O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

Yaqin Sharq

sivilizatsiyasi

Hind va Xitoy

sivilizatsiyalari

Uchinchi bo‘lim.

Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

93

Xitoy sivilizatsiyasi Hindistondagidan farqli holda o‘zining

ko‘pgina yozma tarixiy va arxeologik manbalariga ega. Muayyan

yo‘nalishda bo‘lishiga qaramay Xitoyda ham sivilizatsiya daryo

bo‘ylarida kelib chiqqan. Donli o‘simliklar bilan birga yovvoyi

hayvonlar xonakilashtirilgan. Nafis hunarmandchilik buyumlari

yasalgan. Har bir harfi — iyeroglifi bir so‘zni anglatadigan alifbo

ham shu davrda yaratilgan. Mutaxassislar Xitoyga chet sivilizatsiyasining,

jumladan, Yaqin Sharq mintaqasining ta’siri borligini

ta’kidlaydilar.

Dehqonchilik va hunarmandchilik madaniyatining rivojlanishi

ilmiy bilimlarga ehtiyojni yuzaga keltirdi. Ma’naviy madaniyatning

qator tarmoqlari paydo bo‘ldi. Bular ichida din fenomenining

o‘rni alohidadir.

Sharqda ham, keyinroq boshqa mintaqalarda paydo bo‘lgan

sivilizatsiyalarda ham shaharlar diniy-ilohiy muassasa — ibodatxonalar

yonlarida qurilgan. Dastlabki ilohlar hayvonlarga (masalan,

Qadimgi Misrda), ba’zan kishilarga (Shumerda) o‘xshatib

yasalgan. Xudolar shaharlarda avval-boshda ko‘pchilikni tashkil

etgan holda, keyinroq ulardan bittasi boshliq holida ajratilib

ko‘rsatilgan. Kohinlar xudolar nomidan ish yuritiruvchi bo‘lib

ko‘ringan. Ular boshqaruvni kasb qilib olgan kishilar sifatida suv

va urug‘ni taqsimlash, ekin ekish va hosilni yig‘ishtirib olish

vaqtlarini belgilash, zaxira, dollarni sarflash va boshqa juda

muhim bo‘lgan vazifalarni bajarishgan.

Neolit inqilobi Sharq sivilizatsiyasining

iqtisodiyot sohasida quyidagi o‘ziga

xosliklarga ega bo‘lgan:

Birinchidan, xo‘jalik yurgizish

tajribaviy yo‘l bilan o‘zlashtirilgan texnologiya asosida va mavjud ishlab

chiqarish masalalari bilan an’anaviy amalga oshirilgan, tovar

munosabatlari kam rivojlangan.

Ikkinchidan, qo‘l mehnati va, umuman, muskul kuchi bilan

harakatlantiradigan ishlab chiqarish qurollaridan foydalanilgan.

Uchinchidan, ziroatchilik va unga asoslangan jamoaning alohida

mavqega egaligi oqsoqollar tomonidan boshqarilgan jamoatning yerga

egalik qilishi va davlatga renta-soliq to‘lashi tartibi paydo bo‘lgan.

To‘rtinchidan, ishlab chiqarishdan orttirilgan jamg‘armaning

unchalik katta emasligi va ularning ham noishlab chiqarish sohalarda

sarflanishi kuzatilgan.

Beshinchidan, davlatning hokimiyatga, uning qolgan barcha

ko‘rinishlarida ega bo‘lganlarning qo‘lida mulkning to‘planishi

oqibatida xususiy mulk ikkinchi darajali ahamiyat kasb etgan.

Qadimgi Sharqda

xo‘jalik yuritilishi

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

94

Qadimgi Sharq sivilizatsiyasining

ma’naviy sohasi quyidagi tavsiflarni

o‘z ichiga olgan:

Birinchidan, ma’naviy sohada

kishilar hayotining konservativligi tufayli dastlab politeistik, so‘ngra

monoteistik dinlar belgilovchi o‘rin tutadi.

Ikkinchidan, afsonalarga notanqidiy yondashish, dogmatizm,

ekzaltatsiya (yunoncha: cheksiz shodlik, yoki boshqa xursandlik holati,

qattiq hayajonlanish) va mistitsizmga berilish mavjud.

Uchinchidan, ilmiy bilimlarning aksariyat hollarda hunar sifatida

kishilar faoliyatining mavjud shakllari uchun qolip, andoza shaklida

tushunilishi tufayli fan to‘la shakllana olmagan.

To‘rtinchidan, barqaror stereotiplar sifatida avlodlar tajribasi

muhim qadriyatlar sanalib, avlodlarning to‘liq o‘zaro birdamligi

mavjud bo‘ladi.

