O’zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta’lim vazirligi

O`quv mashg`ulotining texnologik xaritasi

Bosqich vaqti	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Talaba
I-Bosqich. O’quv mashg’uloti (20 min).	1.1. Mavzuning nomlanishi, maqsadi va kutilayotgan natijalarni bayon etadi. 1.2. «Insert» metodini to’ldirish. 1.3. +!?	1.1. YOzib oladilar. 1.2. «Insert» metodining jadvalini to’ldiradilar, savol-javob o’tkazish natijasida aniq tasavvurlarga ega bo’ladilar. 1.3. +!?
II-Bosqich. Asosiy anglash bosqichi. (50 min).	2.1. «Insert» metodi bilan tanishtirish. 2.2. Ma’ruza matni tarqatiladi, uning asosiy tushunchalari bilan tanishiladi. 2.3. Nazariy bilimlar haqida ma’lumot beriladi.	2.1. «Insert» metodidan foydalanish. 2.2. Har bir savolga javob yozishga harakat qilinadi. Ta’rifni yod oladi, misol keltiradi. 2.3. Tinglaydilar, savol-javoblarda ishtirok etadilar. 2.5. Jadvallarni o’z daftarlariga chizib oladilar.
III-Bosqich. YAkuniy fikrlash bosqichi (10 min).	3.1. «Insert» metodi jadvalini to’ldirish. 3.2. «Insert» jadvali orqali talabalar tasavvurlarini aniqlaydi.	3.1. «Insert» metodini jadvalini tugatadilar va o’z tasavvurlarini boshqalar bilan taqqoslashadi. 3.2. Topshiriqlarni yozib oladilar.

Shaxsning biologik nuqsonlari, shaxsning psixik kamolotidagi kamchiliklar, shaxsning tarbiyasidagi va bilim olish faoliyatidagi nuqsonlar, maktab ta`limi va maktabdan tashqari muhitdagi kamchiliklar

SHaxs axloqiga ta’sir etuvchi boshqa muhim omil bo’lib, shubhasiz, ichki, biologik, sharoit — istalgan tashqi sharoit o’zaro harakatlanuvchi o’sha tabiiy asos chiqadi. Biologik zamin quyidagilardan iborat: nasliy-genetik xususiyatlar, individning tug’ma xislatlari (qorin ichidagi rivojlanish va tug’ilish vaqtida egallangan), imprinting (ontogenezning ilk bosqichida muhrlangan).

Biologik omil indivqtsual borlikning quyidagi tavsifnomalarini boshqaradi:

- ontogenez jarayonidagi individual o’ziga xoslik (shu jumladan, etilish/qarish jadalligi);

- gender (jinsiy) farq;

- yosh xususiyatlari;

- jismoniy konstitutsiya;

- sog’liq va bardoshlilik;

- asab tizimlarining holati va tipologik xislatlari.

Biologik nuqtai nazardan og’ishgan xulqni tushuntiruvchi nazariyalar, ehtimol, dastlabkilaridan biri sifatida paydo bo’ldi. Tadqiqotchilar dastlab asosan konstitutsional xususiyatlarga e’tiborni qaratdilar. V XIX asrda italyan dshfokor-psixiatri va kriminalisti CHezare Lombrozo (1836-1909) insonning jinoiy axloqini uning anatomik kurilishi bilan bog’laydigan biosotsiologik nazariyani taklif qildi. Quyidagilar diqqat bilan qaraladigan e’tibor ob’ekti bo’lib hisoblanadi: bosh suyagi, miya, burun, quloq, sochning rangi, tatuirovka, xusnixat, terining ta’sirchanligi, jinoyatchining psixik xususiyatlari. Antropometrik usuldan foydalanib, tadqiqotchi "tug’ma jinoiy tur"ning taxminan 37 tavsifnomasini ajratdi, ularning ichida: juda katta pastki jag’, yalpaygan burun, siyrak soqol, quloqning o’sib ketgan solinchog’i. CH. Lombrozoning nazariyasi garchi tarixga ilmiy fikr bo’lib kirgan bo’lsa-da, biroq keyinroq ilmiy asossiz deb tan olindi.

