O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 3,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Maqsad, vazifalar
- O`quv jarayonining mazmuni
|
TEXNOLOGIK XARITA
Dars jarayonining borishi
Kafedra bosh o`qituvchisi N.M. Umarova 17-Mavzu: Demokratik xuquqiy davlat, fuqoralik jamiyati. Reja 1.Demokratiyaning mohiyati. 2.O’zbekistonda fuqoralik inistitutlarning o’rni. «Turon» atamasi antropologik jihatdan fanda muayyan kichik irqni ifodalash uchun ham ishlatiladi. Geografiyada bu atama Yer yuzidagi eng katta quruqlik va Markaziy Osiyodagi eng katta pasttekislik nomini anglatadi, biologiyaviy jihatdan bu yerda uchraydigan turlarning Turon nomida atalishi mavjud. Shuningdek, Turon Yer yuzining yopiq hududiy mintaqalariga kiradi. Ya’ni mintaqaning o‘zidagi tog‘lardan boshlanadigan barcha daryolar uning ichkarisida qoladi. Uning tog‘lari, daryolari va sahrolari tabiiy to‘siq, chegara sifatida boshqa hududlardan ajratib turadi. Mintaqa Osiyoning nafaqat tabiiy jihatdan, balki iqtisodiy jihatdan ham strategik o‘rni , tabiiy boyliklarga mo‘lligi, Yevroosiyoning barcha madaniy qismlariga chiqish yo‘llarining mavjudligi mintaqada insoniyat hayotining juda qadimdan rivojlanishini ta’minlagan. Bu davrda aholining tirikchiligi dehqonchilik va chorvachilikka asoslangan. Dehqonchilik tufayli yuzaga kelgan mehnat taqsimoti natijasida yaratilgan boyliklar hisobiga kishilar jamoalarini turli tashkiliy birliklarda, shu jumladan, jamiyat tarzida uyushtirish va ularni boshqarish vazifalarini ado etish uchun zarur miqdordagi kishilar bilan ta’minlash mumkin bo‘ldi. Keyinroq bu jarayon maxsus boshqaruvni shakllantirdiki, oxir-oqibatda davlat boshqaruvi vujudga keldi. Shuningdek, u jamiyatning muayyan tabaqalanishiga va aholining urbanizatsiyalashuviga, ya’ni shaharlar paydo bo‘lishiga zarur turtki bo‘ldi. Bu endi sivilizatsiyaning kelib chiqishidan dalolat edi. Turonda sivilizatsiyaning boshlanishi. Bu yerda protodavlatlarning shakllanishi manbalarda miloddan avvalgi IX-VIII asrda boshlangani aytiladi. Tegishli tarzda bu hol ma’naviy hayotda o‘z ifodasini topgan. Qadimgi Turonda ijtimoiy munosabatlarda diniy qadriyatlarning ta’siri ham kuchli bo‘lgan. Sharqdagi barcha an’anaviy jamiyatlarda bo’lgani singari Qadimgi Turonda ham ijtimoiy munosabatlarda diniy qadriyatlarning ta’siri kuchli bo’lgan. Mintaqa insoniyatga zardushtiylik dinini bergan. SHAXS VA JAMIYAT Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun O‘QUV DASTURI T u z u v c h i l a r: Komilov N.K. — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi professori, Jo‘rayev N.Q. — O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti huzuridagi Davlat va jamiyat qurilishi akademiyasi professori, Azizov Sh.A. — Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Falsafa fakulteti dotsenti. T a q r i z c h i l a r: Quronov M.Q. — pedagogika fanlari doktori, professor, O‘tamurodov A.O‘. — falsafa fanlari nomzodi, dotsent, Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Falsafa fakulteti dekani. Dasturning to‘ldirilib yangilangan bu 6-nashri matni Mirzo Ulug‘bek nomidagi O‘zbekiston Milliy universiteti Falsafa fakulteti va O‘zMU huzuridagi Oliy pedagogika instituti Ilmiy kengashlarida muhokama etilib nashrga tavsiya qilingan. Ilova 205
UQTIRISH XATI Mamlakatimiz hayoti barcha sohalarida kechayotgan tub o‘zgarishlar ta’lim tizimida ham lozim darajada o‘z ifodasini topmoqda. «Ta’lim to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonuni va «Kadrlar tayyorlash Milliy Dasturi»ga muvofiq ta’lim sohasini tubdan isloh qilish, uni o‘tmishdan qolgan mafkuraviy qarashlar va sarqitlardan to‘la xalos etish, rivojlangan demokratik davlatlar darajasida yuksak ma’naviy va axloqiy talablarga javob beruvchi yuqori malakali kadrlar tayyorlash milliy tizimini yaratishga kirishildi. Shuningdek, bu hujjatlarda uzluksiz ta’lim jarayonida har bir fanning tutgan o‘rni va ahamiyati aniq-ravshan belgilab berilgan. Ijtimoiy-gumanitar ta’limning maktab, yangi tipdagi o‘quv yurtlari — akademik litseylar va kasb-hunar ta’limi kollejlari tizimida tutgan o‘rni dastavval mustaqil O‘zbekiston davlatchiligi oldida turgan ulkan yaratuvchilik vazifalari bilan belgilanadi. «Shaxs va jamiyat» o‘quv predmetiga nisbatan shuni aytish mumkinki, ushbu sohada o‘zgarishlar sodir bo‘lmoqda. Kishilik jamiyatining yagona harakatlantiruvchi kuchi sinfiy antogonizmdir, degan nuqtayi nazardan, shuningdek, marksistik