О‘zbekiston respublikasi oliy va о‘rta maxsus ta’lim vazirligi

5 . D I Q Q A T N I N G R I V O J L A N I S H I
Ta`lim va inson faoliyatining barcha turlari, asosan ixtiyoriy diqqat yosh 
ulg`ayishi bilan, inson faoliyati davomida asosan tarbiyaning ta`siri ostida o`sib 
boradi. Katta yoshdagi kishilar bolalarning diqqatini biron bir narsaga qaratadilar. 
Kattalar tomonidan qaratilgan bu ixtiyoriy diqqat bola ikki yoshga etishi bilan 
ko`rina boshlaydi. Bunda bola diqqatining to`planishi va barqarorligini saqlab turish 
uchun yoshlik paytidan boshlab beixtiyor ravishda o`ziga jalb qiladigan 
qo`zg`atuvchilarning taassurotini engishga to`g`ri keladi. Katta kishilar bolani 
tozalikka, tartiblilikka, intizomli bo`lishga va jamiyatda yashash koidalariga 
o`rgatadilar. Bo`larning hammasi ixtiyoriy diqqatni taraqqiy qildiradi. 5 yoshdan 
boshlab ixtiyoriy diqqat bolaning o`z tashabbusi bilan ham o`sa boshlaydi. 
Bolalardagi ixtiyoriy diqqat maktab yoshidan boshlab tez o`sa boshlaydi. O`qish 
jarayonining o`zi ixtiyoriy diqqatning hamda uning to`planishi va barqarorligining 
o`sishiga yordam beradi. Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning ayrim 
sifatlari kulami, kuchuvchanligi, kuchi va barqarorligi o`sib boradi. Bolalarning 
diqqati avvalo kulamining torligi, bir narsadan ikkinchi narsaga sekinlik bilan 
kuchishi va bo`linishi bilan ajralib turadi. Bir yoshli bolalarda biz faqat tor 

---

16 
kontsentratsiyalashgan diqqatni ko`rishimiz mumkin. Masalan: bolaga bir narsa 
berib bir qo`liga ushlatib qo`yib, ikkinchi qo`liga boshqa narsa bersak, u birinchi 
qo`lidagi narsani tashlab yuboradi, demak, bolaning diqqati o`z qo`lida ushlab 
turgan narsaga taqsimlana olmaydi. Keyinchalik diqqatining bo`linuvchanligi 
kattalar yordami bilan bolalarning o`yin faoliyatlarida, o`qish va amaliy mehnat 
jarayonida o`sib boradi. 
Bolalarning yoshlari ulg`aygan sari diqqatning kuchi va barqarorligi o`sa boradi. 
Bu xususiyatlari o`yin, mehnat va o`qish jarayonlarida o`sadi. 
O`qish jarayoni uchun diqqatning ma`lum darajada kuchli va barqaror 
bo`lishi talab qilinadi. Diqqat barqarorligining o`sishiga bolalar ongining mazmunan 
boyishi va ular tafakkurining o`sishi katta yordam beradi. Bola hayotining dastlabki 
onlariga ixtiyorsiz diqqat xos bo`ladi. SHuning uchun avval bola tashqaridan 
keladigan qo`zg`atuvchilarga qattiq ovozlar, yorqin ranglarga, ta`sirli bo`ladi. Bola 
hayotining uchinchi oylaridan boshlab, ob`ektning tashqi tomonlariga ko`proq 
qiziqa boshlaydi. endi bola biror predmetga ko`proq qarashi, uni og`ziga solishi 
mumkin. YAltiroq narsalar uning diqqatini torta boshlaydi. 
Bola yoshining oxirgi yoki ikkinchi yoshining boshlarida ixtiyoriy diqqat 
shakllana boshlaydi. 2 yoshli bolalarda ongning elementlari ixtiyoriy diqqat bilan 
birga paydo bo`la boshlaydi. Bola ixtiyoriy diqqatning rivojlanishida o`yin katta 
ahamiyatga egadir. Agar bog`cha yoshidagi bolalarda ixtiyorsiz diqqat mustahkam 
bo`lmasa, ixtiyoriy diqqat mustahkam bo`lmaydi. Ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashda 
o`quv jarayoni muhim ahamiyatga ega, ya`ni darsda qanday utirish, maktab 
topshiriqlari, o`qituvchini eshitish, ularning hammasi ixtiyoriy diqqatning 
shakllanishida katta rol’ uynaydi. Maktabgacha bolalik davridagi diqqat ixtiyorsiz 
bo`ladi. Maktab yoshidagi bolalar o`z diqqatlarini boshqara olmaydilar. Diqqatning 
ixtiyoriy turi o`yin davomida faqat epizodik tarzda sodir bo`ladi. O`quv faoliyati 
juda murakkabligi, majburiyligi va ijtimoiy ahamiyatliligi bilan diqqatning 
rivojlanishiga jiddiy talablar kuyadi. 