Ushbu yo’nalishning boshqa yorqin vakili bo’lib temperament (va axloq) turlari, shuningdek, insonning somatik qurilishi tiplari orasidagi aloqani asoslagan amerikalik shifokor va psixolog Uil’yam SHeldon (1898-1984) hisoblanadi. Tana tuzilishining uchta etakchi turi: endomorfli, mezomorfli, ektomorfli - temperamentning uchta tipi bilan korrelyatsiyalanadi: vistserstoniya, somatotoniya, tserebrotoniya. Ularning uyg’unlashuvini aniq psixotip beradi. Masalan, somatotoniya uchun qoniqishga ehtiyoj, energiyalilik, xukmronlik va hokimlikka intilish, xatarga, tajovuzkorlikka, ta’sirlanmaslikka moyillik kabi chiziqlar xarakterli. Aksincha, tserebrotoniyada vazminlik, ta’sirchanlik, sotsiofobiya, yolg’izlikka moyillik kuzataladi.

Biologik nazariyalar orasida alohida o’rinni tabiiy tanlov va naslchilik qonunlariga asoslangan CHarlz Darvin tomonidan taklif qilingan evolyutsion yondoshuv egallaydi. Evolyutsion yondoshuv tarafdorlari bu yondoshuv tanqidchilari hayvonlar axloqining qonunlarini inson psixologiyasiga o’tkazishni asossiz deb xisoblagan bir vaqtda insoniy axloqning turlicha aspektlarini nasliy dasturlarning turli ko’rinishlari sifatida ko’rib chiqadilar.

Darvin g’oyalarini riojlantiruvchi Konrad Lorentsttg (1903-1989) etologik yondotuvi inson axloqining turli fenomenlarini, masalan, tajovuzkorlikni, avvalambor, yashash uchun kurashning tug’ma instinkti deb tushuntiradi. «Ko’rinishi ko’pincha o’lim instinkti ko’rinishlari bilan o’xshash tajovuzkorlik - bu xuddi boshqa instinktlar kabi bo’lib, bu ham ular kabi hayot va turni saqlab qolishga xizmat qiladi». Ushbu instinkt evolutsiya davomida biologik jihatdan maqsadga muvofiq sifatda rivojlandi. Tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, tajovuzning kuchi tajovuzkor axloqni uloqtirib yuboruvchi yig’ilib qolgan tajovuzkor energiya va kuchning maxsus rag’bati miqdoriga bog’liq. Odamlarda hayvonlardan farqli ravishda o’z shaxsiy turi vakillariga nisbatan zo’ravonlik keng tarqalgan. Tajovuzkorlik barcha oliy mavjudotlar uchun instinktiv ravishda shartlangan tug’ma xususiyat qisoblanishini tasdiqlab va ko’plab ishonchli misollarda buni isbotlab K. Lorents quyidagi xulosaga keladi: «Bizda ichki tur tajovuzini insoniyatga madaniy-tarixiy va texnik rivojlanishning zamonaviy sharoitida birmuncha jiddiy xavf deb hisoblashga jiddiy asos bor» .

Inson axloqi biologik determinantining zamonaviy tadqiqotlari bir necha sohalarda: biologiya, tibbiyot, kriminologiya, fiziologiya va ayniqsa, genetikada faol amalga oshirilmoqda.

1. 
   Shaxs og`ishgan xulqining determinatsiyasida ijtimoiy va tabiiy birlik.
   

Og’ishgan xulq muammosi ilmiy bilimning turli sohalarida tadkdqotchilarshshg o’ta qiziqishini uyg’otadi. YA.I.Gilinskiy ta’kidlaganadek: "Deviant axloqqa bag’ishlangan minglab tomlar yozib bo’lindi, biroq xanuzgacha uning nimaligi butkul aniq emas".

SHaxsning deviant axloqi haqidagi zamonaviy bilimlar biz o’zaro bog’liq omillar tizimida determinatsiyalangan shaxs ijtimoiy axloqining o’ta murakkab shakli bilan ish olib borayotganimizni tasdiqlashga imkon beradi. Afsuski, shaxs og’ishgan xulqining yagona nazariyasi hali yaratilganicha yo’q. Ayni damda ushbu masala bo’yicha kenggina ma’lumot turli ilmiy fanlarda jamlangan: tibbiyot, biologiya, psixologiya, so-tsiologiya, huquq. Bundan tashqari, bilimning ba’zi sohalarida deviatsiyani o’rganuvchi maxsus bo’limlar ajratiladi. Sotsiolo-giyada, masalan, bu tadqiqot predmeti ijtimoiy og’ishganlik hisoblanuvchi deviantologiyadir.

