bo‘lsa-da, lekin eng ko‘p darajada siyosiy qadriyatlarni baholash
tez-tez uchrab turadi.
Qadriyatlar tarixiy xarakterda bo‘lganligi tufayli kishilar hayot
sharoitlari talablariga muvofiq o‘zgarib boradi. Bular qadriyatlarning
nisbiy tabiatga egaligini ko‘rsatib turadi. Kishilarning yetuklik
darajasiga muvofiq ravishda ularning qadriyat mo‘ljallari ham
to‘laqonli va gumanistik mazmunga boy bo‘lib boradi. Buni hozirgi
G‘arb dunyosida umuminsoniy qadriyatlarni ishlab chiqish
zaruriyatini tobora ko‘pchilik anglab yetayotganidan ham bilish
mumkin.
Asosiy tushunchalar
oe Ma’naviy madaniyat — madaniyat umumiy tizimining bir
qismi bo‘lib ma’naviy faoliyat va uning natijalarini o‘z ichiga
oladi.
oe Vorislik — madaniyat rivojlanishi turli bosqichlari o‘rtasidagi
bog‘lanishni ifodalab, yangi holatga o‘tishda tizimdagi u yoki
bu jihatlarni saqlab qolishni bildiradi.
oe Aksiologiya (yunoncha axios va logor: qadriyatlar haqidagi
ta’limot) — madaniyat hodisalariga qadriyat sifatida qarash
tamoyilidan kelib chiqib yondoshish.
oe Determinatlilik (lotincha: determinara) — cheklamoq.
I боб. Sivilizatsiya
90
oe Qadriyat — voqelik dalillari va hodisalarining shaxsiy, ijtimoiy
va madaniy ahamiyatdorligi.
oe Talqin — narsa va hodisani tushuntirishda beriladigan
ma’nolarning yig‘indisi.
oe Baholash — mavjud guruh, tashkilot va jamiyatning konkret
narsa, hodisa, voqea va jarayonlarga bo‘lgan ma’qullanishi
yoki aksincha munosabatining ifodasi.
Takrorlash uchun savollar
1. «Madaniyat» tushunchasining ko‘p ma’noliligi nima bilan
izohlanadi?
2. «Madaniyat» va «jamiyat» tushunchalari qanday nisbatda?
3. Madaniyat hodisalariga tarixiy yondashish nimani anglatadi?
4. Mutafakkirlarning madaniyat haqidagi qarashlari.
5. Ideal, me’yor va qadriyat nisbatida qaysisi belgilovchi
hisoblanadi?
6. Qadriyatni tushunishda obyektiv mezon bormi?
7. E’tiqodning qadriyatligi nimada?
Ma’ruza va referatlar uchun mavzular
1 Sivilizatsiyaning kelib chiqishi.
2. Sivilizatsiyalarning turli-tumanligi.
3. Sivilizatsiyalarning o‘zaro aloqasi to‘g‘risida.
4. Mehnat taqsimotining asosiy hollari.
5. Politogenez.
6. Markaziy Osiyo — qadimgi sivilizatsiya o‘choqlaridan biri.
7. «Sivilizatsiya» kategoriyasining tarixiy jarayonni tushuntirishidagi
ahamiyati.
8. Madaniyatning kelib chiqishi.
9. Madaniyatlar aloqasi to‘g‘risida.
10. Madaniyatlar rivojlanishining qonunlari.
11. Madaniyatdagi milliylik va umuminsoniylik.
12. Qadriyatlarning zamonaviy talqini.
13. Milliy qadriyatlar va ulardagi umuminsoniylik.
14. O‘tmish qadriyatlarining zamonaviyligi to‘g‘risida.
15. Milliy g‘oya — qadriyat.
Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon
91
II B O B. JAHON JARAYONLARINING
SIVILIZATSIYAVIY TALQINI
22-§. Sharq — turli sivilizatsiyalar beshigi
«Sharq» Yer shari quruqlik qismining
Osiyo qit’asi va Afrika qit’asining
shimoliy qismini qamragan geografik
atama bo‘lib ko‘rinsa-da, bunda
tarixiy-madaniy, jamoachilik, an’anaviylik, ijtimoiy-siyosiy (alohida
davlat tipi, individuallikdan jamoaviylikning ustunligi), ma’naviy
jihatlar — (turli darajadagi ochiq dinlar, intuitivlik bilan ratsionallikning
qo‘shilib ketganligi) eng ko‘p darajada ifodalangandir.
