O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 3,28 Mb.
|
|
madaniyatni inson oldiga tabiat qo‘ygan maqsad, uni ro‘yobga chiqarish esa sivilizatsiya, ya’ni fuqaroviy jamiyat yordamida bo‘ladi, deb hisoblagan. Bunday qarashlar ancha vaqtga sivilizatsiya va madaniyat aloqadorligini belgilagan bo‘lsa-da, lekin ular nisbatini to‘la aniqlab bermagan edi. Sivilizatsiya va madaniyatning o‘ziga xos jihatlarini farqlash masalasini nemis mutafakkiri Osvald Shpengler 1918-yilda bosilib chiqqan «Yevropa quyoshining botishi» asarida ko‘rsatgan edi. Uning fikricha sivilizatsiya u yoki bu xalq yoxud mintaqa madaniyati rivojlanishining so‘nggi bosqichidir. Bunda sivilizatsiya texnik-texnologik omillarning yuksak darajasini ifodalasa, madaniyat ijodiy hayotiylikni bildiradi. Ya’ni, madaniyat hayot mazmunining oliy qadriyati darajasida hayotiy ma’nolarni gavdalantirsa, uni amalga oshirish texnologiyasi sivilizatsiya hissasiga tushadi. Bu yerda ta’kidlash joizki, Shpengler G‘arb tafakkuri tarixida birinchi bo‘lib g‘arb sivilizatsiyasi va madaniyatidan qolishmaydigan madaniyatlar va sivilizatsiyalar borligini e’tirof etibgina qolmay, balki ularni xiyla asosli tavsifini ham berdi. Har bir madaniyat o‘z-o‘zicha, ajralgan holda mavjud bo‘lib, tarixiy jarayonning ma’lum bosqichida yuzaga keladi. Tarixda uchragan hind, xitoy, vavilon, misr, antik, arab, g‘arbiy yevropa va slavyan madaniyatlari shulardandir. Ularning har biri inson singari go‘zallik, yoshlik, yetuklik va qarilik bosqichlarini bosib o‘tadi. Shpengler sivilizatsiya va madaniyatni o‘zaro muqobil qo‘yib, madaniyat halokatini sivilizatsiyaning kuchayishi bilan bog‘laydi. Yirik shaharlarda madaniyatning to‘planishi natijasida sivilizatsiya boshlanib va bu yerdagi aholi ilgarigi an’analardan mahrum bo‘la borib, shaklsiz ommaga aylanadi. Kishilar hayotida texnika, siyosat, sport va hokazolar hukmron bo‘lib qoladi. Demak, katta shaharlar sivilizatsiyali, ammo madaniyatli emas degan g‘oya ilgari suriladi. Bunda nemis mutafakkiri yirik shaharlar aholisi o‘rtasidagi bego- Shpengler ta’limoti I боб. Sivilizatsiya 84 nalashuvni, o‘zlarini yolg‘izlikda hisoblashini to‘g‘ri payqaydi. Lekin bu jihatlarni madaniyat va sivilizatsiya qarama-qarshiligida ifodalab, anchagina bo‘rttirishga ham yo‘l qo‘ygan. Negaki, voqelik, turmushning mantig‘i madaniyat halok bo‘lmasligini, aksincha yangi sifatga o‘tishini va bunda sivilizatsiya muhim ijobiy o‘rin tutishini ko‘rsatmoqda. Darhaqiqat, sivilizatsiya va madaniyat kishilar hayoti va tarixining turli tomonlarini ifodalaganligi tufayli bir-birini to‘ldiradi. Arnold Toynbi sivilizatsiya va madaniyatni o‘zaro muqobil qo‘ymaydi. Madaniy o‘sish hamma xalqlarga tegishli. Lekin, uning amalga oshishi turlichadir. Madaniyat tarixi hech qanday sxemaga mos kelmaydi. Unda istalgan vaqtda hamma narsa yuz berishi mumkin. Toynbi qarashlari ham G‘arb tafakkurida yevropachadan farq qilinadigan sivilizatsiyalar borligini tan olishga asoslangan. Bu XX asr ikkinchi yarmida, shuningdek, uning oxirgi o‘n yilligida ham davlat mustaqilligini qo‘lga kiritgan millatlarning o‘z o‘tmishi madaniyatlarini saqlab qolish, ularni rivojlantirishga haqqi borligini ko‘rsatadi. Darhaqiqat, dunyo