O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent tibbiot akademiyasi

 
2.2.Infeksion kasalliklarning qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar 
ning xarakteristikasi 
Patogen mikroblarning organizmga kira olish xususiyati yoki 
invazionligi biriktiruvchi tukimani emira oladigan yoki xar xil xujayralarning 
pustlarini 
parchalay 
oladigan 
fermentlar 
iщlab 
chikarishiga 
boglik..Kupginapatogen mikroblardagialuronatyuщotshshyoki biriktiruvchi 
tukima asosini tashkil etuvchi mukopolisaxaridni parchalay oladigan 
gialuronidaza fyormyonti topylgan. Bu — mikroblarning organizmga tez 
tarkalishiga yordam beradi. Gazli gangrena kUzgatuvchilari kon va turli 
organ xujayralariniig pardalarini emiradigan letsitinaza fermentini ishlab 
chikaradiki, bu mikrob yukkan xayvonlarning tez xalok bulishiga olib keladi. 
Stafilokokklar bilan streptokokklar leykotsitlarni emiruvchi leykotsidinlarni 
emiruvchi gemolizinlarni ishlab chikara oladi. Gemolitik streptokokkning 
ba’zi shtammlari kon laxtasidagi fibrinni erita oladigan fibrinolizin 
fermentini ishlab chikaradiki, bu xam bakteriyalarning organizmga tarkalib 
ketishini engillashtiradi. Patogen stafilokokklar koagulaza fermentiga egadir, 
bu ferment kon plazmasining ivib kolishiga olib keladi. YAlliglanish uchogi 
atrofida ivib kolgan plazmadan xosil buladigan barer, ya’ni tusik 
stafilokokklar fagotsitoziga karshilik kursatadi, deb xisoblanadi. Patogen 
mikroblarda antimikrob zardoblar ta’sirini neytrallay oladigan agressinlar 
xamda mikroblarning fagotsitlarda yutilishiga tuskinlik kiladigan antifaginlar 
singari aloxida moddalar xam topylgan. 
Toksinlar yoki zaxarlar deb ataladigan moddalar xujayin organizmida 
kattagina uzgarishlarni keltirib chikaradi. 1884 yili Leffler difteriya 
kuzgatuvchilari konga kuch l i zaxar—turli ichki or1anlarni shikastlaydigan 
toksin ishlab chikaradi, degan fikrni birinchi bulib aytdi. Difteriya 
kuzgatuvchilarining ^zi esa organizmga kaysi joydan kirgan b^lsa, usha 
joyda, masalan, bodom bezlarida tura beradi. 1888 yili Ru va Iersen difteriya 
tayokchasi toksinini ajratib olishdi. 1890 yili Bering bilan Kitazato kokdyul 
kuzgatuvchisida toksin bulishini, 1896 yili esa Ermingem botulizm 
kuzgatuvchisida toksin bulishini topdi. Toksinlar kashf etilib, tasvirlab 
berilganidan keyin ularni zur berib urganishga kirishildi va utgan asrning 
oxirlarida ularga karshi ta’sir kursatadigan ziddi-zaxarlar — spetsifik 
antitoksik zardoblarni olish mumkin buldi va bular davolash uchun ishlatib 
kurildi. X,ozirgi vaktda bakteriyalarning ekzotoksinlari va endotoksinlari 
tavofut kilinadi, bular ximiyaviy tarkibi va bopщa xossalari jixatidan bir-
biridan fark kiladi. 
Ekzotoksinlar — mikroblar organizmda yashar turgan chogida xam, 
ozik; muxitlarida ustirilganida xam tashki muxitga ular tomonidan ajratib 
chikariladigan oksillardir. Grammusbat mikroblar: difteriya, kokshol, 
botulizm va gazli gangrena kuzgatuvchilari juda kuchli ekzotoksinlar ishlab 

---

54 
chikaradi. Ekzotoksinlar yukori temperatura ta’sirida parchalanib ketadi, ular 
termolabildir. Formalin ta’siri bilan xam ularning zaxarli xususiyatini 
susaytirish mumkin, formalin ta’siri natijasida ekzotoksinlar zaxarligini 
yukotib kuyadiyu, lekin organizmga yuborilganida ziddi-zaxarlar — 
antitelolar ishlab chikarishga olib boradigan xususiyatini sakdab koladi. Ana 
shunday preggaratlar anatoksinlar deb ataladigan buldi. Anatoksinlar soglom 
odamlarni infeksion kasalliklarga berilmaydigan kilib kUyish uchun 
profilaktika maksadida ishlatiladi. Ekzotoksinlarning xarakterli xususiyati 
ma’lum organ va tukimalarni tanlab-tanlab nshkastlantirishga kodir 
bulishidir, masalan, kokshol toksini orka miyaning xarakatlayatiruvchi 
nenchronlarini 
shikastlantirsa, 
botulizm 
tayokchasining 
toksini 
xarakatlantiruvchi nervlarning oxiriga ta’sir kursatadi. Difteriya toksini yurak 
muskuli va buyrak usti bezlarini shikastlantiradi. Turli toksinlarning tanlab-
tanlab ta’sir kursatishi kasallikning xar bir kuzgatuvchi uchun xarakterli 
bulgan muayyan klinik manzara bilan utishiga olib keladi. YUkorida 
tasvirlab utilgan leykotsidinlar, gemolizinlar, toun mikrobi toksini, kuydirgi 
batsillalarining detal toksini ekzotoksinlardir. Bular infeksion jarayonning 
avj olib borishida axamiyatga ega buladi, lekin ularning axamiyati 
grammusbat mikroblar — kokshol, difteriya, botulizm kuzgatuvchilari 
toksinlariga Karaganda kamrokdir. 
Endotoksinlar bakteriyalar tanasi bilan maxkam boglangan bulib, 
organizmda mikrob xujayrasi emirilganida yoki mikrob xujayralari maxsus 
usullar bilan ishlanganida ajralib chikadi. Endotoksinlar dastlab 1933 yili 
Buaven va Mesrob'yan tomonidan grammanfiy bakteriyalardan ajratib 
olingan. Ularning ximiyaviy tarkibi murakkab. Ular glyusid-lipid-protein 
komplekslaridan iboratdir. Endotoksinlar termostabil, ya’ni issikka chidamli 
buladi, 
neytral 
muxitda 
avtoklavlash 
xam 
ularni 
parchalamaydi. 
Endotoksinlarning organizmga kursatadigan ta’siri uziga xos, spetsifik 
tomoni bilan ajralib turmaydi. Endotoksin kanday mikrobdan olinganiga 
karamasdan, shu toksin ta’sirida vujudga keladigan klinik manzara bir xil 
buladi va isitma chikishi xamda umumiy axvolning ogir bulishi bilan 
xarakterlanadi. Endotoksinlar xayvonlarga venasidan yuborilganida isitma 
chikarib, leykopeniyaga, tomir xarakatlantiruvchi xar xil-xodisalar va ulimga 
sabab buladi. Korin tifi, dizenteriya, vabo, kuk-yutal kuzgatuvchilarining 
endotoksinlari xammadan kura kuprok urganilgan. 
Kuzgatuvchi makroorganizmga utganida infeksion jarayon boshlanadi, 
uning vujudga kelishida makroorganizmning axvoli va birinchi galda uning 
kasallikka beriluvchanligi (moyilligi) kapa axamiyatga egadir.