Sharq dunyosi asosiy jihatlariga ko‘ra yaxlit bo‘lgani holda o‘ziga
xos xilma-xilliklar, muayyan darajadagi ijtimoiy-madaniy qaramaqarshiliklar
ham inkor etilmaydi.
Sharqdagi o‘ziga xoslik shundaki, insoniyat tarixi ayni ana shu
yerdan boshlangan. Uning muhim qismi bo‘lgan Yaqin Sharqda
Jahon sivilizatsiyasining ilk o‘choqlari paydo bo‘lgan.
Mohir odamning ilk ajdodlari eng qadimdan o‘zlari uchun
makon qilib olgan mazkur mintaqada bundan 12—10 ming yillar
avval chorvachilik va dehqonchilikka asos solindi. Natijada inson bilan
tabiat o‘rtasidagi munosabatlarda yangi jihatlar paydo bo‘ldi.
Dehqonchilik bilan shug‘ullanish tabiat qonunlarini o‘rganib borish
imkoniyatlarini berdiki, bu ishlab chiqaruvchilarning tashqi
sharoitlardan xiyla mustaqil bo‘lishiga olib keldi. Bu faoliyat asosan
mavsumiy bo‘lganidan aholining ma’lum qismi boshqa sohalarda va
maqsadlarda mehnat qilish imkoniyatiga ega bo‘lgan. Jumladan, zig‘ir
tolasi va jundan ip yigirib gazlama to‘qish, kulolchilik, uy-joy
qurish, ish qurollarining turli xillarini tayyorlab berish va hokazo
sohalarda yangi yo‘nalishlar yaratilgan. G‘ildirakning ixtiro etilishi
muhim yangilik edi.
Ishlab chiqarish orqali xo‘jalik yurgizish shaklining vujudga
kelishi kishilarning turmush tarzini tubdan o‘zgartirgan.
Ularning axloq-odobi, an’analari barqaror rivojlanish kasb eta
borgan.
Sharq ma’naviy hayotida avval boshdan diniy-asotiriy va
tafakkurning mutlaqlashtirish uslubi mavjud bo‘lgan. Qadimgi
kishilar dunyoqarashida Olamning Tabiat va Sotsiumga, tabiiy va
notabiiyga bo‘linishi dastlab yuz bermagan edi. Shunga ko‘ra Sharq
kishilarining olamni idrok etishi qorishiq — sinkretik tusda bo‘lib,
«barcha narsalar birlikda», «hamma narsa hamma narsada» tarzida
qaralgan. Olamni bunday idrok etishda kishilar xatti-harakati,
«Sharq» tushunchasining
mazmuni
II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini
92
ularning taqdiri koinotiy qonunlarga ko‘ra erkin bo‘la olmaydilar.
Bunday dunyoqarashda kishilar taqdirini Tabiat, Sotsium va Davlat
belgilashi muqarrar.
Sharq sivilizatsiyalarining kelib chiqishi, umuman olganda Yaqin
Sharq mintaqasi bilan cheklanmagan, balki bir-biriga nisbatan
mustaqil ravishda Hindistonda, O‘rta Osiyoda va Xitoyda lokal tarzda
yuz bergan.
Yaqin Sharqdagi, xususan ikki daryo
oralig‘ida paydo bo‘lgan ilk sivilizatsiyaning
yaratuvchilari Shumerliklar
faoliyati natijasi o‘laroq barpo etilgan
shahar davlatlarida an’anaviy xo‘jalik yurgizish bilan birga ijtimoiysiyosiy
sohada ham muhim o‘zgarishlar qilingan. Shumerliklar
yaratgan iyeroglifiy alifbo ma’naviy rivojlanishga jiddiy turtki berdi.