utopiyaning boshqa aqidalaridan butkul voz kechildi. Negaki, ular tufayli umumsivilizatsiyaviy yo‘ldan toyildi. Behad katta moddiy va ma’naviy imkoniyatlar boy berildi. Eng dahshatlisi — inson omili beqiyos qadrsizlandi. Hozirgi vaqtda mamlakatimizda ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor munosabatlari va huquqiy demokratik davlat shakllanishi bilan bog‘liq bo‘lgan qadriyat vujudga kelmoqda. O‘z navbatida bu yangi sivilizatsiyaning shakllanishi, umuminsoniy va milliy qadriyatlar muvofiqlashtirish negizida jahon taraqqiyotining yangi tartibotlari qaror topayotgan davrga juda mos keladi. Ijtimoiy bilimlarga bo‘lgan ehtiyoj konkret inson, shakllanayotgan komil shaxsning manfaatlari bilan ham bog‘liq. Zero, kishilarning o‘zaro munosabatlari, boshqalarni bilishga intilishlari, yuz berayotgan murakkab ijtimoiy jarayonlarda ishtirok etish zaruriyati, shaxsiy erkinligi va mas’uliyati, individual betakrorligi, shaxsiy farovonlikka intilishlari, oilaviy munosabatlarga kirishishlari va hokazolar ham chuqur ijtimoiy tayyorgarlikka borib taqaladi. Prezident I.A.Karimov ta’kidlaganidek, kishilik jamiyati va shaxs qadriyatlari mo‘ljallaridagi oliy ifoda — bu har bir insonning fuqaroviy haq-huquqlari va erkinliklari, o‘zaro totuvligi, avlodlar xotirasiga hurmat, Vatanga muhabbat va hokazolar hozirgi ijtimoiy bilimlarning mazmunida muhim o‘rin tutishi lozim. Akademik litsey va kasb-hunar ta’limi tizimida «Shaxs va jamiyat» o‘quv predmeti ijtimoiy-gumanitar fanlar fundamental qoidalarini 206
umumlashtirib, o‘zining bahs doirasiga kiradigan mavzularni mustaqil O‘zbekiston jamiyati rivojlanishi talablari bilan qo‘shgan holda o‘rganilishi maqsadga muvofiq. O‘quv dasturida ba’zi bo‘limlarga tegishli ba’zi masalalar chuqurroq, kengroq berildi. O‘qituvchilarning mavzularga yondoshishi, soatlar nisbatini mustaqil belgilab olish maqsadida o‘quv soatlari dastur loyihasining faqat bo‘limlari uchun ko‘rsatildi. Dastur yangi metodologiyaviy va uslubiy tamoyillar asosida tayyorlangan. Shaxs va jamiyat muammosiga G‘arb va Sharq falsafiy qarashlar nuqtayi nazaridan yondashiladi. Xususan, bir necha mingyillik tariximizda inson taraqqiyoti va kishilik jamiyati rivojlanish bosqichlariga alohida o‘rin ajratiladi. Milliy istiqlol g‘oyasi va O‘zbekistonda shakllanayotgan fuqarolik jamiyatining o‘zbekona tamoyillari, islohotlar tashabbuskori va rahnamosi Prezident I.A.Karimovning ta’limoti alohida mavzularda o‘rganiladi. Unda O‘zbekiston hayoti bilan bog‘langanlik har bir mavzuda va anchagina maxsus olingan mavzularda zarur tarzda ifodalangan. Dasturning asosiy konseptual tamoyillari Mirzo Ulug‘bek nomli O‘zbekiston Milliy universiteti, Abu Rayhon Beruniy nomidagi Toshkent Davlat Texnika universiteti, Toshkent Davlat Sharqshunoslik instituti va Toshkent Davlat Moliya instituti huzuridagi akademik litseylarning bitiruvchi sinflarida o‘tkazilgan joriylashtirish amaliyotida tekshirib ko‘rildi. Olingan natijalar asosiy jihatlar bo‘yicha kutilgandek bo‘ldi. Dasturning mazmuni K i r i sh XX asr oxiri — XXI asr boshlarida jahonda yuz bergan buyuk o‘zgarishlar, yangilanayotgan dunyoqarash mo‘ljallarining ahamiyati. «Shaxs va jamiyat» o‘quv predmetida dunyoqarash bilan kishilik jamiyati to‘g‘risidagi fan bilimlarning uyg‘unligi. Inson shaxsi va kishilik jamiyati, ularning aloqadorligiga tarixiy yondashishda sivilizatsiyaviylik tamoyilining zarurligi va ahamiyati. Shaxs kamolotining jamiyatga va ijtimoiy jarayonlar mazmunining inson yetukligiga bog‘liqligi. Din va fanning turli sohalaridagi insonshunoslik bilan «Shaxs va jamiyat» o‘quv predmeti mavzulari o‘rtasidagi farqlar. Maktab tizimi ijtimoiy-gumanitar ta’limining yakunlovchi qismi sifatida uning predmetida umuminsoniy va milliy qadriyatlarning birligi. «Shaxs va jamiyat» o‘quv predmetining O‘zbekiston yoshlari ongishuuriga milliy istiqlol g‘oyasini singdirish va mustahkamlashdagi alohida o‘rni va ahamiyati. Prezident I.Karimov milliy istiqlol g‘oyasining «xalqning, millatning o‘tda yonmaydigan, suvda cho‘kmaydigan o‘lmas e’tiqodi» ekanligi to‘g‘risida fikr yuritish. Ilova