Muammoning qandaydir bitta aspektiga, ayniqsa, e’tiborni qaratgan alohida yondoshuvlar qonunan bir birini to’ldiradi. Masalan, klinik yondoshuv deviantlikning psixopatologik tabiatini o’rganadi, sotsiologik nazariyalar uning ijtimoiy determinantlarini ko’rib chiqadi, psixologik kontseptsiyalar ushbu ko’rinishning ichki shaxsiy mexanizmlariga asosiy urg’u beradilar.

Turli nazariyalar sharhi, bizning nazarimizda, u haqidagi zamonaviy bilimlar olamida o’rganilayotgan ko’rinishning nisbatan yaxlit tasvirini olish imkonini beradi. SHunday qilib, ushbu bo’limda og’ishgan xulq tabiatiga tarixiy va zamonaviy ilmiy nazarlar ko’rib chiqiladi: uning determinatsiyasi, shakllanish qonunchiligi, ishlash mexanizmlari.

Og’ishgan xulq determinatsiyasi haqidaga masala aloxdda diqqatga sazovor. Determipatsiya tushunchasi ostida ogishgan xultsni chatsiruvchi, tso’zgatuvchi yoki ho’llovchi omshlar yitpdisi tushuniladi. Determinatsiyalovchi omillar shaxs shu tizimostining biri hisoblanadigan ijtimoiy tashkilotlarning turlicha darajalarida amal kiladi. "Jamiyat-shaxs" tizimi bir vaqtning o’zida bir necha darajada ishlaydi: geofizik, makrojamoatchilik, ijtimoiy-guruhli, mik-roijtimoiy, individual-shaxsiy, psixofiziologik.

Ajratilgan darajalarga muvofiq shaxs og’ishgan xulqini determinatsiyalovchi quyidagi omillar guruhini aniqlash mumkin:

- jismoniy muhitning tashqi sharoitlari;

— tashqi ijtimoiy sharoitlar;

- ichki nasliy-biologik va konstitutsional zamini;

— og’ishgan xulqning ichki shaxsiy sabablari va mexanizmlari.

Ushbu bo’lim materiali - deviantlikning tashqi ijtimoiy omillariga diqqatni uning ichki, konstitutsional-biologik sharoitlari haqidagi ilmiy tasavvur orqali jamlovchi sotsiologik nazariyalardan tortib, og’ishgan xulqning individual-shaxsiy mexanizmlarini ochib beruvchi psixologik kontseptsiyalargacha tashqi sharoitdan ko’rinishning ichki sabablariga o’tish tamoyillari bilan tuzilgan.

Qabul qilingan tasnifga muvofiq og’ishgan xulq omillarining tahlilini o’psazamiz.

Deviant axloqning tashtsi jismoniy shartlariga iqlimiy, geofizik, ekologik va boshqa omillarni kiritish mumkin. Masalan, shovqin, torlik, stresni potentsiyalovchi geomagnit ikkilanish kabi ko’rinishlar tajovuzkor va istalmagan axloqning nomaxsus sabablari bo’lishi mumkin [2, 157-173-6.]. Avstriyalik rejissor Ulrix Zaydlning "Jazirama issiq" hujjatli filmida havo yuqori haroratining inson psixik holatiga ta’siri g’ayritabiiy tarzda aniq tasvirlab berilgan.

