O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus ta’lim vazirligi samarqand davlat universiteti
O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va
Yüklə 3,59 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 13.2. O’zbekistonda raqobatchilik muhitining vujudga kelishi va
antimonopol qonunchilik 13.3. Antimonopol qonunchilik va uning asosiy xususiyatlari 13.1. Raqobat to’g’risidagi qonunchilik konsepsiyasi va tamoyillari Raqobat to‘g‘risidagi qonunchilik savdo munosabatlari singari qadimiy hisoblanadi.Ushbu qonunlar to‘g‘risidagi yozuvlar qadimiy Vavilon davriga borib taqaladi. Hammurapi Kodeksi (er.av XVIII asr), Qadimgi Hind yodgorliklaridagi yozuvlar (er.av 200 yil), Rim bug‘doy qonuni (er.av 50 y), Zeno Konstitusiyasi (483 y.), va Ozodlik Xartiyasi (1861 y)da ko‘rish mumkin. Sohibqiron Amir Temur hukmronligi davrida xorijiy mamlakatlar bilan munosabatda savdo-iqtisodiy aloqalarga ham diqqat-e‘tibor qaratilgan. Yevropa qirollari bilan olib borilgan va bizgacha yetib kelgan yozishmalarning barchasida har ikki mamlakat o‘rtasida savdo alokalarini yo‘lga qo‘yish, savdogarlar katnovi uchun imkoniyatlar yaratish masalalari ko‘tariladi. Bu ularning o‘z davlati xududida amalga oshirgan raqobat uchun shart-sharoit yaratishga qaratilgan tadbirlari, savdo munosabatlariga kilgan e‘tibori va xorij hukmdorlari bilan yozishmalarida savdo munosabatlarini yo‘lga qo‘yish kabi takliflaridan ko‘rinib turadi. Iqtisodiyotda sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish uchun huquqiy poydevorning mavjudligi muham rol uynaydi. Raqobat qonunchiligi dunyodagi mavjud iqtisodiy-huquqiy sohalar ichida kam o‘rganilgan yangi soha hisoblanadi. Hozirgi kundagi raqobat bilan bog‘liq munosabatlarni tartibga soluvchi zamonaviy qonunchilikka asos bo‘lgan qonun 1890 yilda AQShda qabul qilingan ―Sherman qonuni‖dir. Ushbu qonun dunyodagi bir qator mamlakatlar (Kanada va Yevropa ittifoqi mamlakatlari) ning monopoliyaga qarshi qonunchiligi uchun asos bo‘lib xizmat qilgan. Albatta bu qonun ham tom ma‘noda mukammal bo‘lmaganligi, ya‘ni ushbu qonunda ayrim tushuncha va tamoyillar e‘tibordan chetda kolganligi sababli, Amerikada 1914 yilda ―Kleyton‖ va ―Federal Savdo Komissiyasi to‘g‘risida‖gi qonunlar qabul qilingan. 1936 yilda kichik biznes subyektlarini yirik firmalar tomonidan kamsitilishi va ustunlik mavqyeini suiiste‘mol qilishlarini oldini oluvchi Robinson-Petman qonuni qabul qilingan bo‘lsa, 1938 yilda qabul qilingan Uiller-Li qonuniga asosan ommani chalg‘itishga olib keladigan yolg‘on, noto‘g‘ri reklamalarni ommaviy axborot vositalarida tarqatilishi ustidan nazorat olib borilishi ham belgilab qo‘yildi. 201 1950 yilda qabul qilingan Seller-Kevofer 118 qonuni esa bir firma tomonidan bozordagi raqobatga ta‘sir qilishi mumkin bo‘lgan boshqa firmaning ashyoviy elementlarini sotib olishni taqiqladi. Dastlabki monopoliya va nosog‘lom raqobatga qarshi kurashuvchi amerikacha qonunchilik tizimiga asosan raqobatga ta‘sir etishi yoki ta‘sir etmasligiga qaramasdan monopol hatti-harakatlarning aniq belgilangan turlari qonunga zid deb hisoblanadi. Shu bilan birgalikda 1982 yilda qabul qilingan ―Eksport savdo kompaniyalari to‘g‘risida‖gi qonun halqaro tadbirkorlik bilan