‗z 
ichiga oladi. 
Azotli asoslarning kimyoviy modifikatsiyalari.
DNK tarkibidagi azotli 
asoslar kovalent ravishda o‗zgartirilishi mumkin, bu gen ekspressiyasini 
boshqarishda qo‗llaniladi. Masalan, umurtqali hayvonlar hujayralarida sitozin 
metillanishi natijasida 5-metiltsitozin hosil bo‗lishi somatik hujayralar tomonidan 
gen ekspressiyasini qiz hujayralariga 
yetkazish uchun ishlatiladi. Sitozin 
metillanishi DNK juft spiralidagi 
asoslarning 
juftlanishiga 
ta‘sir 
qilmaydi. 
Umurtqali 
hayvonlarda 
somatik 
hujayralaridagi 
DNK 
metillanishi CG ketma-ketligidagi 
sitozin metillanishi bilan cheklanadi. 
O‗rtacha metillanish darajasi turli xil 
organizmlarda farq qiladi, masalan, 
Caenorhabditis elegans 
nematodasida sitozin metillanishi kuzatilmaydi va yuqori 
metillanish darajasi umurtqali hayvonlarda uchraydi- 1% gacha. Asoslar boshqa 
modifikasiyalari bakteriyalarda adenin metillanishi jarayoni va kinetoplastlarda ―J-
asoslarning‖ glikozillirlanishi uchraydi.