O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

ADABIYOTLAR

B I R I N CH I B O‘ L I M

O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi. T., «O‘zbekiston», 2003.

Karimov I.A. Barkamol avlod — O‘zbekiston taraqqiyoti poydevori. Xavfsizlik

va taraqqiyot yo‘lida. 6-jild. T., «O‘zbekiston», 1998.

Karimov I.A. Biz o‘z kelajagimizni o‘z qo‘limiz bilan quramiz. 7-jild, T., “O‘zbekiston», 1999.

Qur’oni Karim. T., 2001.

Injil. Shvetsiya — Stokgolm. 1993.

Основы философии. Отчет. Редактор М. Ахмедова, T., 2004.

Falsafa. T., «Sharq», 1999.

Falsafa. Ma’ruzalar matni. T., «O‘zbekiston», 2000.

Jo‘rayev N. Agar ogoh sen. T., «Sharq», 1999.

Jo‘rayev N. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. T., «Sharq», 2000.

Jo‘rayev N. Tafakkurdagi evrilish. T., «Sharq», 2001.

Komilov N. Tasavvuf. T., «Yozuvchi», 1-kitob — 1997, 2-kitob — 1999.

AлексеевВ.П. Становлениечеловечества. M., 1984.

AндреевИ.Л. Происхождениечеловекаиобщества. M., 1998.

БехтереваН.T. Mеханизмуправленияпамятьючеловека. Л., 1989.

ГумилевЛ.Н. ЭтногенезибиосфераЗемли. Спб., 2001.

ГуревичП.С. Человек. M., 1995.

Кликс Ф. Пробуждающееся мышление. У истоков человеческого интеллекта.

M., 1991.

Koган Л.Н. Цельисмыслчеловека. M., 1991.

MeщeряковБ.Г., Meщeряковa Н. Введениевчеловекознание. M. 1999. Mифы народов мира. M., 1991.

OкладниковA.П., OкладниковаЕ.A. ЗаселениеЗемличеловеком. M.,1984.

Феномен человека. Aнтология. M., 1993.

Человек и общество, Под ред. Боголюбова Р.Б. и Лазебниковой A.Ю. M., 2002.

I K K I N CH I B O‘ L I M

Karimov I.A. Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. 7-jild. T., 1999.

Karimov I.A. Jamiyatimiz mafkurasi xalqni xalq, millatni millat qilishga xizmat

etsin. «Tafakkur» jurnali Bosh muharririning savollariga javoblar. 7-jild. T., 1999.

Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga javoblar.

Jo‘rayev N. Tarix falsafasi. T., «Ma’naviyat», 1999.

Falsafa. T., 1999.

Falsafa. T., 2000. Ma’ruzalar matni.

MeщeряковБ.Г., Meщeряковa Н. Введениевчеловекознание. M. 1999.

Человек и общество, Под редакцией Боголюбова Р.Б. и Лазебниковой A.Ю. M., 2002.

U CH I N CH I B O‘ L I M

Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik

shartlari va taraqqiyot kafolatlari. T., «O‘zbekiston», 1998.

Karimov I.A. O‘zbekiston XXI asrga intilmoqda. 7-jild. T., «O‘zbekiston», 1999.

Karimov I.A. Turkiston umumiy uyimiz. 4-jild. T., «O‘zbekiston», 1996.

Karimov I.A. Donishmand xalqimizning mustahkam irodasiga ishonaman. Qur’oni Karim. T., 2001.

Amir Temur o‘gitlari. T., «O‘zbekiston», 1992.

Temur tuzuklari. T., «Cho‘lpon», 1991.

Ahmedov B. Mirzo Ulug‘bek. T., «Fan», 1996.

Jo‘rayev N. G‘oyaviy immunitet yoki ma’naviy xaloskorlik tuyg‘usi. T., «O‘zbekiston», 2001.

Jo‘rayev N. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. T., «Sharq», 2000.

Jo‘rayev N. Yangilanishlar konsepsiyasi: yaratilishi, evolyutsiyasi va amaliyoti.

T., 2002.

Jo‘rayev N. Tafakkurdagi evrilish. T., «Sharq», 2001.

Komilov N. Tasavvuf. T., «Yozuvchi», 1-kitob — 1997, 2-kitob — 1999.