Bu jarayonlar Shumer davlati o‘rniga kelgan Akkad va boshqa
tuzilmalar, ayniqsa Bobil davlati davrida davom etdi. Bobil podshosi
Hammurapi davlatni o‘zi tuzgan qonunlar asosida boshqargan. Bu
yerda o‘z davrining ilg‘or taqvimi tuzilgan, sanoqning o‘nli tizimi
joriy etilgan. Ko‘pgina xudolar to‘g‘risidagi tasavvurlar, ibodatxonalar,
qiziqarli afsonalar (masalan, Gilgamish haqida), san’atning
xilma-xil namunalari, geografik xaritalarning birinchi marta
yaratilishi, xiyla yetuk tibbiyot — bularning barchasi sivilizatsiyaning
ilk davrida erishilgan yutuqlardir.
Yaqin Sharqdagi qadimgi sivilizatsiyaning Misr varianti qator
o‘ziga xosliklarga ega. Qaror topgan davlat xo‘jaligi jamoachilikka
ancha erta barham berdi. Mamlakat hayoti hukmdorlar tomonidan
to‘la nazorat ostiga olingan edi. Shunga qaramay bu yerda paydo
bo‘lgan alifbo, me’morchilik (ehromlar qurish san’ati), fan
kurtaklari (matematika, astronomiya, tibbiyot va hokazolar),
mifologiya va din sohalarida erishilgan yutuqlar insoniyat qadimgi
sivilizatsiyasiga qo‘shilgan ulkan hissa hisoblanadi.
Bu sivilizatsiya barcha asosiy jihatlari
bilan noyobdir. Uning paydo bo‘-
lish davriga oid ma’lumotlar oz.
Xarappi va Moxyandjo-Daro yozuvi
hozirgacha o‘qilmagan. Bor manbalarda siyosiy-iqtisodiy masalalardan
ko‘ra diniy-falsafiy muammolar ko‘p o‘rin egallagan.
Bundan tashqari Hind madaniyatida Shimoldan-Markaziy Osiyodan
kelgan oriylar hissasi bilan mahalliy qabilalar yaratuvchilik
faoliyati nisbati masalasi ham bor. Lekin Hindistonda dehqonchilik,
hunarmandchilik, chorvachilik va savdo-sotiqning
rivojlanishi natijasida bu yerdagi daryolar bo‘ylarida ko‘plab
shaharlar vujudga keldi.
Yaqin Sharq
sivilizatsiyasi
Hind va Xitoy
sivilizatsiyalari
Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon
93
Xitoy sivilizatsiyasi Hindistondagidan farqli holda o‘zining
ko‘pgina yozma tarixiy va arxeologik manbalariga ega. Muayyan
yo‘nalishda bo‘lishiga qaramay Xitoyda ham sivilizatsiya daryo
bo‘ylarida kelib chiqqan. Donli o‘simliklar bilan birga yovvoyi
hayvonlar xonakilashtirilgan. Nafis hunarmandchilik buyumlari
yasalgan. Har bir harfi — iyeroglifi bir so‘zni anglatadigan alifbo
ham shu davrda yaratilgan. Mutaxassislar Xitoyga chet sivilizatsiyasining,
jumladan, Yaqin Sharq mintaqasining ta’siri borligini
ta’kidlaydilar.
Dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyatining rivojlanishi
ilmiy bilimlarga ehtiyojni yuzaga keltirdi. Ma’naviy madaniyatning
qator tarmoqlari paydo bo‘ldi. Bular ichida din fenomenining
o‘rni alohidadir.
Sharqda ham, keyinroq boshqa mintaqalarda paydo bo‘lgan
sivilizatsiyalarda ham shaharlar diniy-ilohiy muassasa — ibodatxonalar
yonlarida qurilgan. Dastlabki ilohlar hayvonlarga (masalan,
Qadimgi Misrda), ba’zan kishilarga (Shumerda) o‘xshatib
yasalgan. Xudolar shaharlarda avval-boshda ko‘pchilikni tashkil
etgan holda, keyinroq ulardan bittasi boshliq holida ajratilib
ko‘rsatilgan. Kohinlar xudolar nomidan ish yuritiruvchi bo‘lib
ko‘ringan. Ular boshqaruvni kasb qilib olgan kishilar sifatida suv
va urug‘ni taqsimlash, ekin ekish va hosilni yig‘ishtirib olish
vaqtlarini belgilash, zaxira, dollarni sarflash va boshqa juda
muhim bo‘lgan vazifalarni bajarishgan.