Ijtimoiy-siyosiy hayot ham Qadimgi Sharq sivilizatsiyalariga

mansub jamiyatlarda qator o‘ziga xosliklar bilan ajralib turadi:

birinchidan, ijtimoiy tarkibda aholi turli qatlamlarining o‘zaro

hokim-tobe munosabatda ekanligi — (masalan, Hindistonda

kastachilik), ijtimoiy faollikning cheklanganligi, jamoaviylikning

shaxsiylikdan ustunligi, inson turmush faoliyati barcha

jihatlarini, ijtimoiy adolat tamoyillarini belgilash va nazorat

qilish;

ikkinchidan, davlat va jamoat boshqaruvida ko‘pincha mustabidlik

mavjud bo‘lib, bunda davlatning jamiyatdan mutlaq ustunligi,

uning barcha insoniy munosabatlarni boshqarib borishi ijtimoiy

ideal va ishtiyoqni shakllantiradi;

uchinchidan, Qadimgi Sharq sivilizatsiyalarida insonga muayyan

jamoaning a’zosi sifatida qaralib, uning o‘z shaxsiy hayotini erkin

belgilashi iloji bo‘lmagan.

Sharq sivilizatsiyasi to‘g‘risida fanda

xilma-xil qarashlar mavjud. Bularning

hammasiga xos umumiylik

shundaki, uning G‘arb sivilizatsiyasidan

jiddiy farqli tomonlariga ega ekanligidir. Masalan, Qadimgi

Yunoniston va Rimdan farqli o‘laroq Sharqda tipik quldorchilik

bo‘lmagan. Yevropada feodalizm deb atash qabul qilingan tartibotlar

Sharqda tipik ifodasini topmagan.

Yer yuzining bu qismida kishilar ilk jamoachiligidan boshlangan

an’analar qariyb o‘zgarishsiz holda qadimda bo‘lganidek, o‘rta

asrlarda ham, birmuncha yangi jihatlar kasb etgan holda yangi

zamonda ham davom etib keldi.

Ma’lumki, qadimda jamoaga birlashgan kishilarning hayot

Ma’naviy va

ijtimoiy-siyosiy hayot

Sharq sivilizatsiyasidagi

betakror jihatlar

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

95

faoliyati quyidagi jihatlarga asoslangan: Birinchidan, jamoa a’zolari

majburiy ravishda bajariladigan o‘zaro almashuv tamoyillari va

mexanizmlariga amal qilishi kerak edi: har bir a’zo umumiy

qozonga topganining hammasini qo‘shgani holda, undan faqat

o‘ziga tegishli qisminigina olgan. Bular o‘rtasidagi farq esa jamoa

yoki urug‘ boshlig‘iga tegishli bo‘lib, uning nufuzini anglatgan.

Ikkinchidan, katta oila boshlig‘i, urug‘ oqsoqoli yoki urug‘

kengashi a’zosi obro‘-e’tibor va hokimiyatga egalik qiluvchi sifatida

jamoaning barcha mulkini qayta taqsimlaydi, shu bilan jamoa

mulkining ham egasi ekanligini ko‘rsatadi.

Dehqonchilik bilan shug‘ullanish sharoitida boshliq jamoani

jins, yosh, avlod, oiladagi mavqega ko‘ra boshqargan. Albatta,

bunda amalga saylangan oqsollar boy va omadli bo‘lishlaridan

tashqari obro‘-e’tiborli, boshqalarning unga bog‘liqligi ham muhim

hisoblangan. Yana shuni aytish kerakki, odatda asta-sekin bir nechta

qo‘shni jamoalarning nufuzlisi atrofida birlashish hodisasi yuz

berishi ham mumkin. Nufuzli jamoa markazidagi ilk shaharlarda

ibodatxona, saroy, xazina, omborlar qurilgan. Natijada oqsoqollarning

eng kuchlisi yuqoridagi tarzda shakllanayotgan ilk davlatning

sardori bo‘lgan.

Sharqda dastlab nomajburiy ijtimoiy hokimiyat, so‘ngra

majburiylikka asoslangan davlat hokimiyati vujudga kelgan. Bunda

boshqaruvchilarning o‘rni va ahamiyati tobora oshib borgan. Oldinroq

aytib o‘tilganidek, boshqaruvchilar dastavval yetishtirilgan

mahsulotlarni taqsimlashda jiddiy mavqega ega bo‘lganlar. Ularning

bu holati nufuz, obro‘-e’tibor orqali hokimiyat bilan bog‘langani

tufayli yanada kengayib borgan, otadan farzandlarga meros bo‘lib

o‘tadigan va sakral xarakter kasb etadigan hokimiyat institutini

maydonga keltirgan.