Aksincha, tashtsi muhitning xotirjam sharoiti deviatsiya ehtimolini pasaytiradi. Inson axloqi va jismoniy sharoitlar orasidagi bog’liqlikka qaramay, ushbu omil bizning ta’limot doirasidan chiqadi. Bundan tashqari, u etarlicha ahamiyatli deb tan olinmaydi, chunki juda bilvosita harakatlanadi va odamlar o’sha birgina (odatiy) jismoniy sharoitlarda o’zlarini turlicha tutadilar,

Inson shaxsiga ta’sir etuvchi ancha muhim omil deb tashqi ijtimoiy sharoitni tan olish lozim. Ularga quyidagilar taalluqlidir:

- jamoatchilik jarayonlari (ijtamoiy-iqtisodiy vaziyat, davlat siyosati, an’analar, moda, ommaviy axborot vositalari va boshqalar);

- shaxs mansub bo’lgan ijtimoiy guruh tavsifnomasi (irqiy va sinfiy mansublik, etnik ko’rsatmalar, submadaniyat, ijtimoiy maqom, o’quv-professional guruhga mansublik, referent guruh);

- mikroijtamoiy muhit (oila hayotining darajasi va uslubi, oiladagi psixologik iqlim, ota-onalar shaxsi, oilada o’zaro munosablatlar xarakteri, oilaviy tarbiya uslubi, do’stlar, boshqa ahamiyatli odamlar).

2. 
   Shaxs og`ishgan xulqining psixologik mexanizmlari
   

Og’ishgan xulqning ijtimoiy omillari.

Odam axloqiga jamiyat jarayonlari va ijtimoiy guruhlarning ta’siri dastavval ijtimoiy yondoshuv doirasida ko’rib chiqiladi. (Mikroijtimoiy sharoitlar ko’pincha psixologik-pedagogak tadqiqotning predmeti sifatida yuzaga chiqadi va keyingi bo’limlarda ko’rib chiqiladi.)

Sotsiologik nazariyalar deviant axloqni ushbu jamiyat ichida tasdiqlangan jamoatchilik jarayonlari va me’yorlari kontekstida ko’rib chiq - joniga qasd qil. Ijtimoiy deviatsiya ijtimoiy qonunchilikka bo’ysunadi, ular vaqt va jamiyatga bog’liq, ularni prognoz qilish, qator hollarda esa ularni boshqarish mumkin.

Ushbu yo’nalishning birmuncha mashhur vakillari quyidagilar hisoblanadi: O. Kont, G. deTard, A. Ketle, E.Dyurkgeym, M. Veber, T. Parsons, R. Merton. Huquq bo’yicha de-viant axloq sotsiologiyasiga asos solgan frantsuz sotsiologi Emil’ Dyurk-geym (1858—1917) hisoblanadi. Jinoyatchilik muammosining tadqiqoti E.Dyurkgeym ishlarida ahamiyatli o’rin egallaydi, o’z ishni tahlil qilishi esa klassik sotsiologik tadqiqot hisoblanadi .

Bundan tashqari, "deviatsiya har qanday sog’lom jamiyatning tarkibiy qismi". «Sotsiologiya»da E.Dyurkgeym shunday yozadi: «Jinoyat zarur... axloq va hukuqning me’yordagi evolutsiyasi uchun foydali ... shunday bo’ladiki, u o’zgarishga tayyorlaydi». Masalan, afinaliklar hukuqiga muvofiq Suqrot (470-399 yy. R. X.gacha) jinoyatchi - yoshlar aqlini ma’naviy jihatdan buzuvchi odam bo’lgan. SHunga qaramay, uning jinoyati - fikrning mustaqilligi - insoniyat uchun ham, uning vatani uchun ham foydali bo’lgan. U Afina muxtoj bo’lgan yangi ma’naviyatga tayyorgarlik bo’lib xizmat qildi, chunki an’analar hayot sharotlariga javob bermay qo’ygandi.

SHunday qilib, E.Dyurkgeym ijtimoiy ogishlarni, aynitssa, jamiyatning me’yoriy-tsadriyatli dezintegratsiyasi sifatida ko’rib chiqadi. Uiing g’oyalari deviant axloqning etakchi sabablari sifatida sinflar va turli ijtimoy kuchlar, masalan, novatorlar va konservatorlar o’rtasidagi qarama-qarshilik sifatida tan oluvchi tadqiqotchilar (shu jumladan, VLareto, L. Kozera) ning ishlarida kelgusida rivojlanishni oldi .

E.Dyurkgeymning birmuncha yorqin davomchilaridan biri bo’lmish R.Merton deviant axloqni madaniyat tomonidan belgilangan intgtishlar va ularni tsonitstirishga mablag beruvchi ijtgshoiy tuzilmalar o’rtasidagi kelishmovchilikning otsibati sifatida ko’rib chiqadi. Masalan, zamonaviy amerika madaniyatida, o’z navbatida yuqori individual muvaffaqiyat ahamiyatini belgilovchi boylik g’oyasi usunlik qiladi.