Nazarov K.N. Aksiologiya: qadriyatlar falsafasi. T., «Ma’naviyat», 1998.

Raxmonov N. Qadimgi turk xoqonligi. T., 1995.

Saidov A.X. Mustaqillik Qomusi. T., «O‘zbekiston», 1993.

Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T., 1995.

Erkayev A. Ma’naviyat — millat nishoni. T., 1997.

Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. T., «Fan», 1990.

Falsafa. T., «Sharq», 1999.

Falsafa. T., 2000. Ma’ruzalar matni.

Aбдуллатипов Р.Р. Человек, нация, общество. M., 1994.

ВасильевЛ.O. История Востока в 2-x томax. M., 1994.

Toйнби A. Постижение истории. M., 1990.

ЦивилизацияVIP. 1—4. M., 1995—1996.

Человек и общество. Современный мир. Под редакцией Купцова Н.И., M., 1999.

Человек и общество. Под редакцией Боголюбова Р.Г. и Лазебниковой A.Ю., M., 2002.

NARZULLA JO‘RAYEV,

SHODMONQUL AZIZOV

SHAXC VA JAMIYAT

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi

Bosh tahririyati

Toshkent — 2005

Muharrir Z. Mirzahakimova

Badiiy muharrir M. Samoylov

Texnik muharrir L. Xijova

Musahhihlar Yu. Bizaatova, J. Toirova

Sahifalovchi L. Batseva

Sahifalashga berildi 12.11.04. Bosishga ruxsat etildi 11.01.05. Bichimi 60x90 1/16.

Tayms garniturasi. Ofset bosma. Shartli bosma tobog‘i 14,0. Nashriyot-hisob tobog‘i

16,0. Adadi 39307 nusha. Buyurtma № 935. Bahosi kelishilgan narxda.

«Sharq» nashriyot-matbaa aksiyadorlik kompaniyasi bosmaxonasi,

700083, Toshkent shahri, «Buyuk Turon», 41.

J 96

Jo‘rayev, Narzulla, Azizov, Shodmonqul.

Shaxs va jamiyat: Akademik litseylar va kasb-hunar kollejlari uchun

darslik / Narzulla Jo‘rayev, Shodmonqul Azizov; [Mas’ul muharrir:

Alisher Azizxo‘jayev]; O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus

ta’lim vazirligi; O‘rta maxsus, kasb-hunar ta’limi markazi.— T.: Sharq,

2005.— 224 b.

I. Muallifdosh.

BBK 60.55ya721

2. 
   Sivilizatsiya — insoniyat jamiyati ilgarilama harakatida
   

erishilgan darajani hamda moddiy va ma’naviy qadriyatlarni

o‘zlashtirish usulini ifodalaydigan tushuncha.

oe Mehnat taqsimoti — inson individual sifatlarining rivojlanishi

natijasida kishilar o‘rtasidagi faoliyat almashuvi va o‘zaro

bog‘liqlikni anglatadigan tushuncha.

oe Evrika – bilim.

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

83

21-§. Sivilizatsiya va madaniyat

Sivilizatsiyalarning insoniyat ilgarilama harakat bosqichlari

ekanligi doirasida madaniyat hodisasi alohida o‘rin tutadi. Fransuz

mutafakkiri J.J.Russo insonning tanasi va ruhi ehtiyojlari to‘g‘risida

fikr yuritib, birinchisi qonunchilik, davlat tuzilishi, xavfsizlik

tizimiga ehtiyoj sezganidek, ikkinchisi ham o‘zini takomillashtirish

uchun madaniyatga, birinchi navbatda san’at va fanga bo‘lgan

ehtiyojni qondirish kerak, deb ko‘rsatgan edi. Bu «madaniyat» va

«sivilizatsiya» tushunchalarini farqlashning birinchisi bo‘lgan. I.Kant

madaniyatni inson oldiga tabiat qo‘ygan maqsad, uni ro‘yobga

chiqarish esa sivilizatsiya, ya’ni fuqaroviy jamiyat yordamida bo‘ladi,

deb hisoblagan. Bunday qarashlar ancha vaqtga sivilizatsiya va

madaniyat aloqadorligini belgilagan bo‘lsa-da, lekin ular nisbatini

to‘la aniqlab bermagan edi.