miqyosida bir-birini takrorlamaydigan, o‘z yo‘li maqomiga ega sivilizatsiyalar borligi, xalqlar va millatlar o‘zaro munosabatlarida bularni hisobga olishni ham bildiradi. Madaniyat insoniyat hayotining belgilovchi tomonlaridan hisoblanar ekan, unda barcha madaniyat tashuvchilarining zarur haq-huquqlari to‘la ko‘lamda ta’minlanmog‘i o‘z-o‘zidan zarur bo‘lib qoladi. Alfred Veber (Germaniya) sivilizatsiya va madaniyatga ular o‘zaro ta’sirda bo‘lsa-da, turli qonunlarga ko‘ra mustaqil jarayonlar tarzida qaraydi. Har qanday yirik madaniyatning haqiqiy zamini muayyan ijtimoiy tuzilma hisoblanadi. Bundan tashqari Veber davlatni ham sivilizatsiya va madaniyat yoniga uchinchi unsur sifatida qo‘yadi. Natijada sivilizatsiyaning kelib chiqishi iqtisodiy va siyosiy omillarga bog‘liq holda muayyan ijtimoiy-tarixiy va madaniy sharoitlarda yuz beradi. Agar sivilizatsiya sotsium rivojlanishining muayyan bosqichini anglatsa, madaniyat tushunchasi esa sivilizatsiyaning sifat darajasini ifodalaydi. U yoki bu mamlakat yoxud millat muayyan bir davrda yo o‘zining sivilizatsiyasiga (madaniyatiga), yo uning mavjud xillaridan biriga mansubligi, yo bo‘lmasa yaqinligi bilan xarakterlanadi. Hozirgi zamonning taniqli mutafakkiri, amerikalik S.Xaitington «Sivilizatsiyalarning to‘qnashuvimi?» degan asarida shunday yozadi: «Biz sivilizatsiyani kishilar umumiyligining eng Sivilizatsiya va madaniyatning nomuqobil farqlari Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 85 keng darajasi, madaniy birlikning eng yuqori maqomi tarzida ta’riflaymiz. Sivilizatsiya obyektiv tartibda til, tarix, din, urfodatlar, institutlar hamda kishilar o‘z-o‘zini anglashining umumiy belgilari mavjudligi bilan xarakterlanadi. O‘z-o‘zini anglashning turli darajalari bor: masalan, Rim aholisi o‘zini italiyalik, katolik, xristianlik, yevropalik, g‘arb dunyosi kishisi sifatida ko‘rsatishi mumkin. Sivilizatsiya — bu inson munosabatda bo‘ladigan birlikning eng keng darajasidir. Kishilarning madaniy o‘z-o‘zini anglashi o‘zgarishi mumkin, buning natijasida madaniyatning chegarasi va tarkibi ham o‘zgarishi mumkin». Yuqoridagilardan ko‘rinadiki, birinchidan, hozirga qadar ham sivilizatsiya va madaniyatni ifodalaydigan ko‘pchilikni qoniqtiradigan tushunchalar yo‘q. Ikkinchidan, madaniyat tushunchasining o‘zini ta’riflashda ham turli-tuman nuqtayi nazarlar mavjud. Asl variantda «madaniyat» so‘zi arabcha bo‘lib, shaharga oidlikni bildiradi. Bu so‘zning lotinchasi kultura o‘zbekchaga ag‘darilganda tuproqqa ishlov berish, o‘simliklarni parvarishlash, dehqonchilik bilan shug‘ullanish, tarbiyalash, ta’lim, rivojlanish, hurmat ma’nolarini anglatadi. Lotinchada kultura tabiatni hamda insonning unga mansub tanasi va antropologik tasvirini bildiradigan natura atamasiga qarama-qarshi ma’noda ishlatilib, insoniyatni tabiatdan ajratib turgan barcha jihatlarni, umuman, odamzod tomonidan yaratilgan barcha moddiy va ma’naviy boyliklarni bildirgan dunyo tarzida keng ma’noda qo‘llangan. Shuningdek, ushbu so‘z bu ma’nolardan tashqari yana kishilar o‘rtasidagi turli-tuman munosabatlarni ham qamragan. Ko‘rinadiki, shahar ham kishilar tomonidan yaratilishidan kelib chiqilsa, arabcha va lotincha atamalar mazmunan juda o‘xshashdir. Yevropa yangi zamon ma’rifatparvar mutafakkirlari ba’zi xalqlar ma’naviyatining fan, din, san’at, huquq, axloq ko‘rinishlarida tarixiy jarayonning ilgarilama yo‘naltirilganining ifodasi tarzida