207 B I R I N CH I B O‘ L I M SHAXS 1. Antropogenez 1.1. Inson fenomeni Hayot va uning oliy bosqichida turgan insonning noyobligi. Insonning turlicha maqomda tavsiflanishi: Koinotning noyob hodisasi, barcha mavjudotlarning o‘lchovi, ochiq tizim sifatida salohiyat ustunliklariga ega mavjudot, tadrijiylikning boshi berk tarmog‘i, tabiiy potologiya va h.k. Insonning tabiiy-biologiyaviy, sotsium-ijtimoiy va ruhiy-ma’naviy sohalar bo‘yicha o‘rganilishi. 1.2—1.3. Insonning kelib chiqishi haqidagi diniy va ilmiy qarashlar Insonning xudo tomonidan yaratilishi to‘g‘risidagi diniy qarashlarning tarixan birlamchiligi. Dinning ilk ko‘rinishi bo‘lgan afsonalarda inson yaratilishi masalalari. Jahoniy dinlar doirasida inson zotining yaratilishi masalalaridagi muqobilliklar. Ilmiy bilimlarning asta-sekin rivojlanishiga bog‘liq ravishda antropogenezga doir dalillarning to‘plana borganligi. Inson ajdodlari tadrijining homo zotiga qadar kechishi va undan keyingi avlodlari almashinuvi to‘g‘risida hozirgi zamon antropologiyasi ma’lumotlari. «Umumiy koinotiy nazariya»da (V.I.Vernadskiy) hayotning koinotiy hodisa, tadrijiylik mahsuli sifatida qaralishi. Teyyar de Shardenning «Tadrijiy — koinotiy — nasroniylik» nazariyasida olamning noorganik tabiat («ilk hayot»), organik olam («hayot»), ma’naviy olam («fikr»). «Noosfera, xudo yoki ulkan hayot» bosqichlari. Darvinizm ta’limotida antropogenezning tirik dunyodagi tanlanish, irsiyat va o‘zgaruvchanlik omillari bilan taqozolanganligi muammosi. Mehnat nazariyasida insonning qaysi hayvondan va qay tarzda kelib chiqqanligi masalalari. Insonning Koinotdan Yerga kelib qolganligi (N.T.Bextereva), Koinotdagi sivilizatsiya vakillarining insonning gominid ajdodlari irsiyatiga ta’siri (Erik Fon Denike) to‘g‘risidagi ta’limotlar va ularning asosiy nuqsonlari. Antropogenezning ilk tabiiy zaminlari doirasida turli anomal (radiaktivlik, Quyoshdan keladigan turli ta’sirlar, geomagnitizm va boshqa) hodisalarning ta’sirida tug‘ilgan mutatsiyalar to‘g‘risidagi qarashlar. Ularning dalillanganlik darajalari. 208
1.4. Noan’anaviy nazariyalar Antropogenezning ilgaridan mavjud ta’limotlariga muqobil nazariyalar. Quvvat-axborot nazariyasi. Oqsil nazariyasi. Ma’naviy madaniyat — aql yordamida insonning o‘z-o‘zini takomillashtirishining belgilovchiligi nazariyasi. Kishilar o‘rtasidagi o‘zaro munosabatlar nazariyasi. 2. Sotsiogenez 2.1. Sotsiogenez jarayoni, uning inson va jamiyat rivojiga ta’siri Antropogenez nazariyalarining sotsiogenez jarayonlarini ifodalaydigan ta’limotlar bilan to‘ldirish zarurligi. Sotsiogenez ta’limotlarida gumanitar-ijtimoiy fanlarga, mantiq kuchiga va faraziylikka tayanishning zarurligi. Sotsiogenez jihatdan inson shakllanishida urol yaratish va undan foydalanish ahamiyatini tushuntiradigan qarashlarning ishchi – faraziylik o‘rni. Qurolsozlik faoliyati, uning instinktiv yordamchi vosita sifatida amal qilishidan hayotiy faoliyatning o‘ziga xos alohida ehtiyojga aylanish muammolari. 2.2. Ruhiyat Miya va asab tizimi — ruhiyatning moddiy tashuvchilari. Inson ajdodlarida ruhiyatning anglaganlik tarzida ilk ko‘rinishi. Anglaganlikning qurolsozlik faoliyati, amaliy tajriba va his-tuyg‘ular bilan to‘ldirilishi. Mijoz va fe’l-atvor. Ruhiyat tarkibining asta-sekin kengayib borishi (hislar — iroda — idrok). Irsiyat va ruhiyat. Inson shakllanishi jarayonida ruhiyat tafakkur unsurining qaror topishi. Tafakkur va til (axborotlarning almashinuvi). Tanlanishning sotsiogenezdagi inson avlodi areali kengayishidagi o‘rni. 2.3. Sotsiogenez mexanizmi, bosqichlari va inson areallari Sotsiogenezning davomiyligi. Inson ajdodlarining rivojlanish bosqichlari. Inson o‘tmishiga oid mavjud yodgorliklardagi moddiyashyoviylik va ma’naviylik nisbati. Insoniyat o‘tmishining yovvoyilik, varvarlik va ilk sivilizatsiya davrlariga hamda ular har birining quyi, o‘rta va oliy bosqichlarga bo‘linishi. Bu davrlar va bosqichlarning turli-tuman talqini. Inson ajdodlari hayot faoliyatida jinsiy tabuning o‘rni. Ilk oila. Oilaviy munosabatlarning keyingi tadriji. Sotsium, sotsiogenez masalalarida bir-birini istisno qiluvchi Ilova