shug‘ullanuvchi xo‘jalik subyektlariga nisbatan antitrest qonunchiligi talablarini birmuncha liberallashuviga olib keldi. Bundan tashqari, raqobatni rivojlantirish va monopoliyaga qarshi qonunchilikning Yevropacha tizimi ham mavjud bo‘lib, unga G‘arbiy Yevropa, Avstraliya va Janubiy Afrika respublikalarining milliy monopoliyaga qarshi qonunchiliklari hamda Yevropa Ittifoqining qonunchilik majmuasi kiradi. G‘arbiy Yevropa monopoliyaga qarshi qonunlari turli nomlar bilan atalib kelinadi. Germaniya, Shvesariya, Avstriyada bu qonunchilik antikartel qonunchiligi deb atalsa, Fransiya va Angliyada bu qonunchilik chegaralangan ishbilarmonlik amaliyoti deb ataladi. Yevropadagi monopoliyaga qarshi qonunchiliklar orasida eng mashxurlari bu Buyuk Britaniyaning 1948 yildagi ―Monopoliyalar va cheklangan amaliyot nazorati to‘g‘risida‖gi, Germaniyaning 1957 yildagi ―Raqobatni chegaralash to‘g‘risida‖gi, Fransiyaning 1986 yildagi ―Narxlarni belgilash va raqobat mustaqilligi to‘g‘risida‖gi qonunlaridir. O‘zbekiston Respublikasida monopoliyaga qarshi qonunchilikning paydo bo‘lishi va rivojlanishi mustaqillik yillariga to‘g‘ri kelib, Respublikamiz Prezidenti I.A.Karimovning tashabbuslari bilan mustaqillikning dastlabki yillaridanoq respublikada raqobat qonunchiligiga asos solindi va mamlakatda sog‘lom raqobat muhitini yaratish hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish masalalariga alohida e‘tibor qaratildi. Sobik Ittifoq doirasida iqtisodiy munosabatlarning buzilishi natijasida tovar bozorlarida turli xil tanglik va yetishmovchilik holatlari hamda iqtisodiyotning aksar tarmoqlarida mavjud bo‘lganyakkaxokimlik kabi salbiy oqibatlarni bartaraf etish uchun davlat oldida turgan eng muhim vazifalardan biri bu - monopoliyaga qarshi qonunchilik bazasini yaratishdan iborat edi. Shu sababli, 1992 yil 2 iyulda ―Monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida‖gi qonun qabul qilinishi bilan O‘zbekistonda ilk bor monopoliyaga qarshi qonunchilikka asos solindi. Keyinchalik mamalakatimizda iqtisodiyotning rivojlanishi, amalga oshirilayotgan isloxotlar davrida raqobat qonunchiligini amalda qo‘llashda yuzaga kelgan muammolar, monopoliyadan chiqarish va sog‘lom raqobat muhitini 118 Seller-Kefover Akti (Celler-Kefauver antimerger act) 1950 yilda AQShda qabul qilingan antitrest qonunchilik xujjati, Kleyton aktiga qo‘shimcha sifatida kiritilgan bo‘libkorxonalarning nafaqat aksiyalarni xarid qilish orqali, balki har qanday yo‘l bilan birlashishini ta‘qiqlovchi akt. . 202 shakllantirishning o‘ta dolzarb vazifalardan biri ekanligini anglash va monopoliyaga qarshi qonunchilikni takomillashtirish ehtiyojini keltirib chiqardi. Shu sababli, ushbu qonun takomillashtirilib, 1996 yil 27 dekabrda O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi tomonidan ―Tovar bozorlarida monopolistik faoliyatni cheklash va raqobat to‘g‘risida‖gi qonun qabul qilindi. Mustaqilllik yillarida ushbu qonun bilan birgalikda ―Reklama to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasining qonuni, 1997 yil 27 aprelda O‘zbekiston Respublikasining ―Tabiiy monopoliyalar to‘g‘risida‖gi qonuni, Vazirlar Mahkamasining 1997 yil 31 martdagi 165-sonli, 1997 yil 25 iyundagi 321-sonli, 2000 