«madaniyat» atamasini qo‘lladilar. Lekin bundan madaniyatni o‘rganish, farqlash shu davrdan boshlangan ekan-da, degan ma’no kelib chiqmasligi lozim. Negaki, qadimgi Yunonistonda sofistlar ikki asos sifatida tabiiylik bilan axloqiylikni qarama-qarshi qo‘yib, mulohaza yuritganlar. Ellinlar o‘zlarining tarbiyalanganligi va varvarlarning yovvoyiligini farqlaganlarida xalqlarning madaniyat darajasini qayd qilganlar. Keyinroq «madaniyat» tushunchasi doirasiga kiyinish madaniyatlari, nikoh odatlari, oilaviy hayot, mehnat faoliyatlari, diniy marosimlar, bo‘sh vaqtni maroqli o‘tkazish, kishilar tomonidan yaratilgan va ular uchun qadriyatlar bo‘lgan predmetlar (masalan, «Madaniyat» tushunchasi I боб. Sivilizatsiya 86 qadimgi o‘q-yoydan tortib barcha ish qurollari va hokazolar) kiritiladi. Hozirgi vaqtda «madaniyat» tushunchasi umumlashgan holda qadriyatlar (ularning tashuvchilari va konkret kishilar), me’yorlar— kishilar rioya qiladigan qoidalar va moddiy ne’matlarni qamraydi deb, hisoblaydiganlar anchagina. «Madaniyat» tushunchasining salmog‘ini aniqlash uchun madaniyat fenomenining kelib chiqishi sharoitlari haqida ham mulohaza yuritish lozim bo‘ladi. Eng avvalo shuni aytish kerakki, madaniyat inson tabiati ehtiyoji, intilishlari mahsuli sifatida dunyoga keladi, shakllanadi. Bu antropologiyaviy hodisa bilan bog‘langan takomiliy jarayon. Etnograflar, ruhshunoslar va boshqalar madaniyat kelib chiqishining bu jihatlarini odatda payqamaydilar. Chunki ular madaniyat mohiyati tahlili bilan shug‘ullanmaydilar. Balki bu soha hodisalarini o‘rganadilar. Sotsium ehtiyojini birinchi o‘ringa qo‘yuvchilar nazarida madaniyatni kishilarning o‘zaro bog‘liq bo‘lgan ehtiyoji maydonga keltiradi. Bunda madaniyat moddiy va ma’naviy mehnat mahsulotlarida, ijtimoiy me’yorlarda hamda muassasalar tizimlarida namoyon bo‘ladi. Bu ikki nuqtayi nazarning bir-birini to‘ldirilishi hodisasidan kelib chiqish madaniyat tabiatini to‘g‘ri tushunishga yordam beradi. Demak, ularni qarama-qarshi qo‘ymay, balki o‘zaro yaqinlashtirish zarur bo‘ladi. Bu yerda madaniyatning sotsium bilan nisbatini yaqqol tasavvur etish ham muhim. Madaniyat sotsium mohiyatining hamma jihatlarini qamramaydi, shuningdek, sotsium ham to‘laligicha madaniyatdan iborat emas. Ular bir-birini doimiy tarzda uzluksiz to‘ldirib boradi. Madaniyat jamiyatning o‘ziga xos tavsifi bo‘lib, unda insoniyat tarixiy rivojlanishida erishilgan darajalar ifodalanadi. Madaniyat hodisasiga tizimiy yondoshish lozim. Tizimning har bir unsuri boshqasi bilan shunday tarkibiy bog‘liq-ki, ularning o‘zi alohida-alohida holda kichik tizimni tashkil etadi. Masalan, ma’naviy madaniyat tizimida siyosiy madaniyatni olaylik. Uning tarkibiga siyosiy tanlov, siyosiy harakatlar, siyosiy qadriyatlar va aqidalarning madaniy mohiyati kiradi. Bular ham o‘z navbatida xiyla murakkab tarkibdan iborat. Ayni shunday fikrni madaniyatning axloqiy, estetik, diniy va hokazo sohalariga tadbiqan ham aytish mumkin.