Ijtimoiy me’yorlar orqali madaniyat nafaqat maqsadlarni, balki ularga ershpishning legitim usullarini aniqlaydi. Xullas, agar odam astoydil mehnat qilsa, uning "amerikacha orzulari" va nihoyat reallikka aylanadi.

Hamma odam (siyaf) lar ham omadga erishish uchun bir xil sharoitga ega emas, biroq ular yuzaga kelgan qarama-qarshilikka bir necha yo’llar bilan moslashishlari mumkin. Moslashuvning shunday yo’llari sifatida R. Merton quyidagilarni ajratdi:

konformizm (ijtimoiy ma’qullangan maqsadlar va vositalarni to’liq qabul qilish, ularni amalga oshirish);

innovatsiya (maqsadlarni qabul qilish, ularga erishishning legitim usullarini inkor qilish);

ritualizm (topshirilgan yoki odatiy vositalardan no’noq nusxa ko’chirish);

retrizm (ijtimoiy me’yorlarni bajarishdan passiv chekinish, masalan, giyohvandlik shaklida);

isyon (faol isyon - ijtimoiy me’yorlarni rad etish)."

Ularga erishish maqsadi va vositalari o’rtasidagi nizo anemik zo’riqish, frustratsiya va moslashuvning noqonuniy usullarini izlashga olib kelishi mumkin. Ushbu holat past ijtimoiy qatlam orasida jinoyatchilik nisbatan yuqori darajadaligshsh qisman tushuntiradi.

Ijtimoiy deviatsiyaning boshqa ob’ektiv omillari deb quyidagilar tan olinadi: ijtimoiy o’zaro ta’sir ishtirokchilari va umidlarning amalga oshmasligi o’rtasidagi farq (T.Parsons); odamlarning shaxsiy sifatlari va yaxshilikni taqsimlashdagi nomuvofiqlik (P.Sorokin); deviant submadaniyat va ta’limga me’yorning ta’siri (R. Klauord, L. Oulin). Xullas, erta yoshlikdan deviant submadaniyatga (jinoiy, nizoli yoki retristik) jalb qilingan shaxs katta ehtimol bilan deviant axloqqa tegishli shakllarni namoyon etadi.

Zamonaviy submadaniyatning deviant axloqqa ta’siri garchi etarlicha o’rganilmagan masala bo’lsa-da, o’ta muhim hisoblanadi. Ayni damda yaxshi ma’lumki, shaxs qaysidir bir ijtimoiy guruhga mansub. Qator hollarda guruxdi ehtiyojlar - guruxga kirgan bo’lish, uning me’yorlariga amal qilish, uning ishtirokchilariga taqlid qilish, o’zini boshqa guruhlarga qarshi qo’yish ustunlik qiladi. SHu negizda eng turli-tuman submadaniyatlar o’sib chiqadi - aristokratik elita, xippi, me-tallistlar, rokerlar, geylar, skinxedlar va h.k. Odamlar ko’p hollarda genotsid, rasizm, fashizm kabi ommaviy deviatsiyalarning mavjudligini tushuntirib beruvchi guruh sardorlari va ularning ideallariga (shu jumladan, destruktiv) o’xshashga moyildirlar.

Boshqa yaqqol muammo deb "kasb - deviant axloq" aloqasining noaniqligini aytish mumkin. Professional muhit inson shaxsiga ahamiyatli ta’sir ko’rsatadi. Professional stress, professional «kuyib qolish» va shaxsning professional deformatsiyasi kabi salbiy fenomenlar yaxshi ma’lum. SHunga qaramay, kasbning shaxs deviant axloqiga ta’siri muammosiga bag’ishlangan nashrlar deyarli yo’q.