yil 2 avgustdagi 300-sonli va 2000 yil 21 sentyabrdagi 364-sonli, Vazirlar Mahkamasining 2014 yil 10 maydagi ―Monopoliyaga qarshi organning tabiiy monopoliyalar subyektlari faoliyati to‘g‘risidagi axborotni olishi tartibi to‘g‘risida‖gi 118-sonli qarori, 2013 yil 20 avgustdagi ―Tovar va moliya bozorlarida monopoliyaga qarshi tartibga solishni takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 230-son qarori, ―Tovarlar (ishlar, xizmatlar)ga tartibga solinadigan narxlar (tariflar)ni deklarasiya qilish (tasdiqlash) va belgilash tartibini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida‖gi 2010 yil 28 oktyabrdagi 239-sonli qarorlari qabul qilindi hamda amaldagi monopoliyaga qarshi qonun xujjatlarini takomillashtirish borasida bir qator qo‘shimcha va o‘zgartirishlar kiritildi. 2012 yil 6 yanvarda qabul qilingan ―Raqobat to‘g‘risida‖gi O‘zbekiston Respublikasi qonunining yangi tahriri mustaqillik yillarida monopoliyadan chiqarish va sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishning mustahkam huquqiy poydevorini yaratdi desak mubolag‘a bo‘lmaydi. Mustaqillikning dastlabki yillarida monopoliyaga qarshi siyosat yuritish va sog‘lom raqobatni shakllantirish yosh, mustaqil O‘zbekiston uchun yangilik bo‘lgan bo‘lsa-da, Respublikamiz birinchi Prezidenti I.A.Karimov tomonidan monopoliyaga qarshi siyosatni olib borishdagi okilona yondshuvi bu boradagi muvoffaqiyatlarning garovi bo‘lib xizmat qildi. Respublikamiz Prezidenti tomonidan monopoliyaga qarshi choralarni ko‘rish, mahsulot yetishtiruvchining iste‘molchi ustidan xukmronlik qilishiga barham berish iqtisodiyotning samarali rivojlanishiga, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan to‘lishi vazifasiga javob berishi, ayrim korxonalar va tijorat tuzilmalarining yakkaxonlik mavqyeini tugatish narxlarning sun‘iy ravishda oshirib yuborilishi, monopol yuqori daromadlar olinishiga qarshi turuvchi sog‘lom raqobat muhitini shakllantirish imkonini berishi alohida ta‘kidlab o‘tilgan edi 119 . Bundan tashqari, monopoliyaga qarshi tadbirlarni amalga oshirish, ishlab chiqaruvchilarning iste‘molchi ustidan tazyiqini tugatish iqtisodiyotning muvaffakiyatli rivojlanishiga, raqobat muhiti shakllanishiga, bozorning tovarlar va xizmatlar bilan boyishiga olib kelishi kerakligi, ayrim korxonalarning monopol mavqyeini tugatish, ularning bozorga tazyiq ko‘rsatish sohasini taqsimlab olish bo‘yicha kelishuvlariga yo‘l qo‘ymaslik sog‘lom raqobat muhitini shakllantirishga ijobiy ta‘sir ko‘rsatishi, narx-navolarning sun‘iy ravishda kutarilishiga, 119 Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. -Т.: Ўзбекистон, 1996. -71 бет. 203 monopoliya yo‘li bilan ustama foyda olishga qarshi omil bo‘lib xizmat qilishi ko‘rsatib berildi 120 . Mustaqillikning dastlabki yillarida asosiy yirik korxonalar va mulk davlatning qo‘lida edi. Iqtisodiyotda erkin raqobat muhitini yaratishning eng muhim sharti bu kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish, davlat ixtiyoridagi korxonalarni xususiylashtirish bo‘lib, buning uchun mulkdorlar sinfini shakllantirish lozim bo‘ldi. Shu sababli, Respublikamizda dastlab kichik miqyosdagi davlat korxonalari xususiylashtirilib boshlangan bo‘lsa, keyinchalik yirik