Neolit inqilobi Sharq sivilizatsiyasining
iqtisodiyot sohasida quyidagi o‘ziga
xosliklarga ega bo‘lgan:
Birinchidan, xo‘jalik yurgizish
tajribaviy yo‘l bilan o‘zlashtirilgan texnologiya asosida va mavjud ishlab
chiqarish masalalari bilan an’anaviy amalga oshirilgan, tovar
munosabatlari kam rivojlangan.
Ikkinchidan, qo‘l mehnati va, umuman, muskul kuchi bilan
harakatlantiradigan ishlab chiqarish qurollaridan foydalanilgan.
Uchinchidan, ziroatchilik va unga asoslangan jamoaning alohida
mavqega egaligi oqsoqollar tomonidan boshqarilgan jamoatning yerga
egalik qilishi va davlatga renta-soliq to‘lashi tartibi paydo bo‘lgan.
To‘rtinchidan, ishlab chiqarishdan orttirilgan jamg‘armaning
unchalik katta emasligi va ularning ham noishlab chiqarish sohalarda
sarflanishi kuzatilgan.
Beshinchidan, davlatning hokimiyatga, uning qolgan barcha
ko‘rinishlarida ega bo‘lganlarning qo‘lida mulkning to‘planishi
oqibatida xususiy mulk ikkinchi darajali ahamiyat kasb etgan.
Qadimgi Sharqda
xo‘jalik yuritilishi
II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini
94
Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining
ma’naviy sohasi quyidagi tavsiflarni
o‘z ichiga olgan:
Birinchidan, ma’naviy sohada
kishilar hayotining konservativligi tufayli dastlab politeistik, so‘ngra
monoteistik dinlar belgilovchi o‘rin tutadi.
Ikkinchidan, afsonalarga notanqidiy yondashish, dogmatizm,
ekzaltatsiya (yunoncha: cheksiz shodlik, yoki boshqa xursandlik holati,
qattiq hayajonlanish) va mistitsizmga berilish mavjud.
Uchinchidan, ilmiy bilimlarning aksariyat hollarda hunar sifatida
kishilar faoliyatining mavjud shakllari uchun qolip, andoza shaklida
tushunilishi tufayli fan to‘la shakllana olmagan.
To‘rtinchidan, barqaror stereotiplar sifatida avlodlar tajribasi
muhim qadriyatlar sanalib, avlodlarning to‘liq o‘zaro birdamligi
mavjud bo‘ladi.
Ijtimoiy-siyosiy hayot ham Qadimgi Sharq sivilizatsiyalariga
mansub jamiyatlarda qator o‘ziga xosliklar bilan ajralib turadi:
birinchidan, ijtimoiy tarkibda aholi turli qatlamlarining o‘zaro
hokim-tobe munosabatda ekanligi — (masalan, Hindistonda
kastachilik), ijtimoiy faollikning cheklanganligi, jamoaviylikning
shaxsiylikdan ustunligi, inson turmush faoliyati barcha
jihatlarini, ijtimoiy adolat tamoyillarini belgilash va nazorat
qilish;
ikkinchidan, davlat va jamoat boshqaruvida ko‘pincha mustabidlik
mavjud bo‘lib, bunda davlatning jamiyatdan mutlaq ustunligi,
uning barcha insoniy munosabatlarni boshqarib borishi ijtimoiy
ideal va ishtiyoqni shakllantiradi;
uchinchidan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida insonga muayyan
jamoaning a’zosi sifatida qaralib, uning o‘z shaxsiy hayotini erkin
belgilashi iloji bo‘lmagan.
Sharq sivilizatsiyasi to‘g‘risida fanda
xilma-xil qarashlar mavjud. Bularning
hammasiga xos umumiylik
shundaki, uning G‘arb sivilizatsiyasidan
jiddiy farqli tomonlariga ega ekanligidir. Masalan, Qadimgi
Yunoniston va Rimdan farqli o‘laroq Sharqda tipik quldorchilik
bo‘lmagan. Yevropada feodalizm deb atash qabul qilingan tartibotlar
Sharqda tipik ifodasini topmagan.
Yer yuzining bu qismida kishilar ilk jamoachiligidan boshlangan
an’analar qariyb o‘zgarishsiz holda qadimda bo‘lganidek, o‘rta
asrlarda ham, birmuncha yangi jihatlar kasb etgan holda yangi
zamonda ham davom etib keldi.