Buning natijasi o‘laroq kim hokimiyatga aloqador bo‘lsa, uning

boshqa sohalarda ham ahvoli tegishli tarzda belgilangan. Hokimiyat

egasi qo‘lida boylik va mulk bo‘lgan. Shunga ko‘ra kim hokimiyatga

ega bo‘lsa, barcha narsalarga, jumladan mulkka ham ega bo‘lgan.

Qadimgi Sharq mamlakatlari sivilizatsiyalarida hokimiyat-mulk

tamoyili amalda bo‘lgan. Oddiyroq qilib aytilsa, bunday tamoyilda

hokimiyat mulkni tug‘dirgan, hokimiyatdan mahrum bo‘lish esa

barcha mulkdan ajralishgacha olib borgan.

Asosiy tushunchalar

oe Qorishiqlik yoki sinkretizm — Sharq sivilizatsiyasida ijtimoiymadaniy

olamning ko‘p jihatlari o‘zaro birlashib ketganligini

ifodalaydigan tushuncha.

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

96

oe Hokimiyat-mulk — Sharq sivilizatsiyasida hokimiyatning o‘rni,

hukmdorning mulkka ega bo‘lishi bilan qo‘shilayotganligi

tushuniladi.

oe Intuitivlik (qarash, ko‘rish) va ratsionallik (aql) — Sharq

sivilizatsiyasida inson ruhiyati bu ikki salohiyatni o‘zaro birbiri

bilan (dinda) to‘ldiradi.
Takrorlash uchun savollar

1. «Sharq» tushunchasining geografik ma’nosidan tashqari

yana qanday tavsiflari bor?

2. Hind sivilizatsiyasining noyobligi nimada?

3. Xitoy sivilizatsiyasi qanday shakllangan?

4. Sharq sivilizatsiyasining kishilik hayoti sohalaridagi xos

jihatlari nimada ko‘rinadi?

5. Sharq sivilizatsiyasida qanday o‘ziga xos iqtisodiy jihatlar

mavjud?

25-§. G‘arb mamlakatlarining sivilizatsiyaviy rivojlanishi

Antik so‘zi lotinchada «qadimgi»

degan ma’noni anglatsa-da, bu

atamada Qadimgi Yunoniston va

Qadimgi Rimni tushunish qabul

qilingan. Lekin bunga Qadimgi Sharq mamlakatlari bilan Antik

Yunoniston va Rimni (garchi bular «G‘arb»ga tegishli bo‘lgani

holda) o‘zaro qarama-qarshi qo‘yish noto‘g‘ri bo‘lur edi. «G‘arb»

atamasi dastlab Yevropada XV—XVII asrlarda qaror topgan

sivilizatsiyaviy va madaniy rivojlanishni ifodalash uchun qo‘llangan

bo‘lsa, hozirgi vaqtda ratsionalizm nasroniylik an’analari,

ma’rifatchilik, vakolatli demokratiya, individuallikning jamoaviylikdan

ustunligi, ilmiy-texnikaviy ravnaq va hokazo ma’naviy

qadriyatlar ma’nosida tushuniladi. «G‘arb»chilikning ildizi antik

davrga, xususan Rimning rivojlanib jahoniy mavqega ega bo‘lish

davriga borib taqaladi.

Yunonlardagi ravnaqda tashqi omilning o‘rni katta bo‘lgan. Ular

finikatsiyaliklardan yozuvni, suryoniylardan qumdan oyna

tayyorlashni, dengiz hayvonlaridan bo‘yoq olishni o‘rganganlar,

Antik dunyo

sivilizatsiyasi

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

108

misrliklar va bobilliklardan aniq bilimlar yutuqlarini o‘zlashtirganlar.

Albatta, Sharqning yunonlarga ta’siri bu bilan tugamaydi. O‘rta

Yer dengizida kemachilikning rivojlanishi va savdo aloqalarining

kengayishi bularning eng samarali natijalaridan edi.

Antik sivilizatsiya tarixi miloddan oldingi IX—VIII asrlardan

boshlangan deb hisoblanadi va uning tarixi uch — arxaik (IX—

VII asrlar), mumtoz (VI—V asrlar) va inqiroz (yangi eraning IV

asri) bosqichlariga bo‘linadi.

Arxaik bosqichda polis tuzilmalari (shahar davlatlari) tashkil

topgan va yunon etnosining o‘z-o‘zini anglash jarayoni yuz bergan.