Ko’rib chiqilgan ob’ektiv ijtimoiy omillar qatorida deviant axloqning sub’ektiv sabablari deb nomlanuvchilari ham amal qiladi. Deviatsiyaning stigmattatsiya nazariyasiga (E.Lemert, G. Bekker) muvofiq jamiyatning o’zi (aniqrog’i, ijtimoiy guruh) shaxsga mavhum qoidalar {dastlabki devshntlik) bilan aniq odamning harakatiga nisbat yo’li bilan tegishli yorliq (laqab) larni yopishtiradi. Sekin-asta individni deviant rolida (ikkilsshchi deviantlik) ushlab turishga majburlaydigan reputatsiya shakllanadi.

I.Gofman stigmalarning uchta turini ajratadi: jismoniy stigma (tug’ma anomaliyalar va jismoniy mayiblik); iroda nutssonlari (piyonistalik, giyohvandlik, qalb kasalliklari); irtsiy stigmalar («qoralar»).

Sazerlend 1939 yilda deviant axloq - murakkab va axloqning differentsiatsiyalangan shakliga muvofiq differentsiatsiyalangan assotsiatsiya nazariyasini ifodalagan. Unda interaktsiya (o’zaro harakat) ni o’rgatishadi. Bu jarayon deviant motivatsiyani o’zlashtirish, deviant axloqni oqlash va uni amalga oshirishning mexanizmlaridan iborat.

Deviant axloq «ijtimoiy rol» yoki «shaxsning ijtimoiy vazifasi» (Dj. Mid, M. Doych, R. Kraus) tushunchalari yordamida ifodalangan bo’lishi ham mumkin. Rol’ - bu inson axloqiga nisbatan umidlar tizimi, insonning shaxsiy axloq modeli haqidagi tasavvuri va nihoyat egallagan holati - maqomiga muvofiq axloq. Bu bilan muvofiq tarzda odamlar o’zlariga turlicha rolli, shu jumladan, deviant rolini qabul qilishlari mumkin.

Nihoyat, og’ishgan xulqning sub’ektiv sababi ijtimoiy me’yorlarga shaxs (guruh)ning o’zining munosabati (G. Sayk, D. Matza) bo’lishi mumkin. Masalan, axloqiy talablardan ozod bo’lish va o’zini oqlash uchun odam harakatlarini quyidagi usullar bilan "neytrallashi" mumkin: oliy tushunchalarni bahona qiladi (do’stlik, guruhga sadoqat); jabrlanuvchi mavjudligini rad etish; o’z axloqini deviantlik bilan oqlash yoki u tomonidan g’alamislik qilish; o’z mas’uliyatini rad etish; o’z axloqining zararini rad etish.

Zamonaviy xorijiy tadqiqotchi YU.A.Kleyberg o’smirlar deviantligi misolida shaxsning madaniy me’yorlarga munosabati orqali deviant axloqni ochib beradi. Og’ishgan xulq - bu «shaxsning unga tsadrli munosabatni namoyon tsilishi vositasida ijtimoiy me’yor va kutishlarni o’zgartirishning maxsus usuli». Buning uchun alohida usullardan foydalaniladi: sleng, shmivolika, moda, o’zini tutishi, harakat va h.k. O’smirlarning deviant harakatlari ahamiyatli maqsadlar, o’z-o’zini tasdiqlash va razryadka vositasi sifatida chiqadi.

SHunday qilib, sotsiologik va unga yatsin ijtimoiy-psshologik nazariyalar deeiant axloqni jamiyat va anits shaxs o’rtasidagi murakkab o’zaro munosabatlarning ijtgshosh jarayonlari sifatida ko’rib chitsadilar. Bir tomondan, biz jamiyatning o’zida oshshgan xulq uchun jiddiy sabablar borligini ko’ramiz, maealan, ijtimoiy uyushmaganlik va ijtimoiy notenglik. Boshqa tomondan, biz qonunan aniq insonning uning shaxsini ijtimoiylashuvi jarayonidagi individuallik rolini tushunishga kelamiz.

Sotsiologik nazariyalar aynan bitta ijtimoiy sharoitlarda turli odamlar turli axloqni, masalan, kambag’al qatlamning barcha vakillari bo’lmasa-da, delinkventlikni namoyon etishlari va aksincha bo’lishini tushuntirmaydi. Tan olshp lozimki,ijtimoiy sharoitlar haqiqatan ijtimoiy deviatsiya xarakterini belgilaydi (jamiyat yoki ijtimoiy guruxda ushbu ko’rinishning tarqalish masshtabi). Biroq ular aniq shaxs og’ishgan xulqishshg sababari va mexanizmlarini tushuntirish uchun etarli emasligi aniq.

