O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent tibbiot akademiyasi

 
 

---

50 
II-BOB. INFEKSIYA XAQIDA TUSHUNCHA. VIRULENT VA PATOGEN 
MIKROORGANIZMLAR.INFEKSION KASALLIKLARNI 
KLASSIFIKASIYASI VA LABORATORIYA DIAGNOSTIKA USULLARI. 
Reja: 
1.
Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha. 
2.
Infeksion kasalliklarning qo’zgatuvchilari, mikroorganizmlar 
ning xarakteristikasi. 
3.
Infeksion kasalliklarning yukish yullari. 
Tayanch iboralar: 
mutualizm, kommensalizm, parazitizm, Antroponoz, 
Antropozoonoz. 
2.1 Infeksiya, infeksion jarayon tugrisida tushuncha 
 
Mikroorganizm bilan xujayin organizmi urtasidagi murakkab 5aro ta’sir 
jarayonini «infeksiya» termini bilan belgilanadi. Bu — mikroorganizm bilan 
patogen mikroblar uzaro ta’sirining x,ar k;anday shaklini uz ichiga oladigan 
biologik xrdisadir. Organizmning normal fiziologik funksiyal_arini izdan 
chikaradigan infeksion jarayon infeksion kasallik shaklida namoyon b^lishi 
mumkin. Bunday kasallikning klinik manzarasi muayyan kuzgatuvchi keltirib 
chikaradigan kasalliklar uchun xarakterli buladi. Vaboning klinik manzarasi 
chin chechak kasalligidan, brutsellyozning klinik manzarasi tulyaremiyadan, 
toshmali tifning klinik manzarasi k;orin tifidan boshkacha buladi. Infeksion 
kasallik ba’zan engal, atipik yoki turli kasalliklarga }sshab ketadigan, 
bilinmas formalarda namoyon buladi. Infeksion jarayon kasallikning kuzga 
kurinib turadigan klinik belgilarini bermasligi xam mumkin. Infeksiyaning 
yashirin formalari deb ana shunga aytiladi. Va, nixoyat, kasallik 
kuzgatuvchisining xujayin organizmiga kirishi kasallikning klinik belgilarini 
keltirib chik;armasdan, tashuvchanlik (difteriya bilan meningitda bakteriya 
tashuvchanlik, vaboda vibrion tashuvchanlik va x- k.) xolatiga olib keladi. 
Odam organizmi bilan mikroblar urtasida muayyan uzaro munosabatlar 
buladiki, bularni mutualizm, kommensalizm va parazitizm deb ta’riflash 
mumkin. 
Mutualizm (latincha mutuus — Azaro degan so’zdan olingan)—ikkita 
organizmning bir-biriga foyda keltirib birga yashashidir. Masalan, usimliklar 
orasida — suv utlar bilan lishayniklarni xosil kiluvchi zamburuglarning, 
tuganak bakteriyalari bilan dukkakli ^simliklarning birga yashashi. Odam 
ichagida birga yashaydigan foydali mikroorganizmlar vitamin V gruppasi 
sintezida ishtirok etuvchi ichak tayokchalari va ichakdagi chirituvchi- 
mikrofloraning antagonisti bulmish sut achituvchi bakteriyalardir. 
Kommensalizm (fransuzcha commensal — xamtovok degan suzdan 
olingan) — birga yashovchi organizmlar bir-biriga ziyon etkazmaydigan 

---

51 
uzaro munosabatlardir. Masalan, odatda odam terisi va shillik pardalarida, 
shuningdek organizm bushlikdarida yashaydigan patogenmas stafilokokklar, 
turli tayokchalar, aktinomitsetlar singari mikroorganizmlar. 
Parazitizm (yunoncha parasitos —tekintomok, tekinxo‘r degan sozdan 
olingan) bir turdagi organizmning bosh^a organizm xisobiga oziqslanib, 
unga ziyon-zax,mat etkazadigan uzaro munosabatlarini bildiradi. Parazit 
mikroblar odam va xayvonlarda uchraydigan infeksion kasalliklar 
kuzgatuvchilarining katta gruppasini tashkil etadi. Mikroorganizmlarning 
parazitlik xususiyatlari, aftidan, tirik organizmda yashashga uzok moslashib 
borish 
natijasida 
vujudga 
kelgan. 
Tabiiy 
tanlanish 
natijasida 
mikroorganizmlar ularni saprofit ajdodlaridan ajratib turadigan yangidan-
yangi belgilarni kasb etgan. Tirik organizm parazit mikrob uchun doimiy 
makon, tabiiy yashash 
muxiti bulib kolgan. Mana shu muxit ta’siri ostida mikroblarning ba’zilari 
xujayinning xujayralari va tukimalaridagi xar xil komponentlardan ozik 
muxiti tarikasida foydalanishga imkon beradigan yangi ferment 
sistemalariga ega bulib kolgan. Bopщa mikroorganizmlar, masalan, 
viruslar uz ferment sistemalarini batamom yukotib kuygan. Ularning xayot 
faoliyati va kupayishi uzi moslashib, adaptatsiyalanib kolgan organizm 
xujayralariga boshidan-oyok boglik. 
Xar bir parazit mikrob evolyusiya jarayonida yukori darajali 
organizmlarning bir yoki bir necha turida yashashga moslashib kolgan. 
Parazit mikroblarning ba’zilari, masalan, kizamik virusi, dizenteriya 1/ 
kugatuvchilari, vabr vibrioni, tif salmonyollalari fakat odam organizmida 
parazitlik kilishga moslashgan. Boshka xillari odam organizmida xam, 
xayvon organizmida xam yashashi mumkin: toun kuzgatuvchisi, 
brutsellalar, sil mikobakteriyalari shular jumlasidandir. Uchinchi xillari —
^ tovuk vabosi, chuchka saramasi kuzgatuvchilari fakat xayvonlar 
organizmida yashashga moslashib olgan. 
Odam va xayvonlarda kasallik keltirib chikaradigan mikroorganizmlar 
patogen mikroorganizmlar deb atalsa (yunoncha pathos — dard, alam, 
genos — tugilish, paydo bulish degan suzlardan olingan), ularning kasallik 
keltirib chikarish xususiyati patogenlik deb ataladi. YAna odamning terisi, 
shillik pardalari va organizmidagi bushliklarida yashovchi shartli patogen 
mikroorganizmlar gruppasi xam bor. Bular muayyan sharoitlarda, 
organizmning 
karshiligi 
susayib 
kolgan 
(charchash, 
yolchib 
ovkatlanmaslik, ogir ish, xronik kasalliklar, temperatura rejimining 
buzilishi natijasida) t'jdirdagina kasalliklarga sabab bulishi mumkin. Ba’zi 
saprofitlar xam patogen bulib kola oladi. Masalan, botulizm kuzgatuvchisi 
tashki muxitda saprofit bulib yashaydi. Bu mikrob ozik-ovkat 
maxsulotlariga, xususan konservalarga tushib kolsa, kupayib, shu kadar 