Ma’lumki, qadimda jamoaga birlashgan kishilarning hayot
Ma’naviy va
ijtimoiy-siyosiy hayot
Sharq sivilizatsiyasidagi
betakror jihatlar
Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon
95
faoliyati quyidagi jihatlarga asoslangan: Birinchidan, jamoa a’zolari
majburiy ravishda bajariladigan o‘zaro almashuv tamoyillari va
mexanizmlariga amal qilishi kerak edi: har bir a’zo umumiy
qozonga topganining hammasini qo‘shgani holda, undan faqat
o‘ziga tegishli qisminigina olgan. Bular o‘rtasidagi farq esa jamoa
yoki urug‘ boshlig‘iga tegishli bo‘lib, uning nufuzini anglatgan.
Ikkinchidan, katta oila boshlig‘i, urug‘ oqsoqoli yoki urug‘
kengashi a’zosi obro‘-e’tibor va hokimiyatga egalik qiluvchi sifatida
jamoaning barcha mulkini qayta taqsimlaydi, shu bilan jamoa
mulkining ham egasi ekanligini ko‘rsatadi.
Dehqonchilik bilan shug‘ullanish sharoitida boshliq jamoani
jins, yosh, avlod, oiladagi mavqega ko‘ra boshqargan. Albatta,
bunda amalga saylangan oqsollar boy va omadli bo‘lishlaridan
tashqari obro‘-e’tiborli, boshqalarning unga bog‘liqligi ham muhim
hisoblangan. Yana shuni aytish kerakki, odatda asta-sekin bir nechta
qo‘shni jamoalarning nufuzlisi atrofida birlashish hodisasi yuz
berishi ham mumkin. Nufuzli jamoa markazidagi ilk shaharlarda
ibodatxona, saroy, xazina, omborlar qurilgan. Natijada oqsoqollarning
eng kuchlisi yuqoridagi tarzda shakllanayotgan ilk davlatning
sardori bo‘lgan.
Sharqda dastlab nomajburiy ijtimoiy hokimiyat, so‘ngra
majburiylikka asoslangan davlat hokimiyati vujudga kelgan. Bunda
boshqaruvchilarning o‘rni va ahamiyati tobora oshib borgan. Oldinroq
aytib o‘tilganidek, boshqaruvchilar dastavval yetishtirilgan
mahsulotlarni taqsimlashda jiddiy mavqega ega bo‘lganlar. Ularning
bu holati nufuz, obro‘-e’tibor orqali hokimiyat bilan bog‘langani
tufayli yanada kengayib borgan, otadan farzandlarga meros bo‘lib
o‘tadigan va sakral xarakter kasb etadigan hokimiyat institutini
maydonga keltirgan.
Buning natijasi o‘laroq kim hokimiyatga aloqador bo‘lsa, uning
boshqa sohalarda ham ahvoli tegishli tarzda belgilangan. Hokimiyat
egasi qo‘lida boylik va mulk bo‘lgan. Shunga ko‘ra kim hokimiyatga
ega bo‘lsa, barcha narsalarga, jumladan mulkka ham ega bo‘lgan.
Qadimgi Sharq mamlakatlari sivilizatsiyalarida hokimiyat-mulk
tamoyili amalda bo‘lgan. Oddiyroq qilib aytilsa, bunday tamoyilda
hokimiyat mulkni tug‘dirgan, hokimiyatdan mahrum bo‘lish esa
barcha mulkdan ajralishgacha olib borgan.
Asosiy tushunchalar
oe Qorishiqlik yoki sinkretizm — Sharq sivilizatsiyasida ijtimoiymadaniy
olamning ko‘p jihatlari o‘zaro birlashib ketganligini
ifodalaydigan tushuncha.
II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini
96
oe Hokimiyat-mulk — Sharq sivilizatsiyasida hokimiyatning o‘rni,
hukmdorning mulkka ega bo‘lishi bilan qo‘shilayotganligi
tushuniladi.
oe Intuitivlik (qarash, ko‘rish) va ratsionallik (aql) — Sharq
sivilizatsiyasida inson ruhiyati bu ikki salohiyatni o‘zaro birbiri
bilan (dinda) to‘ldiradi.
Takrorlash uchun savollar
1. «Sharq» tushunchasining geografik ma’nosidan tashqari
yana qanday tavsiflari bor?