209 qarashlar: biologiyaviy instinkt tufayli qon-qarindoshlikning anglanishi va insest; sof tasodifiy omillarga ko‘ra qurollar yasash; inson ajdodlari muayyan xillarida miyaning tegishli qismida zarur o‘zgarishlarning yuz berishi va h.k. Inson kelib chiqishi va tarqalishi areallari to‘g‘risidagi ta’limotlarning ochiqligi. Irqlar. 2.4. Insonning biologik tavsifi Antropogenez va sotsiogenezning o‘zaro bog‘liqligida — antroposotsiogenezda tabiiy-biologiyaviylik va ijtimoiy-ruhiylikning o‘zaro nisbiy mustaqilligi. Tana jihatdan insonning zot-tur-jins belgilari va tashqi muhit bilan bog‘liqligi. Oziq-ovqat, kiyim-kechak, turar-joy, barqaror jinsiy mayl ehtiyojlari. Antropologik jihatdan inson takomilining nihoyaliligi muammosi. Insondagi hissiy barqarorlik, uyatchanlik, jur’atsizlik, begonalik, tajovvuzkorlik, muvaffaqiyatlarga, rahbarlikka intilish va h.k. tuyg‘ularning genetik taqozolanganligi muammosi. Insonga xos xatti-harakatlar va holatlarning hayvonot olamida uchrashi masalasi. Gen-madaniy koevolyutsiya nazariyasi. 3. Insonning shaxs maqomi 3.1.—3.2. Individ, individuallik va shaxs Insonning bio-ijtimoiy-ruhiy tavsifi. «Individ» tushunchasi va uning mazmuni. Individdan hosila tarzida individuallik sifatlarining qaror topishi. Individuallikda aniq olingan inson bilan o‘rtacha arifmetik darajadagi inson sifatlari nisbati. Individ bosqichning inson rivojlanishidagi davomiyligi masalasi. «Shaxs» tushunchasi. Insonning yalpi tavsifi bilan shaxs maqomining nisbati. Shaxs va sotsium. Shaxsning madaniy ideali. Shaxsning faolligi va ijtimoiy mas’uliyati. Shaxs va guruh. Shaxs shakllanishining shart-sharoitlari. Ijtimoiylashuv. Shaxs subyektiv «MEN»i va o‘zga «MEN». Shaxs «MEN»ining tarkibi. Begonalashuv bartaraf etilishining shart-sharoitlari to‘g‘risida. 3.3. Shaxs erkinligi «Erkinlik» — inson ehtiyojini tarixiy-madaniy ifodalaydigan tushuncha. «MEN» va o‘zga «MEN» muvozanati — erkinlik asosi. Erkinlikning biologik ifodasi — tana sog‘lig‘ining darajasi. Uning ruhiy 210 imkoniyatlardan maqbulini tanlash, ekzestensial darajasi — o‘zining hayoti va o‘zini tan oladigan insonning pozitsiyasi ifodalari. Shart-sharoitlariga ko‘ra shaxs erkinligining ichki va tashqi ko‘rinishlari. Ularning tarkibiy tuzilishi. Shaxs va jamiyat manfaatlari bog‘liqligida erkinlik talqinidagi turlicha qarashlar. 3.4. Shaxs va demokratiya Shaxs kishilik jamiyati qay tarzda tashkil topganligi va undagi siyosiy hokimiyat bilan bog‘liqligi. Huquqiy tizimlar va shaxs dinamizmi. Demokratiya — inson shaxsining qadr-qimmatini ta’minlovchi vosita. Shaxs sifatlarining shakllanishi va jamiyatning demokratiyaviyligi darajasi nisbati. Davlatning huquqiyligi — shaxsning fuqaroviy va aqliy takomilligi jihatidan voyaga yetishi hamda o‘z mulkidan o‘zi istaganday foydalanishning sharti. Shaxsning konstitutsiyaviy huquqlari. 3.5. Buyuk shaxs maqomi Shaxs — bu katta yo kichik muayyan siymo. Tarixiy jarayonda shaxsning o‘rni muammosi. Shaxsning buyuklik sifatlari, ularda tabiiybiologiyaviylik va ruhiy-ma’naviylik bog‘liqligi. Buyuk shaxslarning qo‘ygan muammolari va bajargan ishlari nisbati. Vatan tarixida Zardushtdan Islom Karimovgacha bo‘lgan buyuk shaxslar faoliyatining xos jihatlari. Amir Temur shaxsi. Ulug‘bek, A.Navoiy va Boburning o‘zbek xalqi ma’naviyati tarixida tutgan o‘rni. O‘zbekistonda davlat mustaqilligini tiklash va uni mustahkamlashda Islom Karimov shaxs salohiyatining ahamiyati. 3.6. Inson hayoti, o‘limi va manguligi Inson hayotining ma’nosi muammosi. Har tomonlama barkamollikka erishish maqsadi va vositasi. O‘limni anglaganlik — insonning xos jihati. Asotir, din va fanda inson o‘limi maqsadlari. Insonning hayot va o‘lim bog‘liqligida o‘z «MEN»ini anglashi. O‘lim tuyg‘usi va hayotning ma’nosi. O‘lim tashvishlarini ma’naviy usul bilan bartaraf etish mumkinligi masalasi. O‘lim — «madaniyat ko‘zgusi». Mangulik — ma’noli yashalgan umrning o‘limdan keyingi davomi. Insondan qolgan yaxshi ish va yaxshi nom — ikkinchi umr. Evtanaziya masalalari. Ilova
211 I K K I N CH I B O‘ L I M JAMIYAT I. Sotsium va jamiyat 1.1. Sotsium, jamoa va jamiyat. Jamiyatning nazariy tavsifi «Sotsium» atamasi va uning tushunchaviy maqomining xos jihatlari. Sotsiumning tarkibi. «Ja’ma» atamasi. «Jamiyat» tushunchasining XIX asrda Yevropa tafakkurida ishlab chiqilishi. «Jamoa» va «jamiyat» tushunchalarining tarkibi. «Sotsium» va «jamiyat» tushunchalari nisbati. Jamiyatning o‘z-o‘zicha yetarliligi. Jamiyatning nazariy modeli va undan foydalanishning ahamiyati. Jamiyat tahliliga yondoshishning asosiy tamoyillari va tushunchalari. 