Psixogenetika rivojlanishining boshlanishi XIX asrning mashhur olimlari Frensis Gal’ton (1822-1911) va Gre-gor Mendel (1822-1884) nomi bilan bog’liq. 1865 yili ular psi-xogenetika yoki evgenika sohasida dastlabki tadqiqotlarining natijalarini nashr qildilar. Keyingi yillarda F. Galton egizakli va statistik usuldan ilk bor foydalangan holda individual farqlarni tizimli o’rganishni olib bordi [18]. Uning ishlari aqlning nasliy determinanti bo’yicha ko’gshab tadqiqotlarni boshlab berdi. SHaxsiy tavsifnomalar va axloq hiyla kam darajada o’rganildi.

Dunyoning ko’pgina davlatlarida olib borilgan ekstra-versiya va neyrotizm tadqiqotlari ko’p bo’lmagan istisnolardan biri xisoblanadi. Masalan, Amerika, Avstraliya va Evropada (1992) shved olimi Nensi Peterson tomonidan qabul qilingan ko’ndalang kesim usulida 15 ming qarindosh juftlshsharni o’rganish ikki asosiy xulosaga kelish imkonini berdi:

1) neyrotizm va ekstraversiya xususiyatlari barcha ontogenez davomida genetik shartlanganlik bilan xarakterlanadi;

2) yosh kattalashish bilan nasllilik ko’rsatkichi pasayadi (ayniqsa, neyrotizm holatida).

Modomiki, neyrotizm va ekstraversiya inson axloqining turli ko’rinishlariga ta’sir ko’rsatarkan, demak og’ishgan xulqni genetik shartlangan (garchi bilvosita bo’lsa-da), deb hisoblash mumkin. Masalan, G.Ayzenk maxkumlarning individual-tipologik xususiyatlari bilan aloqani o’rganib, xulosa qildiki, ekstravertlar introvertlarga qaraganda jinoyat qilshpga moyildirlar, uning fikricha, biologik jihatdan determinant. Boshqa tadqiqotchilar kimyoviy bog’liqlik va yuqori ta’sirchalik hamda stressni boshdan kechirishga pasaygan qobiliyat kabi tavsifnomalar o’rtasidagi mustahkam aloqani ta’kidlaydilar.

Biokriminologiya doirasida deviant (jinoiy) axloq va odamning nasliy xususiyatlari o’rtasidagi aloqani o’rnatshpga bo’lgan maqsadga yo’naltirilgan urinishlar qilindi. Ushbu aloqaning isbotlaridan biri XX asr 60-yshsharining o’rtalarida U.Pirs olib borgan genetik tadqiqotlar natijasi hisoblanadi. Uning tadqiqotlari erkaklarda ortiqcha 7-xromosomaning mavjudligi ularning jinoiy axloqqa (maxkumlar orasida bunday anomaliya odatdagidan 15 marta ko’p namoyon bo’ladi) moyilligi borligini aniqlaydi, degan xulosaga olib keldi. Bir vaqtning o’zida ushbu yondoshuv tanqidchilari ortiqcha 7-xromosoma tashuvchi deviantlik xromosomalar anomaliyasining oqibati emas, balki u bilan bog’liq bo’lgan baland bo’y, tez etilish, past intellekt kabi individual xususiyatlar bo’lipga ham mumkin .

Axloqning hali aniqlanmagan qandaydir aniq ko’rinishiga javob beruvchi genga qaramay, nasliylik va axloq o’rtasidagi korrelyatsiyani ko’pchilik mutaxassislar tan olmoqdalar. Og’ishgan xulqning boshqa biologak determinanti orasida gormonlar ta’siri (shu jumladan, testosteron) ni aytishadi. Dabbs va Morris (1990) 4 ming nafar urush veteranlari misolida testosteron darajasi va jamiyatga qarshi axloqqa moyillik o’rtasida aloqaning mavjudligi haqidagi xulosaga kelishdi.

Deviant axloqning boshqa biologik omillari quyvdagilar bo’lishi mumkin: bosh miyaning lat eyishi (ayniqsa, peshona qismi), miyaning organik kasalliklari, asab tizimining muayyan xususiyatlari.