2. Hind sivilizatsiyasining noyobligi nimada?
3. Xitoy sivilizatsiyasi qanday shakllangan?
4. Sharq sivilizatsiyasining kishilik hayoti sohalaridagi xos
jihatlari nimada ko‘rinadi?
5. Sharq sivilizatsiyasida qanday o‘ziga xos iqtisodiy jihatlar
mavjud?
23-§. Islom sivilizatsiyasi
Islom dini insoniyat sivilizatsiyasi
tarkibida Qadimgi Sharq, Antik davr
bilan Yevropa Yangi zamon tarixi
oralig‘ida ko‘pgina xalqlar uchun
g‘oyalar va bilimlarning asosiy manbayi hisoblangan. Muhammad
payg‘ambar dini maydonga kelgan Yaqin Sharq mintaqasi avval
ham Muso va Iso payg‘ambarlar faoliyati natijasi o‘laroq ikkita
jahoniy — iudaviylik va nasroniylik dinlarining kelib chiqishiga
zamin bo‘lgan edi.
Qadimgi Yaqin Sharqda xudo bilan aloqada turuvchi payg‘ambarchilik
anchagina tarqalgan edi. Injilda xonaanlik va falastinlik
payg‘ambar-avliyolarning kishilar barcha xatti-harakatlari to‘g‘risida
xudoning fikrini yetkazganligi bildiriladi. Aytish mumkinki, ayniqsa
Yaqin Sharq uchun payg‘ambarlik instituti avval boshdan xos
hodisa bo‘lgan. Payg‘ambarlik ijtimoiy va siyosiy hayotga ta’sir eta
oladigan katta salohiyat tufayli mintaqa rivojlanishida muhim o‘ringa
ega bo‘lgan. Buni Injildagi Isay, Iyeremiya va boshqalarning oldingi
payg‘ambarlardan farqli yakkaxudolik, ijtimoiy tartibot g‘oyalarini
ilgari surganligida, muqaddas joylarga sig‘inishni shakllantirganligida
hamda ko‘pgina ijtimoiy o‘zgarishlarni boshlab berganida ko‘rish
mumkin.
Qadimgi Yaqin Sharqdagi
payg‘ambarlik harakati
Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon
97
Arablar muhitida kelib chiqqan islom dini mintaqaning eng
qadimiy tub joy aholisi hisoblangan semit qabilasining ko‘hna
tarixi bilan bog‘liq. Chunonchi, bu din arablar o‘tmishini Ibrohim
o‘g‘li Ismoildan boshlab izoh etadi.
Ilmiy xolislik zaminida turuvchi tadqiqotchilar islom dini
kelib chiqishining shart-sharoitlari to‘g‘risida gap borganda
semitlarning Yaqin Sharq sivilizatsiyasida o‘ziga xos ijobiy o‘rin
tutganligini obyektiv ta’kidlaydilar. Darhaqiqat, ular orasidan
chiqqan akkadiylar, amoreylar, xoldeylarning Mesopotamiya va
umuman, butun G‘arbiy Osiyo sivilizatsiyaviy ravojlanishidagi
o‘rni fanda ma’lum. Arabiston yarim orolining, xususan,
uning janubida arxeologik qazishmalarda tasdiqlangan qadimda
yuksak sivilizatsiya bo‘lganligini ham har doim nazarda tutish
lozim.
Jahoniy maqomdagi dinning ana shunday zaminda maydonga
kelishi, ko‘rinib turibdiki, o‘zining ratsional izohiga ega.
Yangi dinning kelib chiqishi omillaridan
biri yana shu bo‘ldiki, Arabistonda
VII asr boshlarida yangi
xudo va haqiqatni topishga intilgan
ko‘pgina xanif-targ‘ibotchilar bo‘lgan edi. Ulardan biri va eng
qobiliyatlisi bo‘lgan Muhammad yagona, qodir, mehribon va
rahmdil Allohga itoat qilish, u ko‘rsatgan yo‘ldan chiqmaslik,
adolatpeshalik va hokazo qadriyatlarni targ‘ib qilib, rasululloh,
ya’ni xudoning elchisi darajasiga ko‘tarildi. U arablarni birlikka
chaqirdi. Xalq esa oxir-oqibatda Muhammad dinini qabul qildi.