Sivilizatsiya va madaniyatning o‘ziga

xos jihatlarini farqlash masalasini

nemis mutafakkiri Osvald Shpengler

1918-yilda bosilib chiqqan «Yevropa quyoshining botishi» asarida

ko‘rsatgan edi. Uning fikricha sivilizatsiya u yoki bu xalq yoxud

mintaqa madaniyati rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Bunda

sivilizatsiya texnik-texnologik omillarning yuksak darajasini ifodalasa,

madaniyat ijodiy hayotiylikni bildiradi. Ya’ni, madaniyat hayot

mazmunining oliy qadriyati darajasida hayotiy ma’nolarni gavdalantirsa,

uni amalga oshirish texnologiyasi sivilizatsiya hissasiga tushadi.

Bu yerda ta’kidlash joizki, Shpengler G‘arb tafakkuri tarixida

birinchi bo‘lib g‘arb sivilizatsiyasi va madaniyatidan qolishmaydigan

madaniyatlar va sivilizatsiyalar borligini e’tirof etibgina qolmay,

balki ularni xiyla asosli tavsifini ham berdi.

Har bir madaniyat o‘z-o‘zicha, ajralgan holda mavjud bo‘lib,

tarixiy jarayonning ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Tarixda

uchragan hind, xitoy, vavilon, misr, antik, arab, g‘arbiy yevropa

va slavyan madaniyatlari shulardandir. Ularning har biri inson

singari go‘zallik, yoshlik, yetuklik va qarilik bosqichlarini bosib

o‘tadi.

Shpengler sivilizatsiya va madaniyatni o‘zaro muqobil qo‘yib,

madaniyat halokatini sivilizatsiyaning kuchayishi bilan bog‘laydi.

Yirik shaharlarda madaniyatning to‘planishi natijasida sivilizatsiya

boshlanib va bu yerdagi aholi ilgarigi an’analardan mahrum bo‘la

borib, shaklsiz ommaga aylanadi. Kishilar hayotida texnika, siyosat,

sport va hokazolar hukmron bo‘lib qoladi. Demak, katta shaharlar

sivilizatsiyali, ammo madaniyatli emas degan g‘oya ilgari suriladi.

Bunda nemis mutafakkiri yirik shaharlar aholisi o‘rtasidagi bego-

Shpengler ta’limoti

I боб. Sivilizatsiya

84

nalashuvni, o‘zlarini yolg‘izlikda hisoblashini to‘g‘ri payqaydi. Lekin

bu jihatlarni madaniyat va sivilizatsiya qarama-qarshiligida ifodalab,

anchagina bo‘rttirishga ham yo‘l qo‘ygan. Negaki, voqelik,

turmushning mantig‘i madaniyat halok bo‘lmasligini, aksincha yangi

sifatga o‘tishini va bunda sivilizatsiya muhim ijobiy o‘rin tutishini

ko‘rsatmoqda. Darhaqiqat, sivilizatsiya va madaniyat kishilar hayoti

va tarixining turli tomonlarini ifodalaganligi tufayli bir-birini

to‘ldiradi.

Arnold Toynbi sivilizatsiya va madaniyatni

o‘zaro muqobil qo‘ymaydi.

Madaniy o‘sish hamma xalqlarga

tegishli. Lekin, uning amalga oshishi

turlichadir. Madaniyat tarixi hech

qanday sxemaga mos kelmaydi. Unda istalgan vaqtda hamma narsa

yuz berishi mumkin.

Toynbi qarashlari ham G‘arb tafakkurida yevropachadan farq

qilinadigan sivilizatsiyalar borligini tan olishga asoslangan. Bu XX

asr ikkinchi yarmida, shuningdek, uning oxirgi o‘n yilligida ham

davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgan millatlarning o‘z o‘tmishi

madaniyatlarini saqlab qolish, ularni rivojlantirishga haqqi borligini

ko‘rsatadi. Darhaqiqat, dunyo miqyosida bir-birini takrorlamaydigan,

o‘z yo‘li maqomiga ega sivilizatsiyalar borligi, xalqlar

va millatlar o‘zaro munosabatlarida bularni hisobga olishni ham

bildiradi. Madaniyat insoniyat hayotining belgilovchi tomonlaridan

hisoblanar ekan, unda barcha madaniyat tashuvchilarining zarur

haq-huquqlari to‘la ko‘lamda ta’minlanmog‘i o‘z-o‘zidan zarur

bo‘lib qoladi.