davlat raqobatchi bo‘lgan yangi xususiy va mulkchilikning boshqa ko‘rinishidagi korxonalar tashkil qilindi. Shu bilan birgalikda, ilgari mamlakatda amal qilgan iqtisodiyotni markazlashtirilgan tartibda boshqarib kelgan davlat tuzilmalari (Davlat narx qo‘mitasi, Davlat ta‘minot qo‘mitasi, Davlat agrosanoat qo‘mitasi kabi) tugatilib, bugungi sharoitida faoliyat ko‘rsatishi lozim bo‘lgan yangi tizimlar barpo qilindi. Respublikada narx siyosatini yuritish maqsadida Moliya vazirligi xuzuridagi monopoliyaga qarshi va narx siyosatini olib borish boshqarmasi tashkil qilingan bo‘lsa, keyinchalik O‘zbekiston Respublikasi Monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish, 2005 yilda Monopoliyadan chiqarish, raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash, 2013 yildan e‘tiboran O‘zbekiston Respublikasining Xususiylashtirish, monopoliyadan chiqarish va raqobatni rivojlantirish davlat qo‘mitasi tashkil qilindi. Iste‘mol mollari, masalan, choy, gugurt, tamaki mahsulotlari ishlab chiqaradigan korxonalar, ulgurji savdo tashkilotlari va xatto aholiga xizmat ko‘rsatuvchi korxonalar ham monopolist bo‘lib turgan bir paytda ushbu Qo‘mitaning tashkil qilinishi bilan Respublikada monopolist korxonalar va ularning narxlari nazorat ostiga olindi 121 . Respublikamizda islohatlarni amalga oshirish jarayonida asosiy e‘tibor o‘rta mulkdorlar sinfini shakllantirish va iqtisodiyotni yanada erkinlashtirishga qaratildi. Bundan tashqari, 2005 yilga kelib, respublikada raqobatni rivojlantirish masalasi deyarli hal qilindi va keyingi bosqich raqobat va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash ekanligi e‘tirof etila boshlandi hamda davlat tomonidan korxonalarni moliyaviy sog‘lomlashtirish, iqtisodiyotining raqobatdoshligini oshirish bo‘yicha dastur tayyorlash va uni amalga oshirish, Vazirliklar, idoralar, xo‘jalik birlashmalari va mahalliy ijro etuvchi hokimiyat organlari rahbarlari oldiga iqtisodiyotimizda yuqori va barqaror o‘sish sur‘atlarini saqlab qolishni, makroiqtisodiy barqarorlikni yanada mustahkamlashni, shuningdek, iqtisodiyotni izchil isloh qilish, tarkibiy o‘zgartirish va diversifikasiya jarayonlarini chuqurlashtirish, yangi, yuqori texnologiyalarga asoslangan ishlab chiqarishni jadal rivojlantirish, mavjud quvvatlarni modernizasiya qilish va texnologik jihatdan yangilash jarayonini jadallashtirish hisobidan mamlakatimiz iqtisodiyotining raqobatdoshliligini 120 Каримов И.А. Ўзбекистон: Миллий истиқлол, иқтисод, сиѐсат, мафкура. -Т.: Ўзбекистон, 1996. -308-бет. 121 «Обозначения договорных (свободных) розничных цен на товарах народного потребления, реализуемых в Республике Узбекистан» временный порядок от 7 сентября 1995 г. Регистрационный № 170. 204 oshirishni taminlaydigan kompleks chora-tadbirlar ishlab chiqish va amalga oshirish masalalariga ko‘proq e‘tibor qaratildi 122 . Mamlakatimizda so‘nggi yillarda sog‘lom raqobat muhitni shakllantirish va monopoliyadan chiqarish ishlarida erishilayotgan muvaffaqiyatlar Respublika xukumati tomonidan aniq chora-tadbirlar tizimi ishlab chiqilganligi bilan ahamiyatlidir. Xususan, birinchi Prezidentimiz I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ―2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi‖ mavzusidagi ma‘ruzasida ta‘kidlagan fikrlari bunga yaqqol misol bo‘la oladi. Xususiy tadbirkorlarga zarur resurslarni sotib olish va o‘z mahsulotini sotish uchun bozorlarga chiqish imkoniyatlarini kengaytirish bo‘yicha boshlangan ishlarni davom ettirish, birja va auksion savdolari orqali sotilayotgan tovarlar turi va hajmini kengaytirishga qaratilgan chora-tadbirlar ko‘rish, markazlashtirilgan taksimot tizimiga kaytishga bo‘lgan har qanday o‘rinishlarga barham berish muhim ahamiyatga ega 123 . Raqobat to‘g‘risidagi xozirgi qonunning ajdodi sifatida butun dunyo miqyosida AQShning monopoliyaga qarshi qonuni amaldagisi sifatida esa, 1890 yilda AQSh Kongressi tomonidan qabul qilingan Shermanning trestlarga qarshi qonuni hisoblanadi 124 . Biroq, Amerikaning raqobat to‘g‘risidagi qonuni Sherman qonuni bilan cheklanib qolmagan va raqobat to‘g‘risida bir qator qonunlarni qabul qilish orqali rivojlanib kelgan. Keyinchalik, ushbu qonuning g‘oyalari va maqsadi bir qator kapitalistik mamlakatlarga taqlid qilish uchun misol bo‘ldi. Shu munosabat bilan, iqtisodiy fikr nazariyasini rivojlanishi bilan yanada takomillashib borgan Amerikaning raqobat to‘g‘risidagi qonuni evolyusiyasi tarixini ko‘rib chiqish maqsadga muvofiq bo‘ladi. 1980 yilda Sherman qonuni qabul qilinishidan oldin, Amerika sudlari Umumiy Huquqni qo‘llaganlar. Umumiy Huquq raqobatga ko‘rsatadigan samarasi va asoslanganligiga qaramasdan, raqobatchilar o‘rtasidagi barcha kelishuvlarni (kontraktlar) umuman taqiqlaganlar. Ular, jamiyat manfaatlariga zid bo‘lgan, va monopollashish yoki tovarlarni olib qo‘yishda namoyon bo‘ladigan trestlarni man qilishga harakat qilganlar. XIX- asrning ikkinchi yarmidagi iqtisodiy, ijtimoiy va siyosiy vaziyat, shuningdek Umumiy Huquqqa binoan trestlarning maqomi va ushbu trestlarni neft, po‘lat va shakar ishlab chiqarish tarmoqlaridagi ayovsiz faoliyati kichik ishlab chiqaruvchilar va iste‘molchilarni yirik tijorat manfaatlariga nisbatan noroziligiga sabab bo‘lgan. 1890 yilda AQSh Kongressi Sherman (qonunni ko‘rib chiqish uchun kiritgan kongressmenning nomidan olingan) Qonunini qabul qildi. Ushbu qonun ―bir nechta shtatlar, yoki xorijiy millatlar 122 O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti I.A. Karimovning 2011 yilning asosiy yakunlari va 2012 yilda O‘zbekistonni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlariga bag‘ishlangan O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ―2012 yil Vatanimiz taraqqiyotini yangi bosqichga ko‘taradigan yil bo‘ladi‖ mavzusidagi ma‘ruzasini o‘rganish bo‘yicha o‘quv qo‘llanma. – T.: Iqtisodiyot. - 2012. – 282 bet –492 betlar. 123 Каримов И.А. Узбекистон демократик тараққиѐтнинг янги босқичида. -Т., Ўзбекистон, 2005. -Б. 71. 124 1890 yilda AQShda qabul qilingan monopoliyaga qarshi qonun. Raqobat va erkin savdoni cheklaydigan har qanday faoliyatning jinoyat deb topilishi bilan izohlanadi. 