Bu bilan yangi bir jahoniy sivilizatsiyaning poydevori toshi
qo‘yildi.
Islom barcha musulmonlarni o‘zaro birodar deb hisoblaydi.
Uning har bir e’tiqod etuvchi uchun oddiy va bajarilishi qat’iy
bo‘lgan, yakka xudolikka asoslangan qoidalari dindorlarni haqiqiy
jannatga erishishi «Qur’on»da yuksak badiiyat va betimsol poetik
tarzda ifodalangan. «Qur’on» musulmonlar uchun nafaqat ilhom
manbayi, ayni vaqtda urf-odatlar, axloq-odob va qonunlar majmuasidir.
Boshqa mahalliy dinlardan farqli holda islomda cherkov ham,
kashish yoki pop ham yo‘q, balki maxsus yig‘ilish joyi — machit
bo‘lib, unda jome’ nomozi o‘qiladi va imomlar tomonidan «Qur’oni
karim» oyatlari tilovati amalga oshiriladi. Bu din avval boshdan
yozma manbasiga — barcha musulmonlar uchun muqaddas
bo‘lgan — Qur’onga ega.
Musulmon dini qaror topishi bilan birga bu dinga tayangan
davlat ham maydonga keldi. Uning boshida dastlab payg‘ambarning
Islom dini maydonga
kelishining shart-sharoitlari
4 — Shaxs va jamiyat
II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini
98
o‘zi, so‘ngra ketma-ket dastlabki to‘rt xalifa turdilar. Keyin
hokimiyatga Muoviylar, 750-yilda Abbosiylar sulolasi keldi.
Ratsional nuqtayi nazardan tushuntirish
mushkul bo‘lgan jihat
shundaki, Arabistondagi shartsharoitlar
zaminida kelib chiqqan
islom dini qanday qilib musulmonchilikning bir avlodi ko‘zi
o‘ngida Mag‘rib-u Mashriq va Janub-u Shimolga yoyildi?
Muhammadning payg‘ambarlik sifatlari dastavval shunda
ko‘rinadiki, u arablar nazarida sayyid — qavmlar dohiysi,
aqid yo‘lboshchisi, hakam — mojarolarni odil hal etuvchi,
notiq — o‘zi targ‘ib qilgan din qoidalarini bayon etuvchi,
shoir — yangi dinni zarur poetik tarzda bayon etuvchi, kohin—
Alloh bilan aloqada bo‘luvchi mukammal va betimsol inson
bo‘lgan.
Ta’kidlash joizki, islom dini tug‘ilayotganda yangi e’tiqod
tashuvchilari, dastavval Muhammad va uning yaqin safdoshlari
Abu Bakr, Umar, Usmon va Ali ham o‘z harakatlaridan shaxsiy
manfaat kutishmagan.
Bu ehtiroslar musulmonlarda shunday kuch namoyon qildiki,
ular 636-yilda Vizantiyaga zarba berdilar, Sosoniylar bilan urushda
Xuroson zabt etilgan bo‘lsa, mamlakatning Sharqiy qismi ixtiyoriy
musulmon bo‘ldilar, ya’ni fath etildi. Nisbatan qisqa vaqt ichida
Shimoliy Afrika va Yevropaning Janubiy hududi — Pirineya egallanib
islomlashtirildi. Shu vaqtdan boshlab katta hududda islomiy qarashlar
asosidagi umumiylik qaror topdi.
Bu umumiylikning ma’naviy, siyosiy
va iqtisodiy tarkibi o‘zaro mutanosiblikda
tugal qaror topishini Yevropaning
ko‘pgina sharqshunoslari IX—
XIII asrlar bilan belgilaydi. Jumladan, avstriyalik olim Adam Mets
«Musulmon renesansi» asarida islom dunyosi ko‘tarilishini shu
davr bilan bog‘laydi.
Musulmonlar o‘zlari yaratgan qadriyatlarni boshqalarga berish
barobarida o‘zgaradigan falsafiy g‘oyalar ilmiy bilimlar va texnik
vositalarni o‘zlashtirdilar. Alohida ta’kidlash joizki, islom dini
madaniyatni turli bo‘hronlardan himoyalaydigan o‘ziga xos
«qalqon» vazifasini bajardi. Afrikadan Osiyoning markazigacha,
Dostları ilə paylaş: |