Alfred Veber (Germaniya) sivilizatsiya va madaniyatga ular

o‘zaro ta’sirda bo‘lsa-da, turli qonunlarga ko‘ra mustaqil jarayonlar

tarzida qaraydi. Har qanday yirik madaniyatning haqiqiy zamini

muayyan ijtimoiy tuzilma hisoblanadi. Bundan tashqari Veber

davlatni ham sivilizatsiya va madaniyat yoniga uchinchi unsur

sifatida qo‘yadi. Natijada sivilizatsiyaning kelib chiqishi iqtisodiy va

siyosiy omillarga bog‘liq holda muayyan ijtimoiy-tarixiy va madaniy

sharoitlarda yuz beradi. Agar sivilizatsiya sotsium rivojlanishining

muayyan bosqichini anglatsa, madaniyat tushunchasi esa

sivilizatsiyaning sifat darajasini ifodalaydi.

U yoki bu mamlakat yoxud millat muayyan bir davrda yo

o‘zining sivilizatsiyasiga (madaniyatiga), yo uning mavjud

xillaridan biriga mansubligi, yo bo‘lmasa yaqinligi bilan

xarakterlanadi. Hozirgi zamonning taniqli mutafakkiri, amerikalik

S.Xaitington «Sivilizatsiyalarning to‘qnashuvimi?» degan asarida

shunday yozadi: «Biz sivilizatsiyani kishilar umumiyligining eng

Sivilizatsiya va

madaniyatning nomuqobil

farqlari

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

85

keng darajasi, madaniy birlikning eng yuqori maqomi tarzida

ta’riflaymiz. Sivilizatsiya obyektiv tartibda til, tarix, din, urfodatlar,

institutlar hamda kishilar o‘z-o‘zini anglashining

umumiy belgilari mavjudligi bilan xarakterlanadi. O‘z-o‘zini

anglashning turli darajalari bor: masalan, Rim aholisi o‘zini

italiyalik, katolik, xristianlik, yevropalik, g‘arb dunyosi kishisi

sifatida ko‘rsatishi mumkin. Sivilizatsiya — bu inson munosabatda

bo‘ladigan birlikning eng keng darajasidir. Kishilarning madaniy

o‘z-o‘zini anglashi o‘zgarishi mumkin, buning natijasida

madaniyatning chegarasi va tarkibi ham o‘zgarishi mumkin».

Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, birinchidan,

hozirga qadar ham sivilizatsiya

va madaniyatni ifodalaydigan

ko‘pchilikni qoniqtiradigan tushunchalar yo‘q. Ikkinchidan,

madaniyat tushunchasining o‘zini ta’riflashda ham turli-tuman

nuqtayi nazarlar mavjud. Asl variantda «madaniyat» so‘zi arabcha

bo‘lib, shaharga oidlikni bildiradi. Bu so‘zning lotinchasi kultura

o‘zbekchaga ag‘darilganda tuproqqa ishlov berish, o‘simliklarni

parvarishlash, dehqonchilik bilan shug‘ullanish, tarbiyalash, ta’lim,

rivojlanish, hurmat ma’nolarini anglatadi. Lotinchada kultura tabiatni

hamda insonning unga mansub tanasi va antropologik tasvirini

bildiradigan natura atamasiga qarama-qarshi ma’noda ishlatilib,

insoniyatni tabiatdan ajratib turgan barcha jihatlarni, umuman,

odamzod tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy

boyliklarni bildirgan dunyo tarzida keng ma’noda qo‘llangan.

Shuningdek, ushbu so‘z bu ma’nolardan tashqari yana kishilar

o‘rtasidagi turli-tuman munosabatlarni ham qamragan. Ko‘rinadiki,

shahar ham kishilar tomonidan yaratilishidan kelib chiqilsa,

arabcha va lotincha atamalar mazmunan juda o‘xshashdir.