Ko‘rinadiki, inson yaratuvchilik mohiyatining ifodasi bo‘lgan madaniyat murakkab tuzilma. Shunga ko‘ra insoniyat hayotida uning bajaradigan vazifalari ham ko‘p qirralidir. Ularni eng umumiy Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 87 ma’noda bilish, axborot yig‘ish, saqlash va uzatish, muomala, kommunikativ, me’yoriy vazifalar va hokazolar tarzida ifodalash mumkin.
Har bir hodisaga tarixiy yondashish lozim bo‘lganidek, madaniyatga, uning kelib chiqishi, amalda bo‘lishi va rivojlanishi nuqtayi nazaridan munosabat bildirish lozim bo‘ladi. Bir madaniyatdan ikkinchisiga o‘tish jarayonida inqiroz — yemirilish — tozarish — qadriyatlarni qayta baholash — tiklanish bosqichlari ketma-ket keladi. Bunda dastavval ko‘zga tashlanadigan jihat uning determinantlilik maqomidir. Agar bu maqomni kishilik dunyosi tipik tashkiliy darajalaridan jamiyatga tatbiq etsak, bu tuzilmani ijtimoiy madaniyat hodisasi deb qarash o‘rinli bo‘lur edi. Madaniyatga tarixiy yondoshishda uning rivojlanishi shartsharoitlarini, qonuniyatlarini bilib olish muhim. Vorislik madaniyat hodisalaridagi o‘tmish jihatlarining saqlanib qolishini tushuntiradigan muhim qonuniyat. Unga ko‘ra ilgari to‘plangan tajriba va qadriyatlar yangi avlodlarga o‘ziga xos tarzda yetkaziladi. Natijada o‘tmish, hozirgi davr va kelajak yaxlitligini ta’minlash imkoniyati yaratiladi. Mazmunan madaniyatda jamlangan umumiylikni uning turlituman ifodalashi ham qonuniyatli bog‘lanish hisoblanadi. Buni madaniyatdagi umuminsoniy mazmunli milliy-mintaqaviy shakllar orqali namoyon bo‘lishida ko‘rish qiyin emas. Madaniyat sohasi qonuniyatlari jumlasiga uning ziddiyatli rivojlanishi ham kiradi. Bu holatni ko‘proq madaniyat tarkibiy unsurlarining o‘zaro nomutanosib aloqadorligi va rivojlanganligida ko‘rish mumkin. Bu esa madaniyatning yaxlit tarzda ham, unsurlari rivojlanishiga tadbiqan ham, ayniqsa turg‘unlik va gullab-yashnash holatlarining o‘zaro almashilib turishida yaqqol namoyon bo‘ladi. Sivilizatsiyaning o‘zi yalpi olinganida ham, yoki uning alohida tarkibiy qismlari ham insoniyat muayyan ehtiyojiga javob berishi bilan ahamiyatlidir. Ehtiyoj kishilarni maqsad sari yetaklaydi. Maqsadga erishish esa, muayyan idealga, me’yorga va bular orqali oxir-oqibatda qadriyatga tayanadi. Ideal — bu maqsadning ruhiyatda, aniqrog‘i uning ong, anglangan qismida ifodalanishidir. Me’yorlar ma’lum ijtimoiy muhitda tan olingan qoidalardir. Ularning yordamida kishilar xatti-harakatlari va faoliyatining boshqa jihatlari boshqariladi. Ideal va me’yorlar har doim muayyan qadriyatlar to‘g‘risidagi tasavvurlarga asoslanadi. Tarixiy yondashish Qadriyatlar I боб. Sivilizatsiya 88 Zero, har qanday ijtimoiy hodisa qadriyatlar asosida talqin etiladi. Bunda samaradorlik mezon ko‘rsatkichi bo‘lib hisoblanadi. Aksincha bo‘lgan holda bu ijtimoiy hodisa qimmatga ega bo‘lmagan bo‘lur edi. Yana shuni ta’kidlash kerakki, tabiiy hodisa tushunchalar yordamida tasvirlanadi, tahlil etiladi. Bularning to‘g‘riligi tegishli usulda