O'zbekiston respublikasi oliy va o'rta maxsus ta'lim vazirligi

Bir atomli spirtlar, olinishi, xossalari va ishlatilishi

Spirtlarning uglelevodorodlardagi vodorod atomlarini gidroksil gurihiga almashinishidan hosil bo’lgan birikmalar deb qarash mumkin. Spirtlar to’yingan va to’yinmagan bo’lishlari mumkin. Gidroksil guruhining soniga qarab ular bir va ko’p atomli spirtlarga bo’linadilar.
To’yingan bir atomli spirtlarning umumiy formulasini C_nH_2n+1OH yoki R–OH bilan ifodalash mumkin. Gidroksil guruhining qanday uglevodorod atomi bilan
bog’langanligiga qarab ular birlamchi, ikkilamchi va uchlamchi spirtlarga bo’linadilar.
Spirtlarning izomeriyasi va nomlanishi. Spirtlarning izomeriyasi uglevodorod zanjirining tuzilishiga va gidroksil guruhinig zanjirdagi joylashuv holatiga bog’liq bo’ladi.
Emperik nomenklaturaga asosan, spirtlarning nomi gidroksil guruh bilan bog’langan uglevodorod radikalining oxiriga spirt so’zi qo’shib hosil qilinadi.
Ratsional nomenklatura bo’yicha esa metil spirti karbinol deb ataladi, qolgan radikallar uning hosilasi deb qaraladi.
Sistematik nomenklatura bo’yicha spirtlarni nomlashda ularning nomi tegishli to’yingan uglevodorod nomi oxiriga –ol qo’shimchasi qo’shib hosil qilinadi. Gidroksil guruhi va radikallarning holati raqamlar bilan ko’rsatiladi.

Spirtlarning nomlanishi

Spirtlarning formulasi	Empirik nomenklatura bo’yicha nomi	Ratsional nomenklatura bo’yicha nomi	Sistematik nomenklatura bo’yicha nomi
CH3OH	Metil spirti	Karbinol	Metanol
CH3CH2OH	Etil spirti	Metil karbinol	Etanol
CH3CH2CH2OH	Birlamchi propil spirti	Etil karbinol	1-propanol
CH3  CH (OH)  CH3	Ikkilamchi propil spirti	Dimetil karbinol	2-propanol
CH3CH2CH2CH2OH	Birlamchi butil spirti	Propil karbinol	1-butanol
CH3  CH2  CH (OH)  CH3	Ikkilamchi butil spirti	Metiletil karbinol	2-butanol
CH3  CH (CH3)  CH2OH	Izobutil spirti	Izopropil karbinol	2-metil- propanol-1

Olinish usullari. Spirtlar olishning bir necha usullari ma’lum. Quyida shulardan ayrimlari bilan tanishib chiqamiz.
Spirtlarni galoid alkillarni suv yoki ishqorning suvli eritmasi bilan qo’shib
qizdirish orqali olish mumkin:

R – Br
HOH

R – OH + HBr

R – OH + NaBr

Etilen uglevodorodlariga katalizatorlar ishtirokida suv biriktirilganda bir atomli spirtlar hosil bo’ladi. Katalizator sifatida asosan konsentrlangan sulfat kislotadan foydalaniladi. Etilen uglevodorodlariga suvning birikish quyidagi bosqichlar orqali sodir bo’ladi:

R – CH = CH₂ + HOH
H₂SO₄


R – CH – CH₃ OH

R – CH = CH₂ + HOSO₃H R – CH – CH₃
OSO₃H
HOH
R – CH – CH ^{R – CH – CH + H SO}

3
OSO₃H
3 2 4
OH

Spirtlarni aldegid va ketonlarni katalizator ishtirokida qaytarish orqali yoki ularga magniy organik birikmalar biriktirish orqali olish mumkin:

O
R – C + [H] R – CH₂OH H
R – C – R’ + [H] R – CH – R’ O OH

Bu jarayon mis, kobalt, nikel, platina. Palladiy katalizatorligida 300-500⁰C haroratda olib boriladi.

Glyukozadan olish.

Metil spirti sanoatda CO va H₂ dan sintez qilinadi:

СО + 2H₂ CH₃OH

Bu jarayon 200-300 atm bosim, 400⁰C harorat va rux-xrom-mis katalizatori ishtirokida olib boriladi. Spirtlarni yuqorida ko’rsatilgan usullardan tashqari, yana murakkab efirlardan atsetallardan va boshqa birikmalardan olish mumkin.