O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
O’zbekistonda raqobat muhitini shakllantirish va rivojlantirishning
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 14.2. O’zbekistonda raqobat muhitini shakllantirish va rivojlantirishning
strategik yo’nalishlari Xozirgi zamondagi raqobat siyosatining huquqiy jihatlari va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2010 yil 2 iyundagi 105-son qarori bilan tasdiqlangan, qonunchilikni yanada takomillashtirish hamda tovar bozorlarida raqobatni himoya qilish va monopolistik faoliyatni cheklash, iste‘molchilar huquqlari va reklama faoliyatini himoya qilish bo‘yicha ishlarning samaradorligini oshirish chora-tadbirlari Rejasi talablarini ijro etish maqsadida ―Raqobat to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi Qonunini ishlab chiqilgan. Davlat tomonidan samarali raqobat siyosatini amalga oshirilishi natijasida, tovarlar va xizmatlar bozorlarida monopollashish darajasi sezilarli ravishda pasaydi. Erishilgan natijalar asosan tovarlar va xizmatlar bozorida erkin raqobatlashadigan yangi xo‘jalik yurituvchi subyektlar va tadbirkorlik subyektlari tashkil etish uchun eng ko‘p qulay shart-sharoitlar yaratilishida namoyon bo‘ldi. Bu pirovardida sog‘lom raqobat muhitini shakllantiradi. Oxirgi 10 yil ichida 133 O‘zbekiston Respublikasining 2013 yilgi asosiy makroiqtisodiy ko‘rsatkichlari prognozi va Davlat byudjeti parametrlari to‘g‘risida 9,9-1,9-2 ilovalar. 134 ―2014 yil yuqori o‘sish sur‘atlari bilan rivojlanish, barcha mavjud imkoniyatlarni safarbar etish, o‘zini oqlagan islohotlar strategiyasini izchil davom ettirish yili bo‘ladi‖ O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning mamlakatimizni 2013 yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2014 yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma‘ruzasi. 218 monopolist-korxonalar soni deyarli 75,2% kamaydi, faqat 2004-2009 yillar mobaynida monopol mahsulotlarning respublika YaIM umumiy hajmidagi ulushi 26 dan 20,8% ga pasaydi, bu esa raqobatning yanada rivojlanganligi hamda tovar bozorlarida ustunlik mavqyeini egallab turgan korxonalar sonini sezilarli darajada qisqarganligidan dalolat beradi. O‘zbekiston Respublikasining amaldagi ―Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida―gi Qonuni 1996 yilda qabul qilingan bo‘lib, uning bir qator qonunosti me‘yoriy hujjatlari mamlakatning iqtisodiy rivojlanish darajasiga yetarli darajada muvofiq emas edi. Qonun moliyaviy xizmatlar bozorlaridagi raqobatni tartibga solish masalalarini o‘z ichiga olmagan, bu esa mazkur sohada raqobatga qarshi va raqobatni cheklovchi harakatlarga yo‘l qo‘ymaslik yuzasidan choralarni amalga oshirishga imkon bermaydi. Shuningdek, ―bozor‖, ―bir-birining o‘rnini bosuvchi tovarlar―, ―insofsiz raqobat‖, ―kamsituvchi shartlar‖, ―noto‘g‘ri taqqoslash‖, ―monopol yuqori narxlar‖, ―monopol past narxlar‖, ―shaxslar guruhi‖, ―ustun mavqye‖ kabi asosiy tavsiflarning bir-biridan aniq ajratish va toifalash tartibi mavjud emas. Amaliyotda bu qonunga sharh berishda farqlanishga va uni tatbiq qilishda muammolarni yuzaga keltiradi. Shuningdek, mazkur Qonunda keltirilgan umumiy tavsiflarni aniqlashtirish bilan bir qatorda yangi tushunchalar ham kiritildi, bundan tashqari ―ustunlik mavqye‖ni tavsiflash prinsipini, subyektning tovar va xizmatlar bozoridagi ustunlik mavqyeini o‘rnatish mezonlarini aniq va puxta beligilash, hamda bozor ulushi hajmini qisqartirish yo‘li bilan o‘zgartirish ko‘zda tutilgan. Monopoliyaga qarshi qonunchilikning yo‘nalishlaridan biri, bu bozor subyektining xo‘jalik faoliyatini yuritishiga ta‘sir ko‘rsatish yo‘li bilan tovar bozorlarini monopollashuviga va raqobatni cheklashga yo‘l qo‘ymaslik maqsadida xo‘jalik subyektining ustav kapitalidagi 35% ortiq bo‘lgan aksiyalar (ulushlar)ni sotib olish bo‘yicha bitimlarni tuzish ustidan nazorat olib borishdan iborat. Aktivlarning boshlang‘ich balans qiymati pastligi sababli bitimlarni kelishish maqsadga muvofiq bo‘lmaydi, bundan tashqari xo‘jalik subyekti va monopoliyaga qarshi organ resurslarini boshqa maqsadlarga qaratilishiga