kuzatiladi, tekshiriladi. Shunga ko‘ra, insoniyat tarixida qadriyatlar to‘g‘risidagi masala hech qachon e’tibordan chetda bo‘lmagan. «Qadriyat» so‘zi barcha xalqlar tillarida asosan insonning voqelikka bo‘lgan alohida munosabatlarini, narsa va hodisalarning insonga nisbatan olingan ahamiyatliligini bildirgan. Lekin sivilizatsiya (va, shuningdek, uning madaniyatlari) dinamikasidagi inqirozlar, turg‘unlik paytlarida doimo dolzarblik kasb etadi. Aytish mumkinki, bu davrda mavjud qadriyatlar tubdan qayta baholanadi. Masalan, Qadimgi Yunonistonda demokratiya inqirozi bilan Suqrot ne’mat nima? Aflotun esa demokratiya nima? deb savol qo‘ygan edilar. Bu davrda insonning olamda tutgan o‘ziga xos o‘rni yetarli darajada bo‘lmagani uchun ularga berilgan javoblarda ham qadriyat mazmuni juda aniq berilmagan. Yevropa tafakkuri tarixida nemis faylasufi Immaniul Kant Antik davr va o‘rta asrlarda qadriyatlarga nisbatan bo‘lgan yondashuvlarga o‘zgarish kiritdi. U tabiat sohasi bilan axloq, aql-idrok sohasi bilan amaliy hayot o‘zaro mutanosib emasligiga e’tiborni qaratdi hamda qadriyat sifatida haqiqat, go‘zallik va ne’matni bir-biridan ajratdi.
Falsafiy tamoyil talablariga javob beradigan ma’noda «qadriyat» tushunchasini German Lotse XIX asrning 60-yillarida muomalaga kiritdi va u buni quyidagicha amalga oshirdi: Olamni uch sohaga: a) yalpi qonunlar — zaruriy ahamiyatli haqiqatlar sohasiga; b) dalillar, narsalar va voqelik obrazlari sohasiga; d) qadriyatlar — Ezgulik, Go‘zallik va Muqaddaslik g‘oyalari sohasiga bo‘ldi. Inson uchun barcha narsa, hodisa, voqea va jarayonlar ijobiy baholangan bo‘lsa, alohida shaxsning ham, insoniyatning ham manfaatlariga javob bersa, qadriyat bo‘la oladi. Inson yo‘q joyda yoki inson atrofida mavjud narsa va hodisalarga uning befarqligi natijasida, shuningdek, haqiqat va yanglish o‘rtasidagi farqni ko‘rish ishtiyoqi yo‘qligi tufayli qadriyatlar masalasi ko‘tarilmaydi. Boshqa barcha hollarda qadriyatlar to‘g‘risida gap boradi. Albatta, bunda subyektning sifat tavsifiga ko‘p narsalar bog‘liq. Jumladan, qadriyatlar qay yo‘sinda talqin etilishi muhim hisoblanadi. Qadriyatlar talqinini baholash Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon 89 Talqinning qanday bo‘lishi subyektning ko‘p jihatlariga bog‘liq bo‘ladi. Ta’kidlash joizki, talqinning qadriyatni qay darajada ifodalashini asbob-uskunalar yordamida qayd etib bo‘lmaydi. Binobarin, bunda aql kuchiga, mavjud tamoyillarga, qabul qilingan me’yorlarga tayaniladi. Sport musobaqalari, san’at festivallari qatnashchilarini baholash topshirilgan hay’at a’zolari bunga misoldir. Qadriyatlar talqinining qanchalik keng qamrovli va obyektivligi ularga berilgan bahoning ham shu darajada bo‘lishini ta’minlaydi. Narsa va hodisalar mohiyat-e’tibori to‘laqonli mavjudligi bilangina baholanishi mumkin. Insonning ko‘plab ehtiyojlari va hissiyot usullariga egaligi tufayli turli-tuman baholashlar mavjud. Baholash qadriyat yaratmaydi. Bundan esa baholashning kishilar qadriyatiy