1.2. Jamiyat hayotining asosiy sohalari. Ijtimoiy institut «Iqtisodiyot» atamasi va sohasi. Tabiatda bo‘lmagan mahsulotni yaratish zarurligi. Inson bilan tabiat o‘rtasidagi modda va quvvat almashuvi. Texnika va texnologiya. Tashkiliy-iqtisodiy va ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar. Mulk tushunchasi. Ijtimoiy-siyosiy sohaning tashkil etuvchilari: hududiy, demografiyaviy, etnik, boshqaruv va hokazo komponentlari. Boshqaruvning markaziy bo‘g‘ini — hokimiyat. Davlat va siyosiy partiyalar. Siyosiy boshqaruv va demokratiya. «Ma’naviyat» tushunchasi. Ma’naviyat sohasining tarkibi. Xabardorlik (axborot) va uning yordamida jamiyatga xizmat ko‘rsatish zarurligi, ma’naviy ishlab chiqarish va bunda ziyolilarning o‘rni. Jamiyat sohalarining o‘zaro aloqadorligi. «Institut» tushunchasi. Ijtimoiy institutlarning tarkibi. Institutsiyaviy almashuv. Institutlar bajaradigan vazifalarning tasnifi. Tashkilotlar va ularning xillari. «Byurokratiya» atamasi. 2. Ijtimoiy jarayon 2.1. Sotsiumning funksional holati Sotsiumdagi o‘zgarishlar mexanizmi va uning qismlari funksiyalari. Uning yordamida jamiyatning tizimiy tuzilishi va uning vaqtdagi dinamikasini bilish imkoniyatlari. 212
Murakkab tuzilmalarning yaxlit va qismlarining alohida funksional holatlari. Kishilik jamiyatining funksional barqarorligi va uni takomillashtirish masalalari. Funksionallikni tushuntiradigan diniy va dunyoviy xilmaxil qarashlar. 2.2. Ijtimoiy tarixning yo‘nalganligi muammosi Sotsiumning tabiatan dinamik ekanligi va uning tarixiy ifodalanishi. Mif va dinda «oltin davr» afsonasi, unda tarixning bekik doira bo‘ylab harakatlanishi g‘oyasi. Nasroniylikda tarixning chiziqli kechishining ifodalanishi. Ijtimoiy rivojlanish g‘oyasi. Kishilik dunyosi rivojlanishining davriylik tarzida yuz berishi to‘g‘risidagi qarashlar. Buramasimon (spiralsimon) harakat g‘oyasi. Ijtimoiy jarayonga sinergetik yondashish masalalari. Kishilik jamiyati rivojlanishi, hozirgi sharoitda amalga oshishining yutuqlari va insoniyat hayotiga tahdid soladigan jihatlari. Inson va uning jamiyati rivojlanishi mezonlariga qo‘yiladigan hozirgi talablar: o‘rtacha umr davomiyligi, onalar va bolalar o‘limi darajasi, salomatlikning jismoniy va ma’naviy jihatlari, hayotdan qoniqish tuyg‘usi, har bir insonning mas’uliyati va hokazolar. U CH I N CH I B O‘ L I M SIVILIZATSIYALAR – IJTIMOIY-MADANIY JARAYON
1. Sivilizatsiya 1.1. «Sivilizatsiya» atamasi va tushunchasi Insoniyat jamiyati va uning tarixini sivilizatsiyaviy jarayonlar tarzidagi qarashlar. Ularning turli ko‘rinishlari va bosqichlar sifatida qarashning hozirigi vaqtda belgilovchilik ahamiyati. «Sivilizatsiya» atamasining ko‘p ma’noliligi. Tushunchaviy maqomiga ko‘ra sivilizatsiyada sotsiumning boshlanishi qon-qardoshlikdan hududiy etniklikka asoslangan ijtimoiy-madaniylikka o‘tish va mehnat taqsimotining murakkablashib borishi bosqichlarining ifodalanishi. Uning tarkibi. Undan yevropatsentrizm g‘oyasini asoslash uchun urinishlar. Yer rivojlanish bosqichlarini sivilizatsiyaviy ifodalashga doir ta’limotlar. Ilova 213
1.2.—1.3. Sivilizatsiyalarning shakllanish mexanizmi va ularning tasnifi
Ilk sivilizatsiyalar paydo bo‘lishining shart-sharoitlari. Chorvachilik va dehqonchilikning kelib chiqishi — birinchi mehnat taqsimoti. Hunarmandchilik va quruvchilik — ikkinchi va uchinchi mehnat taqsimoti. Harbiylar, zodagonlar va rahbarlar — to‘rtinchi mehnat taqsimoti natijasi. Politogenez va boshqaruv institutining Sharq va G‘arbda o‘ziga xos shakllanishi. Siyosiy hokimiyat. Ma’naviy sohada sivilizatsiyaviy hayotning qaror topishi. Sivilizatsiyaning neolit va eneolit bosqichlari hamda ularning makon tavsifi. Sivilizatsiyalar tasnifining asosiy tamoyillari. Markscha-lenincha formatsiyaviy nazariyaning yaroqsizligi. 1.4. Sivilizatsiya va madaniyat «Madaniyat» atamasi va ko‘p ma’noli tushunchasi. Sotsium va madaniyat. Sivilizatsiya va madaniyat nisbatini izohlashning turli-tuman nazariyalari. Madaniyatning tarkibi va shakllariga ko‘ra tasnifi. Urfodatlar va an’analarning madaniy tavsifi. Sharq va G‘arb madaniyatlarining yaqinlashuvi yagona umuminsoniy sivilizatsiya qaror topishining sharti. Qadriyatlar – obyektning ne’mat tavsifi va unga bo‘lgan ehtiyojlar. Ehtiyoj — maqsad— ideal — me’yor bog‘liqligi. Ideal va me’yorning ne’mat ekanligi va ularni baholash, qadriyatliligini belgilash. Qadriyatlarning ta’rifi va ular tavsifiga turlicha yondashishlar. Inson qadriyatlarining jamiyat qadriyatlaridan ustunligi. 2. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini 2.1. Sharq — turli sivilizatsiyalar beshigi «Sharq» — geografik atama va o‘ziga xos tarixiy-madaniy, jamoachilik, an’anaviylik, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy jihatlar eng ko‘p ifodalangan tushuncha. Sharqda qadimdan inson bilan tabiat o‘rtasidagi munosabatlar (chorvachilik va dehqonchilik)da moddiy olam qonunlarining o‘rganilishi. Sug‘orma dehqonchilik ishlab chiqarish faoliyatining mavsumiyligi hamda aholi ma’lum qismining boshqa sohalar va maqsadlarda muntazam mehnat qilish imkoniyatlari. Kishilar turmushida axloq-odob hamda urf-odatlar va an’analarning barqarorlashib borishi. Dunyoqarashning qorishiqligi. Inson taqdirida Tabiat, Sotsium va Davlatning belgilovchiligi. Yaqin Sharqdagi sivilizatsiyalar. Hind va Xitoy sivilizatsiyalari. Sharqiy sivilizatsiyalardagi tarkibiy xos jihatlar. 214 2.2.3. Islom sivilizatsiyasi Sharq — barcha jahoniy dinlarning Vatani. Bu yerda payg‘ambarchilik faoliyati. Arablar muhitida islom dini kelib chiqishining obyektiv shart-sharoitlari va Muhammadning payg‘ambarlik faoliyati. Islomda jamoa maqomi, oddiy va bajarilishi qat’iy bo‘lgan qoidalar, yakka xudolikka asoslangan jamiyat va hokazolarning «Qur’on»da poetikaxloqiy va qonunlar tarzida ifodalanishi. Islom davlatining tashkil topishi va musulmon dinining keng tarqalish imkoniyatlari. Islomiy bag‘rikenglik, mahalliy an’analarni oyoqosti qilmaslik, halollik, tijoratga asoslangan iqtisodiyot — yangi sivilizatsiya asoslari. Islomiy madaniyat tarkibiy qismlari rivojlanishining shart-sharoitlari. Islomiy sivilizatsiya rivojlanishidagi sustlashish va turg‘unlikning ichki va tashqi sabablari. 2.4. Tasavvuf Islomdagi zohidlik harakati va unda so‘fiylik (tasavvuf) oqimining kelib chiqishi. «So‘fiy» atamasi to‘g‘risida. Xonaqohlar qurilishi va tariqat rusumlarining shakllanishi. Misr, Iroq, Xuroson, Turkiston maktablari va ulardagi silsila. Tasavvufda antroposentrizm, irratsionallik, aql bilan qanoatlanmay ruhni chiniqtirish orqali cheksiz kamolotga erishishi, ilohiy ishq orqali poklanish va irfoniy muhabbat masalalari. Vahdatul vujud va vahdatul shuhud. So‘fiylik g‘oyalarining badiiy adabiyotda ifodalanishi. So‘fiylik g‘oyalarining hozirgi jarayonlar uchun ahamiyati. 2.5. G‘arb mamlakatlarining sivilizatsiyaviy rivojlanishi Antik dunyo sivilizatsiyasi. Antik dunyo — G‘arb sivilizatsiyalari beshigi. Sharqning Antik dunyoga ta’siri va bu yerdagi sivilizatsiyaning xos jihatlari. Antik sivilizatsiya bosqichlarining tavsifi. Yevropa O‘rta asrlar sivilizatsiyasi. Yunon-Rim sivilizatsiyasi o‘rniga kelgan nasroniy sivilizatsiyaning asosiy xususiyatlari va rivojlanish bosqichlari. Dinning jamiyat hayotiga ta’siri. Islomiy sivilizatsiyaning Yevropaga sekinlik bilan o‘tkazgan ta’sirida xo‘jalik faoliyati va madaniyatidagi ilgarilama o‘rzgarishlar. Geografik nashriyotlar va qit’alararo savdoning rivojlanishi. Yangi hududlarni o‘zlashtirish uchun muayyan ma’noda qulchilikning tiklanishi. Uyg‘onish davri. Reformatsiya. Yevropada yangi sivilizatsiyaning boshlanishi. Yevropada boshlanayotgan yangi sivilizatsiyaning Shimoliy Amerika varianti. Ilova
215 Ma’rifatparvarlik. Ma’rifatparvarlik kelib chiqishining shartsharoitlari. Undagi asosiy jihatlar va bajargan muhim vazifalar. Ma’rifatparvarlikning cheklanganligi. Fan va sanoat inqiloblari. Burjua munosabatlari rivojlanishining fan omili. Fan yutuqlarining texnikada namoyon bo‘lishi. Ishlab chiqarishning sifat jihatdan yangilanishi va sanoat sivilizatsiyasining qaror topishi. «G‘arb» tushunchasining qo‘llana boshlashi. Bu tushunchada nasroniylik an’analari, ma’rifatchilik, vakolatli demokratiya, individuallikning jamoaviylikdan ustunligi, ilmiy-texnikaviy ravnaq va hokazo qadriyatlarning ifodalanishi. 3. Turon — Movarounnahr — Turkiston — O‘zbekiston ijtimoiy-madaniy o‘tmishining sivilizatsiyaviy tavsifi 3.1. Qadimgi Turon jahoniy maqomining tabiiy va ijtimoiy-madaniy omillari «Turon» atamasi, uning keng va tor ma’nolari. Atamada tabiiygeografik va biologo-antropologik jihatlarning aks etishi. Turonning etnik qiyofasi. Mintaqaning iqtisodiy, siyosiy-strategik tavsifi. Ma’naviydiniy xususiyatlar. Turonda sug‘orma dehqonchilik madaniyati, ixtisoslashgan chorvachilik, shahar xo‘jaligi va alohida boshqaruvga asoslangan sivilizatsiyaning boshlanishi. «Avesto» asari — ijtimoiy-diniy, madaniy yodgorligi. Mintaqa xalqlarining tarixiy taqdiridagi belgilovchi umumiyliklar. Turonni qadimdan jahonning barcha asosiy imperiyalari o‘z tarkibiga qo‘shishga uringanligi. O‘troq va ko‘chmanchi xalqlar madaniyati. Sharqona jamoaviylik va an’analar baraqaror saqlanishining oqibatlari. 3.2. Movarounnahrda islom dinining tarqalishi va lokal sivilizatsiyalar bosqichlari Islom dini tarqalishining Muhammad Payg‘ambar qo‘llagan tamoyillari, ularning Movarounnahrga tadbiqi va natijalari. Fath va zabt. Qutayba ibn Muslim yurishlari. Islomlashtirishning iqtisodiy manfaatlar bilan qo‘shib olib borilishi zaminida islom dinining takomil cho‘qqilariga erishuvi. Mintaqaning xalifalikdagi sivilizatsiyaviy ko‘tarilishi doirasiga tortilishi. Birinchi Renessans (uyg‘onish) — lokal sivilizatsiya. Turkiy sulolalar davri. Islomiy sivilizatsiyaning turkiy shaxobchalari va ularning O‘rta Sharq va Old Osiyo xalqlari hayotiga ta’siri. Movarounnahr — Turkistondan chiqqan mutafakkirlar, olimlar faoliyati. 216