205 o‘rtasida har xil kelishish (kontrakt), trest shaklida birlashish yoki o‘zaro savdo- sotiqni yoki tijoratni cheklash maqsadida kelishib olishlari‖ni taqiqlaydi. Sherman qonuni uni buzganlik uchun jinoiy javobgarlikni va zarar ko‘rgan shaxslarga uch barobar miqdorda kompensasiya to‘lashni taxmin qilgan. Sherman qonunini qabul qilgan Amerika qonunshunoslari iste‘molchilarni manfaatlariga qaraganda ko‘proq raqobatchilarni manfaatlarini ko‘zlaganlar. Kichik korxonalarga salbiy ta‘sir ko‘rsatadigan bitimlarni keng ko‘lamda qabul qilinishini man qilish maqsadida, Kongress savdo-sotiqni tartibga soluvchi norma sifatida emas, balki konstitusiya moddasi sifatida o‘qiladigan qonunni qabul qildi. Sherman qonunini keng talqin qilish imkoniyati sudlarga tobora o‘zgarib borayotgan siyosiy va iqtisodiy nazariyaga javob sifatida qo‘llash va shu bilan Kongressni dastlabki maqsadiga kam e‘tibor ajratish imkonini yaratdi. 20 asrning dastlabki dekadalarida sudlar Sherman qonunini mayda raqobatchilarni yirik hamkorlar tomonidan insofsiz raqobatlashuvidan noaniq himoyalovchi sifatida tushunganlar. Chuqur Turg‘unlik (depsinishlar) sodir bo‘lgunga qadar, sudlar iqtisodiy tafakkurni klassik va neoklassik nazariyalariga muvofiq, ko‘pchilik mayda firmalar o‘rtasida atomistik raqobatni afzal ko‘rganlar. Shu vaqtni o‘zida, ―to‘g‘ri yondashish qoidasi‖ tug‘ildi, unga muvofiq faqat savdo-sotiqni asossiz cheklashi mumkin bo‘lgan hatti-harakatlar qoralangan. Xuddi shunday, atomistik raqobatga nisbatan hayrixohlik va iqtisodiy hukmronlikni xolding kompaniyalari qo‘lida jamlanishi maqsadga muvofiq emasligi to‘g‘risdagi fikrlar 1914 yilda Kleyton Qonunini qabul qilinishi bilan yakunlandi 125 . Ushbu qonun monopolistik faoliyatni, kamsituvchi shartlar, eksklyuziv dilerlik va boshqalar xillarini taqiqlaydi. (Kleyton Qonunining 3- moddasi). Eng sezilarli natijalar Kleyton Qonunini 7-moddasini qo‘llash jarayonida yuzaga keladi. Ushbu modda bir korporasiyani boshqa korporasiyaning aksiyalarini sotib olish va shu bilan sotib oluvchi va sotuvchi tomonlar o‘rtasidagi raqobatni kamaytirishi nuqtai nazaridan man qilgan. Bundan tashqari, sudlar 7- moddani ta‘rifini endigina paydo bo‘lish bosqichida qo‘shilib ketishlar raqobatga ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan zararni, Sherman Qonuniga binoan ishlarni ko‘rib chiqishda raqobatga yetadigan sezilarli zararni mavjudligini isbotlash kerakligi to‘g‘risida sudlarni ta‘kidlashlaridan farqli tarzda birmuncha kengaytirdilar. 1914 yilda qabul qilingan yana bitta trestlarga qarshi qonun – Federal Savdo Komissiyasi (FSK) AQSh Hukumatiga bo‘ysunmaydigan, mustaqil vakolatli organni tuzdi. U erkin va insofli savdo-sotiqni ilgari surishga javob bergan. FSK to‘g‘risidagi Qonunning 5 moddasi raqobatni insofsiz usullarini qonundan tashqari deb e‘lon qilgan. Ushbu modda ta‘siriga tushadigan hatti-harakatlar bir necha o‘n yilliklar mobaynida kengayib borgan. Kongress atayin ushbu qonundagi tushunchaga ta‘rif keltirmagan, buning sababi FSK ushbu hatti-harakatlarni ko‘rib chiqishida kengroq vakolatlarga ega bo‘lishi va ularga nisbatan tez chora ko‘rishi uchun shunday qilingan. 125 1914 yil AQShda qabul qilingan trestlarga qarshi federal qonun. Narx diskriminasiyasini cheklash va federal savdo komissiyasi tuzilishni ko‘zda tutadi. 