mo‘ljallarining yo‘naltirishiga qodirligi bilan sotsium, jamiyat hayotidan katta o‘rin tutishi kelib chiqadi. Qadriyatlarni baholash o‘ziga xos jarayon. Qayerda va qachon baholanganiga bog‘liq holda avval baholangan qadriyatlarni ham nazardan chiqarmaslik kerak. Bu, garchi, barcha qadriyatlarga tegishli bo‘lsa-da, lekin eng ko‘p darajada siyosiy qadriyatlarni baholash tez-tez uchrab turadi. Qadriyatlar tarixiy xarakterda bo‘lganligi tufayli kishilar hayot sharoitlari talablariga muvofiq o‘zgarib boradi. Bular qadriyatlarning nisbiy tabiatga egaligini ko‘rsatib turadi. Kishilarning yetuklik darajasiga muvofiq ravishda ularning qadriyat mo‘ljallari ham to‘laqonli va gumanistik mazmunga boy bo‘lib boradi. Buni hozirgi G‘arb dunyosida umuminsoniy qadriyatlarni ishlab chiqish zaruriyatini tobora ko‘pchilik anglab yetayotganidan ham bilish mumkin. Asosiy tushunchalar oe Ma’naviy madaniyat — madaniyat umumiy tizimining bir qismi bo‘lib ma’naviy faoliyat va uning natijalarini o‘z ichiga oladi. oe Vorislik — madaniyat rivojlanishi turli bosqichlari o‘rtasidagi bog‘lanishni ifodalab, yangi holatga o‘tishda tizimdagi u yoki bu jihatlarni saqlab qolishni bildiradi. oe Aksiologiya (yunoncha axios va logor: qadriyatlar haqidagi ta’limot) — madaniyat hodisalariga qadriyat sifatida qarash tamoyilidan kelib chiqib yondoshish. oe Determinatlilik (lotincha: determinara) — cheklamoq. I боб. Sivilizatsiya 90 oe Qadriyat — voqelik dalillari va hodisalarining shaxsiy, ijtimoiy va madaniy ahamiyatdorligi. oe Talqin — narsa va hodisani tushuntirishda beriladigan ma’nolarning yig‘indisi. oe Baholash — mavjud guruh, tashkilot va jamiyatning konkret narsa, hodisa, voqea va jarayonlarga bo‘lgan ma’qullanishi yoki aksincha munosabatining ifodasi. Takrorlash uchun savollar 1. «Madaniyat» tushunchasining ko‘p ma’noliligi nima bilan izohlanadi? 2. «Madaniyat» va «jamiyat» tushunchalari qanday nisbatda? 3. Madaniyat hodisalariga tarixiy yondashish nimani anglatadi? 4. Mutafakkirlarning madaniyat haqidagi qarashlari. 5. Ideal, me’yor va qadriyat nisbatida qaysisi belgilovchi hisoblanadi? 6. Qadriyatni tushunishda obyektiv mezon bormi? 7. E’tiqodning qadriyatligi nimada? Ma’ruza va referatlar uchun mavzular 1 Sivilizatsiyaning kelib chiqishi. 2. Sivilizatsiyalarning turli-tumanligi. 3. Sivilizatsiyalarning o‘zaro aloqasi to‘g‘risida. 4. Mehnat taqsimotining asosiy hollari. 5. Politogenez. 6. Markaziy Osiyo — qadimgi sivilizatsiya o‘choqlaridan biri. 7. «Sivilizatsiya» kategoriyasining tarixiy jarayonni tushuntirishidagi ahamiyati. 8. Madaniyatning kelib chiqishi. 9. Madaniyatlar aloqasi to‘g‘risida. 10. Madaniyatlar rivojlanishining qonunlari. 11. Madaniyatdagi milliylik va umuminsoniylik. 12. Qadriyatlarning zamonaviy talqini. 13. Milliy qadriyatlar va ulardagi umuminsoniylik. 14. O‘tmish qadriyatlarining zamonaviyligi to‘g‘risida. 15. Milliy g‘oya — qadriyat. 