Ma’lumki, asab tizimlari xususiyati inson temperamenti — uning psixik hayotini dinamik tashkil etuvchilarni aniqlaydi. Bolalar hayotining birinchi yilini Nyu-York longityud tadqiqoti hayotning birinchi oylarida etakchi rolni prenatal sharoit va tug’ishning xususiyatlari kabi omkllar o’ynaydi degan xulosa qilishga imkon berdi. Dinamik tavsifnomalar (ya’ni temperament) muhitada genetik berilgan individuallik taxminan 9-oydan boshlab namoyon bo’ladi. Bola axloqining dinamikasini ifodalovchi 9 ta komponent ajratildi: faollik; fiziologik reaktsiyalarning ritmliligi; paydo bo’lgan rag’batlarga javob tariqasida yaqinlashish yoki uzoqlashish reaktsiyasi; yangi vaziyatga moslashuv; har qanday belgining hissiy reaktsiya jadalligi; reaktivlik ostonasi; ustunlik qiluvchi kayfiyat; chalg’iganlik; e’tiborni saqlashda qatiylik va davomlilik. "Og’ir temperament sindromi" ajratildi. Uning belgilari quyidagilar hisoblanadi: past ritmliliq, salbiy kayfiyatga ega bo’lish, zaif reaktsiya, yomon moslashuv va reaktsiyalarning yuqori jadalligi. Bu sindrom hayotning birinchi yillarida mustahkam ekan.

A.Torgersenning egizakli tadqiqoti ma’lumotlari bo’yicha 6 yoshda og’ir temperamentning beshta komponentlaridan uchtasi yuqori genetik tashkil etuvchiga ega: zaif reaktsiya, reaktsiyalarning yuqori jadalligi, past ritmlilik. Bir vaqtda yomon moslashuv, ayniqsa, umumoilaviy muhitda, salbiy kayfiyat esa - individual muhitda (garchi nasllilik ham qayd qilinsa-da) belgilanadi.

Umuman olganda zamonaviy bilimlarda aytilishicha, og’ishgan xulqning aniq shakli emas, deviantlikning shakllanish ehtimolini kuchaytiruvchi muayyan individual-tipologik xususiyatlar, masalan, impulsivlik yoki sardorlikka intilish nasldan naslga o’tadi.

Faqat biologik omillar nuqtai nazaridan axloqiy deviatsiyani tushuntirishga urinish ko’pincha muvaffaqiyatsizlikka uchraydi. K.Lyuis hamkasabalari bilan bolalarning xavfli axloqi omillarini o’rganib, garchi asab tizimlarining buzilishi etarlicha tez-tez uchrasa-da, bolaning zo’ravon axloqi ota tomonidan onaga nisbatan zo’ravonlik harakati yoki onaning psixik kasalligi kabi mikroijtimoiy sharoitlar bilan ancha zich bog’liq ekani haqidagi xulosaga keldilar. Qandaydir biologik shaxsiy tavsifnomalarning mavjudligi istisno emas, masalan, ko’tarinki hissiy rag’batlantirish yoki deviant axloqqa moyillik va biologiya o’rtasidagi zich aloqa ko’rinishini yaratuvchi ustunlikka intshshsh.

Biz quyidagi xulosalarga keldik. Ichki biologik jarayonlar og’ishgan xulqning shakllanishida ma’lum bir rol o’ynaydi. Ular har qanday muhitli ta’sirda bizning reaktsiyalarimiz kuchi va xarakteriyash belgilaydi. Og’ishgan xulqning biologik asosini tasdiqlovchi dalillar mavjudligiga qaramay, ular faqat muayyan ijtimoiy muhit kontekstida ta’sir qiladi. SHu bilan birga, ijtimoiy sharoitlar o’z-o’zidan organizmda, masalan, asab

tizimi reaktivligi yoki gormonal fonni aniqlagancha to’liq biologak o’zgarishni uyg’otishi mumkin.

Umuman olganda shaxsning og’ishgan xulqi shaxslar munosabati tizimi orqali sinuvchi ijtimoiy va biologik omillarning murakkab o’zaro harakati natijasi hisoblanadi.