O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tоshkеnt dаvlаt iqtisоdiyot universitеti

6-bob. MA`LUMOTLARNI SARALASH ALGORIMLARI 
 
6.1. Ma`lumotlarni saralashning mohiyati. 
6.2. Oddiy tanlov saralash metodi.
6.3. Oddiy almashuv saralash metodi.
6.4. Qo‘shni elementlar juftliklarini izchil tartibga solinishi. 
6.1. Ma`lumotlarni saralashning mohiyati 
Saralash
– informatika va hisoblash matematikasining eng muhim vazifasi 
bo‗lib, u algoritmik masalalarning yechishning ko‗p resurslar talab qiluvchi 
usullariga kiradi.
Ma`lumotlarni saralash – 
bu axborotlarni ishlab chiqish bo‗lib, buning 
natijasida uning elementlari (yozuvlari) bu axborotlarning ba`zi bir alomatlarining 
miqdoriga ko‗ra belgilangan izchillikda joylashadilar.
Ma`lumotlarni saralash axborotlarning katta massivlarini ishlab chiqish bilan 
bog‗liq masalalarni yechishning davomiyligini ko‗p marta qisqartirishga imkon 
beradi. Elementlar navlarga ajratilgach, telefon ma`lumotnomasidagi kabi, ularni 
topish, yangilash, chiqarib tashlash oson, qanday elementlar o‗tkazib yuborilganligini 
ham qidirib topish oson.
Har qanday saralashdan ma`no elementlarni aniq berilgan tartibdagi izchillikda 
qayta joylashtirishdan iboratdir. Tartibga solish dastlabki massivni ko‗p martalab 
ko‗rib chiqish jarayonida amalga oshiriladi.
Saralash 
qaerda, 
kompyuterning 
ichki 
operativ 
xotirasidami, 
yoki 
ma‘lumotlarning tashqi manbalaridami, amalga oshirilishiga ko‗ra, ichki va tashqi 
saralash metodlari ajratiladilar. Biz faqat ichki saralash usullari ko‗rib chiqiladi.
Saralashning har qanday vaziyatdagi eng yaxshi universal algoritmi mavjud 
emas. Ko‗pgina eng yaxshi metodlar mavjud, ammo bu faqat qanday kompyuterda 
va qanday maqsadda navlarga ajratilishi ma`lum bo‗lgan hollardagina. Algoritmning 
samaradorligi ko‗pgina omillarga bog‗liq bo‗ladi:
• 
saralashda qancha elementlar ishtirok etmoqda;

---

70 
• 
elementlar qanday darajada navlarga ajratilib bo‗lganlar;
• 
navlarga ajratilayotgan elementlarning miqdorlari diapazoni va taqsimlanishi 
qanday;
• 
elementlarni davriy ravishda chiqarib tashlanishi va to‗ldirilishi ko‗zda 
tutilganmi;
• 
elementlarni parallel ravishda solishtirish mumkinmi?
Agar teng miqdorlarga ega elementning nisbiy tartibi tartibga solingandan keyin 
o‗zgarmasa, saralash metodi barqaror bo‗ladi. Saralash algoritmlarini baholash uchun 
odatda vaqtning navlarga ajratilayotgan elementlarning N miqdoriga vazifaviy 
bog‗liqligidan foydalaniladi. Saralashning asosiy metodlarini ko‗rib chiqamiz. 
Algoritmlarni ishlab chiqishda tegishli izohlarga ega dastlabki ma`lumotlarni 
bosmaga chiqarish tavsiya etiladi, bu masala yechimining ko‗rgazmaligini oshirishga 
imkon.