32-§. Yangi davlatchilik tizimining vujudga keltirilishi O‘zbekistonning butun 3 ming yillik tarixi mobaynida biror bir millat nomiga qo‘yilgan davlat yoxud imperiya amal qilmagan. Movarounnahr va uning atrofini qamrab olgan katta geopolitik makonda faqat sulolaviy yoxud jo‘g‘rofiy nomlanishlarda saltanatlar, davlatlar xalqlarni siyosiy jihatdan uyushtirib kelgan. Ma’lumki, O‘rta Osiyo xalqlari o‘zining ming yilliklar mobaynida shakllangan boshqaruv siyosati, serqirra hamda teran ildizli davlatchilik an’analari bilan jahon davlatchiligi taraqqiyotiga kuchli ta’sir ko‘rsatib keldi. Sharq davlatchiligi tarixida chuqur iz qoldirgan Afrosiyob, Somoniylar, Qoraxoniylar, Muhammad Xorazmshoh tomonidan adolat va insonparvarlikka tayangan davlat tizimlarining shakllantirilishi, sohibqiron Amir Temurning markazlashgan davlat tuzishi va millat iftixori uchun kurashishi, salkam 500 yil amal qilgan buyuk temuriylar saltanatiga asos solishi, Mirzo Ulug‘bekning fan va madaniyat ravnaqiga, Husayn Boyqaroning adabiyot va san’at, ilm ravnaqiga yo‘l berishi, hunar ahliga rahnamoligi, Zahiriddin Muhammad Bobur, Humoyun, Akbar shoh, Shoh Jahonlarning turli din va mazhabdagi xalqlarni birlashtirib, odil va insonparvar davlat tarkib toptirish yo‘lidagi tajribalari kishilikning ijtimoiy, ma’muriy birlashuv jarayonlari tarixidagi muhim bosqich sifatida tan olingan. Jahon siyosatdonlari mamlakatimizda erkinlik tamoyillari ijtimoiy muhitning barcha jabhalarida amal qila boshlaganligini, qonunga hurmat bilan qarash, qat’iy intizom turmush tarziga singib borayotganligi, umum tomonidan qabul qilingan odatiy holatlarga aylanib borayotganligini e’tirof etmoqdalar. I.A.Karimov milliy davlatchilik poydevorlarini tiklash asnolarida yuzaga kelgan O‘zbek davlatchiligining tarixiy an’analari IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich 154 muammoviy vaziyatlarni hal etish hamda ijtimoiy voqelik jarayonlariga yondoshishda ana shu tarixiy tajribalar va fuqarolar ma’naviy-ruhiy ehtiyojlaridan kelib chiqadi. O‘zbek milliy davlatchiligi, uning shakllanish jarayoni xususida gap borar ekan, Prezident I.A.Karimov ishlab chiqqan davlat qurilishi va amaliyotiga doir konsepsiyaning yangi davr shart-sharoitlarini puxta hisobga oluvchi mantiqiy tizim sifatida muhimligi va ijtimoiy qimmatiga ko‘ra mukammal nazariya ekanligiga amin bo‘lish mumkin. Bir muhim jihat — mahalliy shart-sharoitlar, milliy ruh, mintaqadagi ijtimoiy-tarixiy tajribalarning o‘rni va roli I.A.Karimov asarlarida chuqur ilmiy-nazariy asoslab beriladi va amaliyot orqali sinovdan muvaffaqiyatli o‘tkaziladi. Darhaqiqat, milliy mentalitet o‘ziga xosligiga, dunyoqarash, an’analar va ehtiyojlar mantig‘iga asoslanmagan har qanday davlat tizimi uzoq yashay olmaganligi tarixiy tajribalardan ma’lumdir. Mamlakatda qonun ustuvorligiga erishish, butun boshqaruv tizimida ijro intizomi mavqeyini oshirish, qonunga bo‘ysunib yashashni aholining turmush tarziga aylantirish demokratik davlatning sifat ko‘rinishi, fuqarolik jamiyatining xususiyatlaridir. Yüklə 3,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|