Yevropa yangi zamon ma’rifatparvar mutafakkirlari ba’zi xalqlar

ma’naviyatining fan, din, san’at, huquq, axloq ko‘rinishlarida

tarixiy jarayonning ilgarilama yo‘naltirilganining ifodasi

tarzida

«madaniyat» atamasini qo‘lladilar. Lekin bundan madaniyatni

o‘rganish, farqlash shu davrdan boshlangan ekan-da, degan ma’no

kelib chiqmasligi lozim. Negaki, qadimgi Yunonistonda sofistlar

ikki asos sifatida tabiiylik bilan axloqiylikni qarama-qarshi qo‘yib,

mulohaza yuritganlar. Ellinlar o‘zlarining tarbiyalanganligi va

varvarlarning yovvoyiligini farqlaganlarida xalqlarning madaniyat

darajasini qayd qilganlar.

Keyinroq «madaniyat» tushunchasi doirasiga kiyinish madaniyatlari,

nikoh odatlari, oilaviy hayot, mehnat faoliyatlari, diniy

marosimlar, bo‘sh vaqtni maroqli o‘tkazish, kishilar tomonidan

yaratilgan va ular uchun qadriyatlar bo‘lgan predmetlar (masalan,

«Madaniyat» tushunchasi

I боб. Sivilizatsiya

86

qadimgi o‘q-yoydan tortib barcha ish qurollari va hokazolar)

kiritiladi.

Hozirgi vaqtda «madaniyat» tushunchasi umumlashgan holda

qadriyatlar (ularning tashuvchilari va konkret kishilar), me’yorlar—

kishilar rioya qiladigan qoidalar va moddiy ne’matlarni qamraydi

deb, hisoblaydiganlar anchagina.

«Madaniyat» tushunchasining salmog‘ini aniqlash uchun

madaniyat fenomenining kelib chiqishi sharoitlari haqida ham

mulohaza yuritish lozim bo‘ladi. Eng avvalo shuni aytish kerakki,

madaniyat inson tabiati ehtiyoji, intilishlari mahsuli sifatida dunyoga

keladi, shakllanadi. Bu antropologiyaviy hodisa bilan bog‘langan

takomiliy jarayon. Etnograflar, ruhshunoslar va boshqalar madaniyat

kelib chiqishining bu jihatlarini odatda payqamaydilar. Chunki

ular madaniyat mohiyati tahlili bilan shug‘ullanmaydilar. Balki

bu soha hodisalarini o‘rganadilar.

Sotsium ehtiyojini birinchi o‘ringa qo‘yuvchilar nazarida

madaniyatni kishilarning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ehtiyoji maydonga

keltiradi. Bunda madaniyat moddiy va ma’naviy mehnat

mahsulotlarida, ijtimoiy me’yorlarda hamda muassasalar tizimlarida

namoyon bo‘ladi. Bu ikki nuqtayi nazarning bir-birini to‘ldirilishi

hodisasidan kelib chiqish madaniyat tabiatini to‘g‘ri tushunishga

yordam beradi. Demak, ularni qarama-qarshi qo‘ymay, balki o‘zaro

yaqinlashtirish zarur bo‘ladi.

Bu yerda madaniyatning sotsium bilan nisbatini yaqqol

tasavvur etish ham muhim. Madaniyat sotsium mohiyatining

hamma jihatlarini qamramaydi, shuningdek, sotsium ham

to‘laligicha madaniyatdan iborat emas. Ular bir-birini doimiy

tarzda uzluksiz to‘ldirib boradi. Madaniyat jamiyatning o‘ziga xos

tavsifi bo‘lib, unda insoniyat tarixiy rivojlanishida erishilgan

darajalar ifodalanadi.

Madaniyat hodisasiga tizimiy yondoshish lozim. Tizimning har

bir unsuri boshqasi bilan shunday tarkibiy bog‘liq-ki, ularning

o‘zi alohida-alohida holda kichik tizimni tashkil etadi. Masalan,

ma’naviy madaniyat tizimida siyosiy madaniyatni olaylik. Uning

tarkibiga siyosiy tanlov, siyosiy harakatlar, siyosiy qadriyatlar va

aqidalarning madaniy mohiyati kiradi. Bular ham o‘z navbatida

xiyla murakkab tarkibdan iborat. Ayni shunday fikrni madaniyatning

axloqiy, estetik, diniy va hokazo sohalariga tadbiqan ham aytish

mumkin.