3.3. Amir Temur va temuriylar davri sivilizatsiyasi Amir Temurning Vatan mustaqilligini tiklash hamda uni mustahkamlash yo‘lidagi harbiy, ijtimoiy-siyosiy va ma’naviy-ma’rifiy faoliyati. «Temur tuzuklari» — muhim siyosiy-huquqiy manba. Temurning o‘zidan avval va keyin o‘tgan jahongirlardan sivilizatorlik farqi. Islomiy ma’rifatparvarlik. XIV asr oxirgi choragi va XV asr — Sharq uyg‘onishining Temur faoliyati bilan boshlangan bosqichi. Uning Shohruh, Ulug‘bek, Xusayn Boyqaro, Bobur (avlodlari) davrida davom ettirilishi. Temuriylar davlatchiligi madaniy tarixida Alisher Navoiyning tutgan o‘rni. O‘zbekistonning davlat mutsaqilligini mustahkamlashda Amir Temur faoliyati va merosining ahamiyati. 3.4. Mustamlakachilikning birinchi davri oqibatlari va ma’rifatparvarlik XVI asr — XIX asrning birinchi yarmida Turkistondagi sivilizatsiyaviy turg‘unlik. Uning sabablari va oqibatlari. Sharqona an’anaviylik va hokimiyat — mulk tamoyillarining to‘g‘ridan to‘g‘ri amal qilishi. Hududiy tarqoqliklarning umumiy bozor, xo‘jalik ixtisoslashuvi, siyosiy-etnik va ma’naviy yaxlitlikka to‘siq bo‘lgani. Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan zabt etilishining nosivilizatsiyaviy oqibatlari. Sobiq mahalliy hukmdorlarning yuz bergan sharoitga moslashishi yo‘lidan borganligi. Mustamlakachilarga qarshi mehnatkash xalqning stixiyali ko‘tarilib turishi. Ma’rifatparvarlik Sharq — Turkiston ijtimoiy-madaniy hodisasi. Unda an’anaviy jamiyatlar sharoitida takrorlanib turadigan ijtimoiy turg‘unlikdan chiqish uchun aql-idrokning o‘rni va ahamiyatiga taraqqiyparvar kuchlar tomonidan e’tibor berilishi. Ma’rifatparvarlikning umumiy va xususiy jihatlari, uning Yevropa yangi tarixidagi shunday hodisa bilan o‘xshashligi va farqlari. Turkiston ma’rifatparvarligida milliy-davlat istiqloli masalasi. O‘zbek ma’rifatparvarligining bosqichlari. Jadidchilik va uning turkiy asoslari (Ismoilbey Gaspirali, «Yosh turklar harakati»). M.Behbudiy, A.Avloniy, Munavvarqori, A.Fitrat va boshqalarning faoliyati. Siyosiy tashkilotlar va muassasalar. Jadidlarning istiqlol yo‘lida Turkistonda mag‘lubiyatga uchrashi hamda Xiva va Buxoroda Sovetlar yordamida hokimiyatga keltirilishining oqibatlari. Ilova 217
3.5. Sovet mustamlakachiligi Turkistonda mustamlakachilik ikkinchi davrining boshlanishi. Markscha-lenincha sotsializmning Metropoliyada ham, chekka mustamlaka hududlarda ham tadbiq etilishining nosivilizatsiyaviy tabiati. Sovetlashtirish jarayonining oqibatlari. «Milliy-hududiy ajralish», «ittifoqdosh», «muxtor respublika», «milliy okrug» va hokazolar vositasida tarixiy-madaniy til, din va boshqa jihatlardan ijtimoiy yaxlitlikning bo‘lib yuborilishi. O‘zbekistonning Metropoliya sanoati uchun xomashyo bazasi sifatida qolishi. Bolsheviklar o‘tkazgan xo‘jalik o‘zgarishlarining halokatli oqibatlari. Zo‘ravonlik bilan amalga oshirilgan madaniy inqilobning bir tomonlama natijalari. Ma’muriy-buyruqbozlik tizimi — totalitarizm asosi. Sovet davrida berilgan behisob qurbonlar soni va salmog‘ining erishilgan muayyan natijalar bilan qiyos etib bo‘lmasligi. 4. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 4.1. Mustaqil O‘zbekiston va umumsayyoraviy jarayon Zamonning asosiy sivilizatsiyaviy talablariga javob bermaydigan Sovet davlatini «qayta qurish» orqali saqlab qolish yo‘lidagi urinishlarga qaramay barbod bo‘lishi va mustaqil davlatlarning paydo bo‘lishi. Mustaqil O‘zbekistonning umumsayyoraviy jarayonga kirishi shartsharoitlari: ichki sohada hokimiyat (uning xalqdan begonalashgani, totalitar tabiati va nomenklatura qo‘lidaligi), mulk (uning davlat qo‘lida to‘planishi va boshqaruvning markazlashgani) va milliy munosabatlar muammolarining bartaraf etilganligi va tashqi sohada mamlakatlararo o‘zaro foydali aloqa, dinlararo totuvlik, insoniyatga tahdid soluvchi terrorizm, narkobiznes, ekstremizm va hokazolarga birgalikda qarshi kurash.