sabab bo‘ladi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining ―Iqtisodiyot real sektori korxonalarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2008 yil 18 noyabrdagi PF-4053-sonli Farmoni bilan aksiyadorlik jamiyatlari ustav fondlarining hajmi 10 barobardan ziyodga ko‘tarildi, bu ular aktivlarining hajmida aks etdi va shu bilan birga, aksiya va ulushlar sotib olish bo‘yicha bitimlarda qatnashuvchi investor va emitent aktivlarining jami qiymati amaldagi qonunda belgilangan eng yuqori me‘yordan sezilarli darajada ortadi. Yangi qonunning ishlab chiqilishi, yuqorida ko‘rsatilagan kamchiliklarni bartaraf etishga, raqobatni himoya qilish bo‘yicha munosabatlarni huquqiy tartibga solishni takomillashtirishga, ushbu sohadagi davlat siyosatining huquqiy asoslarini aniqlashga, tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni bartaraf etish va oldini olish bo‘yicha huquqiy vositalarni yangilashni ko‘zda tutadi. Yuqori likvidli, jumladan, tovar bozorida ustun mavqyega ega korxona tomonidan ishlab chiqarilgan tovarlarning birja savdolari rivojlanishi bilan 219 monopol yuqori narx tavsifiga yondashuv ham o‘zgardi. Qonunda birja savdolari natijasida vujudga kelgan narx monopol yuqori hisoblanmasligi nazarda tutilgan. Qonunda iqtisodiy jamlanish bo‘yicha davlat nazoratini ta‘minlash maqsadida, shaxs yoki shaxslar guruhining ustunlik darajasini oshishiga olib keluvchi qo‘shilish, qo‘shib yuborish, aksiyalarni, mulkiy huquqlarni sotib olish va boshqa bitimlarni (harakatlarni) tartibga soluvchi yangi bob kiritildi. Shuningdek, xo‘jalik subyektlariga nisbatan ma‘muriy yuklarni og‘irliklarni qisqartirish maqsadida, aktivlarning balans qiymati oshirildi. Investision vositachilar sifatidagi qimmatli qog‘ozlar bozori ishtirokchilari tomonidan amalga oshiriladigan aksiyalarni sotib olish bo‘yicha bitimlar tuzilishi hamda aksiya va ulushlarni ishonchli boshqaruvga topshirish yuzasidan nazoratni amalga oshirish maqsadga muvofiq emas deb topildi, chunki mazkur bozor qatnashchilari raqobat rivojlanishiga ta‘sir ko‘rsatmaydi. Yangi qonunning qabul qilinishi, raqobat sohasidagi munosabatlarni tartibga soluvchi hozirgi kunda ko‘pgina alohida qonunosti hujjatlaridan iborat bo‘lgan me‘yorlarning jamlanishini ta‘minlab beradi, bu esa mazkur sohadagi munosabatlarni huquqiy tartibga solishning ochiq-oshkoraligi va samaradorligini oshiradi hamda qonuchilikda mavjud bo‘sh joylarni va monopoliyaga qarshi tartibga solish sohasidagi qarama-qarshiliklarni bartaraf etadi hamda tadbirkorlik subyektlari faoliyati uchun teng shart-sharoitlarni, tovarlarning erkin aylanishini, iqtisodiy faoliyatning erkinligini ta‘minlab beradi, bu esa raqobat rivojlanishining hamda uning tovar va xizmatlar bozorlarida himoya qilinishining eng asosiy jihati hisoblanadi. Har qanday xo‘jalik yurituvchi subyektning bozorda monopollikka intilishi va yuqori foyda olishga intilishi obyektiv hodisa. Shu sababli raqobat muhitini bozor mexanizmlari va makroiqtisodiy o‘zgarishlar orqali amalga oshmaydi. Ko‘p ukladli iqtisodiyot, boshqaruvning nomarkazlashuvi, narxlarning erkinlashuvi va davlat tomonidan iqtisodiyotning tartibga solib turilishi raqobat muhitining mavjud bo‘lishiga yetarli bo‘lmaydi. Shuning uchun bozor subyektlarining xulq-atvorini tartibga soladigan, raqobatni qo‘llab-quvvatlash uchun davlat tomonidan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqilishi zarur. Bu chora-tadbirlar raqobatni qo‘llab- quvvatlash siyosatida o‘z aksini topadi. Raqobat siyosatining mukammal yo‘nalishlaridan biri bu ―Raqobat to‘g‘risida‖gi qonundir. Ushbu qonunning maqsadi monopolistik faoliyat, raqobat va tadbirkorlikni rivojlantirish orqali bozor munosabatlarini shakllantirish, antimonopol qonunchilikka rioya etilishini nazorat qilishdir. Raqobat to‘g‘risidagi qonun erkin raqobat va tadbirkorlik muhitini obyekt sifatida emas, balki raqobat muhitini yaratishning dastagi sifatida olib qaraydi. Mamlakatimizda raqobat siyosatining strategik yo‘nalishlari quyidagilarda o‘z aksini topadi: Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|