Ko‘rinadiki, inson yaratuvchilik mohiyatining ifodasi bo‘lgan

madaniyat murakkab tuzilma. Shunga ko‘ra insoniyat hayotida uning

bajaradigan vazifalari ham ko‘p qirralidir. Ularni eng umumiy

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

87

ma’noda bilish, axborot yig‘ish, saqlash va uzatish, muomala,

kommunikativ, me’yoriy vazifalar va hokazolar tarzida ifodalash

mumkin.

Har bir hodisaga tarixiy yondashish

lozim bo‘lganidek, madaniyatga,

uning kelib chiqishi, amalda bo‘lishi

va rivojlanishi nuqtayi nazaridan munosabat bildirish lozim bo‘ladi.

Bir madaniyatdan ikkinchisiga o‘tish jarayonida inqiroz — yemirilish

— tozarish — qadriyatlarni qayta baholash — tiklanish bosqichlari

ketma-ket keladi. Bunda dastavval ko‘zga tashlanadigan jihat

uning determinantlilik maqomidir. Agar bu maqomni kishilik dunyosi

tipik tashkiliy darajalaridan jamiyatga tatbiq etsak, bu tuzilmani

ijtimoiy madaniyat hodisasi deb qarash o‘rinli bo‘lur edi.

Madaniyatga tarixiy yondoshishda uning rivojlanishi shartsharoitlarini,

qonuniyatlarini bilib olish muhim. Vorislik madaniyat

hodisalaridagi o‘tmish jihatlarining saqlanib qolishini tushuntiradigan

muhim qonuniyat. Unga ko‘ra ilgari to‘plangan tajriba va

qadriyatlar yangi avlodlarga o‘ziga xos tarzda yetkaziladi. Natijada

o‘tmish, hozirgi davr va kelajak yaxlitligini ta’minlash imkoniyati

yaratiladi.

Mazmunan madaniyatda jamlangan umumiylikni uning turlituman

ifodalashi ham qonuniyatli bog‘lanish hisoblanadi. Buni

madaniyatdagi umuminsoniy mazmunli milliy-mintaqaviy shakllar

orqali namoyon bo‘lishida ko‘rish qiyin emas.

Madaniyat sohasi qonuniyatlari jumlasiga uning ziddiyatli

rivojlanishi ham kiradi. Bu holatni ko‘proq madaniyat tarkibiy

unsurlarining o‘zaro nomutanosib aloqadorligi va rivojlanganligida

ko‘rish mumkin. Bu esa madaniyatning yaxlit tarzda ham, unsurlari

rivojlanishiga tadbiqan ham, ayniqsa turg‘unlik va gullab-yashnash

holatlarining o‘zaro almashilib turishida yaqqol namoyon bo‘ladi.

Sivilizatsiyaning o‘zi yalpi olinganida

ham, yoki uning alohida tarkibiy

qismlari ham insoniyat muayyan

ehtiyojiga javob berishi bilan ahamiyatlidir. Ehtiyoj kishilarni maqsad

sari yetaklaydi. Maqsadga erishish esa, muayyan idealga, me’yorga

va bular orqali oxir-oqibatda qadriyatga tayanadi.

Ideal — bu maqsadning ruhiyatda, aniqrog‘i uning ong,

anglangan qismida ifodalanishidir.

Me’yorlar ma’lum ijtimoiy muhitda tan olingan qoidalardir.

Ularning yordamida kishilar xatti-harakatlari va faoliyatining boshqa

jihatlari boshqariladi. Ideal va me’yorlar har doim muayyan

qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlarga asoslanadi.

Tarixiy yondashish

Qadriyatlar

I боб. Sivilizatsiya

88

Zero, har qanday ijtimoiy hodisa qadriyatlar asosida talqin

etiladi. Bunda samaradorlik mezon ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi.

Aksincha bo‘lgan holda bu ijtimoiy hodisa qimmatga ega bo‘lmagan

bo‘lur edi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, tabiiy hodisa tushunchalar

yordamida tasvirlanadi, tahlil etiladi. Bularning to‘g‘riligi tegishli

usulda kuzatiladi, tekshiriladi.