O‘zbekistonda yaratilayotgan jamiyatning barcha «izm»lardan xoliligi. Siyosiy-huquqiy sohadagi o‘zgarishlar va asosiy yo‘nalishlari ko‘lami. Iqtisodiy islohotlarning maqsad va vazifalari. Ijtimoiy-ma’naviy sohadagi o‘zgarishlar. 4.2. Yangi davlatchilik tizimining vujudga keltirilishi O‘zbekistonda davlatchilikning uch mingyillik tarixi va uning jahoniy mezonlar darajalarida bo‘lgan bosqichlari to‘g‘risida. Prezident Islom Karimov — o‘zbek yangi davlatchiligi ijodkori. Yangi davlatchilikning 218 millat mentaliteti, an’analar va obyektiv ijtimoiy ehtiyojlarga tayanib yaratilishi. Uning huquqiy asoslarining ishlab chiqilishi. Siyosiy tashkilotlar tizimida belgilovchi sifatida davlatning demokratik, insonparvar, fuqarolarning huquqlari va erkinliklarini ta’minlashi sohalaridagi asosiy vazifalari. Davlatchilikning mustahkamlanishida milliy g‘oyaning keng xalq ommasi tomonidan o‘zlashtirilishining ahamiyati. 4.3. Iqtisodiy sohadagi o‘zgarishlar Eski tuzumdan bir tomonlama yo‘naltirilgan, nochor va zaif iqtisodiyotning meros qolganligi. Mustaqillikni iqtisodiy ta’minlashda inqilobiy sakrashlarsiz, ijtimoiy larzalarsiz, evolyutsion (tadrijiy) yo‘lning tanlanishi. Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda bu sohaning siyosat ortida qolmasligi, mafkuraga bo‘ysundirilmasligi zarurligi. Davlatning bosh islohotchilik funksiyasi. Qonunlar ustuvorligi. Kuchli ijtimoiy siyosatning zarurligi. Islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirish lozimligi. Mulkni xususiylashtirishi, uning barcha shakllari rivojlanishi uchun zarur imkoniyatlar yaratilishi. O‘rta sinfni shakllantirish. Kuchli bozor infratuzilmasini yaratish, erkin iqtisodiyot tamoyillarini joriy etish. Xalqaro iqtisodiy hamkorlikni keng yo‘lga qo‘yish va takomillashtirish zarurligi. 4.4. Jamiyatni erkinlashtirish Vatanning ozodligi — shaxs va jamiyat erkinligining sharti. Erkinlashtirishni ta’minlovchi omillar. Aholining siyosiy faolligi, siyosiy madaniyati darajasini oshirish. Siyosiy partiyalar faoliyatini takomillashtirish. Davlat qurilishi va boshqaruv tizimini erkinlashtirish. Nodavlat va jamoat tashkilotlari, fuqarolarning o‘zini-o‘zi boshqaruv rolining oshib borishi. Jamiyatda oshkoralikni va o‘tkazilayotgan islohotlarning ochiqligini ta’minlaydigan demokratik tamoyillarning doimiy amalda bo‘lishiga erishish. Fuqarolik institutlarini shakllantirish. So‘z va matbuot erkinligini amalda ta’minlash. 4.5. Ma’naviyat — ijtimoiy taraqqiyotni harakatlantiruvchi kuch O‘zbekiston davlat mustaqilligining ma’naviy-ma’rifiy asoslarining mustahkamlanishi. Islom Karimov ma’naviyatning harakatlantiruvchi kuch ekanligi to‘g‘risida. O‘zbek xalqi ma’naviyatining Ilova
219 qadriyatiy mezonlari. Mustaqillikning fan omili. San’atning da’vatkor kuchi. Tarixni anglash zarurligi. Milliy istiqlol g‘oyasining tarixiy zaminlari. Ma’rifat va fikrlar kurashi. 4.6. Milliy xavfsizlik va mudofaa Davlatning hududiy yaxlitligi, daxlsizligi va osoyishtaligi — uning mustaqilligi sharti. Islom Karimov tomonidan O‘zbekiston milliy xavfsizlik konsepsiyasining asoslab berilishi. «Tahdid» tushunchasi. Tashqi xavf, uning manbalari, tashkil etuvchi unsurlari, shakllari hamda bartaraf etilishining shart-sharoitlari va vositalari. Ichki xavf, uning olomonchilik (oxlokratiya) ko‘rinishi, qarindoshurug‘ chilik, mahalliychilik va korporativ birlashuvlar xillari. Bularni bartaraf etilishining asosiy shart-sharoitlari. O‘zbekiston Respublikasining mudofaa doktrinasi. 4.7. Milliy istiqlol g‘oyasi: murosa va tolerantlik «Mafkura» tushunchasi. Mafkuraning milliy tabiati va unda milliy g‘oyaning ifodalanishi. Hozirgi o‘zbek dunyoqarashi singari yemirilgan mafkuraning asosiy vazifalari. G‘oyaning immuniteti. Hozirgi sivilizatsiyada murosayi madora tamoyilining tobora ustuvorlik kasb etishi va uning o‘zbek g‘oyasida tutgan o‘rni. Tolerantlik (bag‘rikenglik) — turmush tarzi unsuri. Uning diniy, siyosiy va hokazo sohalarda namoyon bo‘lishi. Millatlararo munosabatlardagi bag‘rikenglik. Milliy-madaniy markazlar faoliyati. 5. Globalizatsiya va jahon yagona sivilizatsiyasining shakllanish muammosi 5.1. Hozirgi davrning global muammolari «Globalizatsiya» atamasi va tushunchasi. Globalizatsiyaning asosiy sifat tavsifi. Sanoat ishlab chiqarishining ko‘lami va salmog‘i hamda transmilliy birlashib borishi. Barcha mamlakatlarning amalda yagona bozorga birlashganligi. Internet imkoniyatlari. «Umumiy uy», «umumiy taqdir», «umumiy tashvish» va hokazolar. «XX asrda yalpi jahon tarixi boshlanishining» (Arnold Toynbi) belgilari. Globalizatsiyaning salbiy oqibatlari. Hozirgi global muammolar, ularning «inson — jamiyat», jamiyatning ichki holati, interijtimoiy jarayonlar va «tabiat — jamiyat» omillari bilan taqozolanganligi. Global muammolarning asosiy ko‘rinishlari. 220 Global muammolar hal etilishining umumiy va xususiy, ichki va tashqi shart-sharoitlari. 5.2. Tig‘iz axborotlashgan jamiyat Hozirgi davrda kishilik jamiyati yangi sivilizatsiyaviy sifat holatiga o‘tayotganligi muammosi. Axborotlashuv — yangi sivilizatsiyaviy jarayonning asosi. Axborotlarni hosil etish, qayta ishlash, saqlash, ko‘paytirish va tarqatishning tobora yetakchi o‘ringa chiqishi. Hozirgi texnika va texnologiyaning fan sig‘imlilik darajasining yuksakligi. Axborot texnologiyasining asosiy miqdoriy va sifat tavsiflari tizimidagi belgilovchi jihatlar. Axborot inqilobi va boshqariladigan bozor iqtisodiyoti sanoatlashganlik kamchiliklarining bartaraf etish imkoniyatlari. Ma’naviy-madaniy sohadagi tub o‘zgarishlar va boshqa sohalar jarayonlarining tezlashuvi. Axborot inqilobi va maorif sohasidagi o‘zgarishlar ko‘lami. Siyosiy sohada axborotlashuvning davlat hokimiyati markazlashganligi o‘rniga shaxslar erkinligi salmog‘ining oshib borishidagi o‘rni. Axborotli jamiyat qaror topishi nazariyalaridagi munozarali jihatlar. Ilova 221 Yüklə 3,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|