---

17 
Maktab yoshidagi kichik bolalar diqqatining asosiy xususiyati ixtiyoriy 
diqqatining o`sib borishidir. quyi sinf o`quvchilarida ixtiyoriy diqqatning 
beqarorligiga sabab, ular asab tizimining tez charchashi, tormozlanish jarayonining 
kuchsizligidir. SHuning uchun o`qituvchi o`quvchilar diqqatini tarbiyalashda o`quv 
materialining mumkin qadar qiziqarli ko`rgazmalar, xilma - xil bo`lishiga harakat 
qilishi kerak, o`quvchilarni faollashtirishga intilishi, mashg`ulot davomida tanaffus 
berish imkoniyatlarini avvaldan o`ylab ko`rishi lozim. O`quv faoliyatini to`g`ri 
tashqil 
etish 
boshlangich 
sinflardaek 
shakllanib, 
o`smirlik 
yoshida 
mustahkamlanadigan diqqatlilikka odatlanishga zamin hozirlaydi. O`smirda har xil 
narsalarni bilishga qiziqish, ko`p narsalarni mustaqil bajarishga nisbatan jo`shqin 
g`ayrat, istak uyg`onadi. Bu bir tomondan, diqqatning to`planishi va 
barqarorligining oshishiga imkon beradi. Ikkinchi tomondan, parishonxotirlik, engil 
chalg`ish hollarini keltirib chiqaradi, chunki hali o`smir faol jalb etishigina unda 
diqqatning holatini aniqlash, uni dars materialiga yo`naltirish va unda tutib turish 
imkonini beradi. 
O`qituvchining moxirona rahbarligi va kuchli nazorati o`rta yoshdagi 
o`quvchilarning diqqatini to`g`ri tarbiyalashni ta`minlaydi. Bunday sharoitda 
o`smirning o`zi ham o`zida ixtiyoriy diqqatni tarbiyalashga harakat qila boshlaydi. 
Ilk yigitlik yoshi davri diqqatning barcha xususiyatlari va turlarini yanada 
rivojlantirish bilan bog`liq. Bu yoshda bilishga qiziqish keng doirasi bilan ta`limga 
oliy ma`suliyatli bo`lish, kelgusi mehnat faoliyati uchun uning ahamiyati 
tushunishning birgalikda rivojlanishi ancha mahsuldor so`nggi ixtiyoriy diqqatning, 
ya`ni irodaviy diqqatning paydo bo`lishi hamda rivojlanishiga zamin hozirlaydi. 
Ko`p yillik o`qish davomida tobora qiyin masalalarni echish jarayonida diqqat 
bilan ishlash odati paydo bo`ladi, uning natijasi yuqori sinf o`quvchisi uning uchun 
qiyin, qiziqarsiz bo`lgan ish ustida o`z diqqatini nisbatan engil to`play oladigan 
bo`ladi. 

---

18 
Bunday yigit - qizlar murakkab, mavhum, nazariy, materialning qunt bilan 
o`rganish qobiliyatiga ega bo`ladi. Aslida esa kichik maktab yoshidagi bola, hatto 
o`smir ham ko`rgazmali va aniq materialga tayanishga muhtoj bo`ladi. YUqori 
sinflarda diqqatni jalb etish va tutib turishda o`qitishning mazmundorligi, 
mantiqiyligi hal qiluvchi rol’ o`ynaydi. 
Diqqatning barqarorligi - bu shaxsning muayyan ob'ektni o'rganishga yoki 
muayyan faoliyat turini bajarishga e'tiborini qaratish qobiliyati. Aynan shu omil 
idrok etilgan ma'lumotlarning ishlashi va hajmini aniqlaydi. Shuni tushunish 
kerakki, diqqatni jamlash barcha ikkilamchi omillarni fonga tashlashga imkon 
beradi, ammo bu urg'u o'zgarishini istisno qilmaydi degani emas. 
Agar diqqatning turlari haqida gapiradigan bo'lsak, unda ixtiyoriy va ixtiyoriyni 
farqlashimiz mumkin. Birinchisi - ongli. Diqqat aynan shaxsni bevosita 
qiziqtiradigan ob'ektga qaratiladi. Bundan tashqari, agar bunday konsentratsiya 
muntazam ravishda sodir bo'lsa, miya avtomatik ravishda diqqatni jamlashni 
boshlaydi. Bunday e'tibor post-ixtiyoriy deb ataladi. Ammo ko'pincha odam 
kutilmaganda uning faoliyatiga bevosita aloqasi bo'lmagan narsalar yoki hodisalarga 
o'tadi. Bunday holda, biz beixtiyor diqqat haqida gapirishimiz mumkin. Bu qattiq 
tovushlar, yorqin ranglar va boshqalar bo'lishi mumkin. 
Diqqat bir qator xususiyatlarga ega. Asosiysi - konsentratsiya. Bu ma'lum bir 
ob'ektni ma'lum vaqt davomida diqqat markazida ushlab turish qobiliyatini nazarda 
tutadi. Hajm inson bir vaqtning o'zida diqqatini jamlashi mumkin bo'lgan ob'ektlar 
yoki faoliyat turlarining sonini tavsiflaydi, ammo barqarorlik - bu ma'lum bir holat 
davom etishi mumkin bo'lgan vaqt. 
Juda qiziq hodisa - bu diqqatni taqsimlash. Bu shuni anglatadiki, odam faqat bitta 
narsaga e'tibor qaratishi shart emas yagona turdagi tadbirlar. Ba'zan, faoliyatning 
o'ziga xos xususiyatlaridan kelib chiqqan holda, bir vaqtning o'zida bir nechta 
jarayonlarni amalga oshirish kerak bo'ladi. Shu bilan birga, ularning ba'zilari 