Shunga ko‘ra, insoniyat tarixida qadriyatlar to‘g‘risidagi masala

hech qachon e’tibordan chetda bo‘lmagan. «Qadriyat» so‘zi barcha

xalqlar tillarida asosan insonning voqelikka bo‘lgan alohida

munosabatlarini, narsa va hodisalarning insonga nisbatan olingan

ahamiyatliligini bildirgan. Lekin sivilizatsiya (va, shuningdek, uning

madaniyatlari) dinamikasidagi inqirozlar, turg‘unlik paytlarida

doimo dolzarblik kasb etadi. Aytish mumkinki, bu davrda mavjud

qadriyatlar tubdan qayta baholanadi. Masalan, Qadimgi

Yunonistonda demokratiya inqirozi bilan Suqrot ne’mat nima?

Aflotun esa demokratiya nima? deb savol qo‘ygan edilar.

Bu davrda insonning olamda tutgan o‘ziga xos o‘rni yetarli

darajada bo‘lmagani uchun ularga berilgan javoblarda ham qadriyat

mazmuni juda aniq berilmagan.

Yevropa tafakkuri tarixida nemis faylasufi Immaniul Kant Antik

davr va o‘rta asrlarda qadriyatlarga nisbatan bo‘lgan yondashuvlarga

o‘zgarish kiritdi. U tabiat sohasi bilan axloq, aql-idrok sohasi

bilan amaliy hayot o‘zaro mutanosib emasligiga e’tiborni qaratdi

hamda qadriyat sifatida haqiqat, go‘zallik va ne’matni bir-biridan

ajratdi.

Falsafiy tamoyil talablariga javob beradigan ma’noda «qadriyat»

tushunchasini German Lotse XIX asrning 60-yillarida muomalaga

kiritdi va u buni quyidagicha amalga oshirdi: Olamni uch sohaga:

a) yalpi qonunlar — zaruriy ahamiyatli haqiqatlar sohasiga; b)

dalillar, narsalar va voqelik obrazlari sohasiga; d) qadriyatlar —

Ezgulik, Go‘zallik va Muqaddaslik g‘oyalari sohasiga bo‘ldi.

Inson uchun barcha narsa, hodisa,

voqea va jarayonlar ijobiy baholangan

bo‘lsa, alohida shaxsning ham,

insoniyatning ham manfaatlariga

javob bersa, qadriyat bo‘la oladi. Inson yo‘q joyda yoki inson

atrofida mavjud narsa va hodisalarga uning befarqligi natijasida,

shuningdek, haqiqat va yanglish o‘rtasidagi farqni ko‘rish ishtiyoqi

yo‘qligi tufayli qadriyatlar masalasi ko‘tarilmaydi. Boshqa barcha

hollarda qadriyatlar to‘g‘risida gap boradi. Albatta, bunda subyektning

sifat tavsifiga ko‘p narsalar bog‘liq. Jumladan, qadriyatlar qay

yo‘sinda talqin etilishi muhim hisoblanadi.

Qadriyatlar talqinini

baholash

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

89

Talqinning qanday bo‘lishi subyektning ko‘p jihatlariga bog‘liq

bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, talqinning qadriyatni qay darajada

ifodalashini asbob-uskunalar yordamida qayd etib bo‘lmaydi.

Binobarin, bunda aql kuchiga, mavjud tamoyillarga, qabul qilingan

me’yorlarga tayaniladi. Sport musobaqalari, san’at festivallari

qatnashchilarini baholash topshirilgan hay’at a’zolari bunga

misoldir.

Qadriyatlar talqinining qanchalik keng qamrovli va obyektivligi

ularga berilgan bahoning ham shu darajada bo‘lishini ta’minlaydi.

Narsa va hodisalar mohiyat-e’tibori to‘laqonli mavjudligi bilangina

baholanishi mumkin. Insonning ko‘plab ehtiyojlari va hissiyot

usullariga egaligi tufayli turli-tuman baholashlar mavjud. Baholash

qadriyat yaratmaydi. Bundan esa baholashning kishilar qadriyatiy

mo‘ljallarining yo‘naltirishiga qodirligi bilan sotsium, jamiyat

hayotidan katta o‘rin tutishi kelib chiqadi.

Qadriyatlarni baholash o‘ziga xos jarayon. Qayerda va qachon

baholanganiga bog‘liq holda avval baholangan qadriyatlarni ham

nazardan chiqarmaslik kerak. Bu, garchi, barcha qadriyatlarga tegishli