---

52 
zaxarli toksin chikara boshlaydiki, uning arzimas mikdori xam juda kattik 
zaxarlanishga sabab buladi. 
Infeksion 
kasallikni 
keltirib 
chikaradigan 
mikroorganizmlar 
patogenlik. virulentlik. spetsifiklik va organotroplik xossalariga egadir. 
Patogenlik yoki kasallik paydo kilish xususiyati infeksion kasalliklar 
kuzgatuvchilarining turiga xos belgisi b^lib, nasldan naslga utnb boradi. 
YUkorida aytib zshshganidek, patogenlik fakat ma’lum mikroorganizm va 
xujayini urtasidagi jteapo munosabatlarni xarakter l aydi. Masalan, kizamik 
virusi yoki vabo vibrioni odam uchun patogen va xayvonlar uchun patogen 
emas. 
Koramol touni (ulati) kuzgatuvchisi odam uchun patogen emas. Patogenlik 
tushunchasi parazitarlik tushunchasiga Karaganda ancha keng. YUkorida 
kursatib utilganidek, saprofit mikroblar kayot faoliyatining maxsulotlari, 
toksinlari (botulizm, kokshol, gazli gangrena kuzgatuvchilari) odam 
organizmiga tushib kolsa, parazitlik kilib yashamaydigan saprofit mikroblar 
patogen bulib kolishi mumkin. 
Patogen mikroblarning eng xarakterli belgisi ularning spetsifikligi, ya’ni 
xar bir patogen mikrob organizmga tushib, unda kupayganida ma’lum bir 
infeksion kasallikni keltirib chikarish xususiyatidir. Kasallik fakat shu 
kuzgatuvchi xususidagina organizmning ximoya xossaparini uziga xos, ya’ni 
spetsifik tarzda kaytadan uzgartirish bilan birga davom etadi. 
Patogen mikroblar spetsifiklikka ega bulibgina kolmay, balki 
organotroplikka xam egadir. Kupchilik mikroorganizmlar — kasallik 
Kuzgatuvchilari uchun ma’lum organ va tukimalarni k^prok shikastlantirish 
xususiyati xarakterlidir. Masalan, ichak mikroblari: vabo vibrioni, 
dizenteriya bakteriyalari, tif salmonellalara ichak shillik pardasini, bezgak 
parazita jigar xujayralari va eritrotsitlarni, gripp virusi nafas yullarining 
shillik pardalarini, chechak virusi teri va shillik pardalar epiteliysini 
shikastlantiradi. 
Turli mikroblarning patogenligi keng doirada uzgarib turishi mumkin. 
Bir turga mansub mikroblarning ayrim shtammlari kasallik keltirib 
chikarishi jixatidan xar xil darajadagi kuchga ega bulishi mumkin. 
Mikrobning xar xil darajadagi patogenligi virudentlik deb ataladigan buldi. 
Patogen mikroblar turli shtammlarining virulentligi moyil "xayvonlarning 
ulimiga sabab bula oladigan eng kam mikdor mikrob xujayralari yoki zaxarli 
maxsulotlariga karab belgilanadi. YUksak darajadagi patogenlikka ega 
bulgan virulent mikroblar atigi bir nechta xujayra mikdorida sezgir xayvonga 
yuborilganida 
uning 
ulimiga 
sabab 
bula 
oladi. 
Kam 
virulent 
mikroorganizmlardan 
necha 
yuz 
millionlab xujayrasi 
xayvonlarga 
yuborilgandagina, ular usha xayvonlarning ulimiga sabab buladi. 
Mikroblarning xayvonni u
limga
olib boradigan mikdori uldiradigan minimal 
yoki minimal detal doza: dosis letalis minima (LDm) deb ataladi. 

---

53