206 1927 yilda Oliy Sud ―per se‖ 126 doktrinasini kiritilishi haqida e‘lon qildi. Ushbu qoidaga binoan, sudlar ―per se‖ qoidasiga binoan chora ko‘riladigan hatti- harakatlar toifalarini kengaytirib borganlar, ya‘ni mazkur hatti-harakat raqobatga zarar yetkazadimi yoki yetkazdimi qat‘iy nazar ko‘rib chiqmasdan hukm chiqarganlar. Ushbu tendensiya Keynsian iqtisodiyotini keyingi vaqtlarda keng tarqalishi va iqtisodiyotni neoklassik nazariyasidan voz kechish bilan bog‘liqdir. Ushbu davrda sudlar ―per se‖ ta‘siriga tushmaydigan bitimlar va harakatlarni raqobatga ko‘rsatadigan ta‘sirini iqtisodiy tahlil qilishga unchalik chuqur yondashmaganlar. 1936 yilda Kongress Robinson-Petman Qonunini qabul qildi, ushbu qonun ma‘lum sharoitlarda narx sohasida kamsitishni taqiqlagan. Ushbu qonunning ta‘siri ―faqat Amerika Qo‘shma Shtatlarida sotiladigan, iste‘mol qilinadigan yohud qayta sotiladigan‖ tovarlar yoki mahsulotlarga taalluqli bo‘lgan bitimlarga tegishli bo‘lgan. 1970 yillar Xart-Skott-Rodino Trestlarga qarshi O‘zgartirishlar to‘g‘risida qonunni qo‘llanilishi bilan tavsiflanadi. Ushbu qonun agar bitim tomonlar hajmi va bitim hajmi sinov shartlarini qondirsa, u holda ushbu bitim to‘g‘risida oldindan ma‘lum qilish tartibini belgiladi. Bitim to‘g‘risida ma‘lum axborotni ilova qilgan qolda tuzilgan bildirishnoma (buyurtmanoma) FSK yoki Yustisiya Departamentini Trestlarga qarshi Boshqarmasiga topshiriladi. Trestlarga qarshi O‘zgartirishlar to‘g‘risida qonun shuningdek, Kleyton Qonunini 7-moddasiga binoan ko‘rib chiqiladigan qo‘shilib ketishlar to‘g‘risidagi bitimlar bo‘yicha da‘volar sonini keskin kamaytirgan. Trestlarga qarshi O‘zgartirishlar to‘g‘risidagi qonun keyinchalik ko‘p sonli mamlakatlar tomonidan qabul qilingan qonunlarda qo‘shilib ketishlar to‘g‘risida oldindan xabardor qilish to‘g‘risidagi tartiblarni kiritishiga sabab bo‘ldi. XX asrning 70-yillari iqtisodiy nazariyaning Chikago maktabi keng tarqalgan davr bo‘ldi. Ushbu maktab namoyondalari trestlarga qarshi qonunchilikni maqsadi iste‘molchilarni manfaatlarini ko‘zlagan holda raqobatchilarni emas, balki raqobatni himoya qilish deb ishonganlar. Yangi iqtisodiy tafakkurni paydo bo‘lishi natijasida sudlar raqobat bilan bog‘liq masalalar va xarajatlarni pasaytirishga qaratilgan ma‘lum tartib-qoidalarni qayta ko‘rib chiqa boshlaganlar. Masalan, sudlar ―per se‖ doktrinasi ta‘siriga tushadigan hatti- harakatlar ro‘yxatini qisqartira boshladilar va ularni iqtisodiy tahlil qilishni boshladilar. Lekin narxlarni gorizontal cheklash yoki savdo-sotiqdagi insofsizliklar ―per se‖ noqonuniy tarzda (yashirincha) qolgan. Bozorlarni iqtisodiy tahlil qilishga boshqa yondashuvlar 1990 yillarda paydo bo‘ldi. Ular yangicha iqtisodiy usullarni taklif qildilar va Chikago maktabi tomonidan taklif qilingan an‘anaviy usullarni inkor qildi. Qisqasi, yangi tafakkur samaradorlikni oldinga surilishiga qarshi emas, lekin bozorlarni tahlil qilishda avval qo‘llanilmagan emperik jihatlarni kiritadi. 126 Морятова, О. В. ―Правило разумности‖ и доктрина "Per se" в антимонопольной политике США и России [/О. В. Морятова.//Модернизация государства. -Пенза : ИИЦ ПГУ,2005. -С. 236 - 240 207 Iqtisodiy nazariyani butun dunyo miqyosida tarqalishi va rivojlanishiga qaramasdan, AQShning siyosiy, madaniy va iqtisodiy tarixi butun jahon miqyosida eng rivojlangan, noyob hisoblangan trestlarga qarshi yurisprudensiyani vujudga keltirdi. Yüklə 3,59 Mb. Dostları ilə paylaş:
|