---

19 
avtomatizmga keltiriladi, boshqalari esa ma'lum aqliy va psixologik harakatlarni 
talab qiladi. Eng yorqin misollar kasbiy faoliyat o'qituvchi yoki transport vositasi 
haydovchisi. 
Shuni tushunish kerakki, har bir kishi bir xil ob'ektni uzoq vaqt davomida diqqat 
markazida ushlab turish yoki bir hil faoliyatni amalga oshirishga qodir emas. O'z 
qobiliyatingizni 
aniqlash 
uchun 
siz 
ma'lum 
bosqichlardan 
o'tishingiz 
mumkin psixologik testlar... Ularning natijalariga ko'ra, diqqatning barqarorlik 
darajasini aniqlash oson. Agar u qoniqarsiz bo'lib chiqsa, bir qator maxsus 
mashqlarga murojaat qilish tavsiya etiladi. 
Psixologlar selektiv kontsentratsiya kabi hodisani juda faol o'rganishmoqda. Bu 
mexanizm bir nechta shunga o'xshash ob'ektlardan kerakli ob'ektni tanlash imkonini 
beradi. Bundan tashqari, idrokning vizual, eshitish, taktil va boshqa turlari haqida 
gapirish mumkin. Ovoz shovqinlari orasida odam suhbatdoshning nutqini ajrata 
oladi, u bir nechta ohanglardan faqat bittasini eshitadi va agar ikkita tasvir haqida 
gapiradigan bo'lsak, ularni har bir ko'z bilan alohida ushlash mumkin emas. 
Diqqat - bu ongning har qanday real yoki ideal ob'ektga qaratilishi va 
konsentratsiyasi bo'lib, hissiy, intellektual yoki aqliy darajaning oshishini 
anglatadi. vosita faoliyati shaxs. 
Diqqatning o'ziga xos organik asosi bor, bu diqqatning ishlashini ta'minlaydigan 
va uning tashqi ko'rinishi uchun javobgar bo'lgan miya tuzilmalari. turli xil 
xususiyatlar... Inson miyasini tashkil etuvchi bir necha milliard nerv hujayralari 
orasida ayniqsa diqqat ishi bilan chambarchas bog'liq bo'lganlar bor. Ular neyronlar 
- yangilik detektorlari deb ataladi. Bunday nerv hujayralarining boshqalardan farqi 
shundaki, ular odam o'z his-tuyg'ulari va idrokida o'zi uchun yangi bo'lgan va uning 
diqqatini tortadigan ba'zi bir narsa va hodisalarga duch kelgandagina faol mehnatga 
kiritiladi. 

---

20 
Odatiy bo'lib qolgan tirnash xususiyati beruvchi moddalar odatda hujayralarning 
reaktsiyalarini keltirib chiqarmaydi - yangilik detektorlari. Bunday hujayralar 
odamning beixtiyor e'tibori uchun javobgar bo'lib ko'rinadi. 
Diqqatning umumiy holati, xususan, uning barqarorligi kabi xarakteristikasi, 
ko'rinishidan, retikulyar shakllanish ishi bilan bog'liq. Bu nerv tolalarining eng nozik 
tarmog'i bo'lib, markaziy asab tizimining chuqur qismida miya va orqa miya 
o'rtasida joylashgan bo'lib, uni qoplaydi. pastki bo'limlar ikkinchisining birinchi va 
yuqori qismlari. Retikulyar shakllanish orqali periferik sezgi a'zolaridan bosh 
miyaga va aksincha olib boruvchi nerv yo'llari o'tadi. Retikulyar shakllanish, 
shuningdek, miya yarim korteksining ohangini va retseptorlarning sezgirligini 
tartibga 
soladi, 
diqqatning 
dinamik 
xususiyatlarini 
o'zgartiradi: 
uning 
konsentratsiyasi, barqarorligi va boshqalar.