Yaratilgan antik sivilizatsiyaning mazmunini qullar mehnatidan

foydalanib ustun darajada bozorga yo‘naltirilgan, xususiy tovar

ishlab chiqarishga asoslangan xo‘jalik yurgizish talqin etgan. Bunga

jamoalar, shahar-davlatlarning o‘z-o‘zini boshqarishi amalda

bo‘lishida markazlashgan hokimiyatning nisbatan kuchsizligi

sharoitida erishilgan.

Mumtoz bosqich yunon sivilizatsiyasining eng gullab-yashnagan

davridir. Afina hokimi Solon tashabbusi bilan qabul qilingan

qonunlar kuchga kirishi bilan Yunonistonda xususiy mulkchilikka

asoslangan shunday tuzilma maydonga keldiki, bunday institut

dunyoning biron boshqa joyida bo‘lmagan edi. Gap bu yerda xususiy

mulkchilikning ehtiyojlariga javob beradigan siyosiy-huquqiy tizim —

demokratik o‘z-o‘zini boshqarish to‘g‘risida boradi. Afinada aholining

turli qatlamlaridan bo‘lgan demos bilan aslzodalar o‘rtasidagi

kurashda urug‘ aslzodalari mag‘lub bo‘lgandan so‘ng hukmdorlarning

yakka diktaturasi barham topgan edi.

Bu o‘rinda polis a’zolari teng huquqli fuqarolar sifatida

o‘zlarining zarur majburiyatlariga muvofiq jamoat ishlarida va polisni

boshqarishda ishtirok etishi mumkin edi.

Bu quldorlik tuzumi demokratiyasi fuqarolarga (qullarga emas)

ular manfaatlarini himoyalashning xususiy huquqiy kafolatlarini

ham bergan ediki, natijada insonning ijodiy salohiyatini o‘stirishga,

uning quvvati, tashabbuskorligi va ishbilarmonligini oshirishga xizmat

qiladigan ijtimoiy-madaniy tamoyillar tizimi yaratilgan edi. Bular

oxir-oqibatda antik dunyoda hozirgi zamon tili bilan aytganda fuqarolik

jamiyati muayyan asoslari yo‘lga qo‘yilganligini bildirar edi.

Uchinchi bosqichda polislik tamoyillar (fuqarolik, avtarkiya,

avtonomiya) tovar-pul munosabatlari rivojlanishiga xalaqit bera

boshlagan edi. Yunon sotsiumi, Aflotun aytganidek, «bir-biriga

dushman bo‘lgan ikki — kambag‘alllar va boylar davlatiga bo‘linib

ketadi». Polis axloqini shaxsiyatparastlik, yangi qudratlar —

«kumush va oltin» va ichki urushlar egallab, Yunonistonning

siyosiy mustaqilligini yo‘qotib, sivilizatsiya sifatidagi ahamiyatini

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

109

bahram topishiga olib keldi. Albatta, bu sivilizatsiya mutlaqo o‘chib

ketmadi, balki o‘zidan keyingi ellin davri uchun hal qiluvchi

zamin tayyorladi.

Ellin davri (miloddan avvalgi IV—II asrlar) sivilizatsiyasi

o‘zining qator belgilariga ega edi: sharq despotizmi bilan yunon

polisi qo‘shilishidan hosil bo‘lgan ellinistik monarxiya; quldorlar,

qullar, o‘rta qatlam; mayda mulkdorlar — quyi qatlam; qishloq va

shaharlar kambag‘allaridan iborat bo‘lgan ijtimoiy tarkib; ta’lim

tizimi, me’morchilik, fan, falsafa, san’at va dindagi yunon tamoyillarini

ifodalaydigan madaniyat.

Ellinizm o‘rniga kelgan Rim sivilizatsiyasining asosiy qadriyatlari

vatanparvarlik, tez-tez urushlar olib borish, fuqarolarning Vatan

oldidagi burchlarini ifodalash uchun mardlik, chidamlilik,

to‘g‘rilik, vafodorlik ko‘rsatishlari, intizom va qonunga bo‘ysunuvchi,

xudoga itoat etuvchiligi bo‘lgan. Rimning gullab-yashnashi eng

yuksakka ko‘tarilgan, rivojlangan respublika davrida shahar va

fuqarolarning mustaqilligi, erkinligi, xalqning oliy hokimiyati

jamiyatning asosi bo‘lib xizmat qilgan. Fuqarolik tushunchasi keng

ma’no kasb etgan, ilgari yerga egalik qilishdagi jamoaviylikdan

xususiylik kuchaygan, Rim O‘rta Yer dengizi imperiyasining tashkil

topishi xalq majlisining barham topishiga olib kelgan va uning

o‘rnini davlat hokimiyatiga tayanadigan tamoyillar egallagan edi.

Iso payg‘ambar dini bo‘lgan nasroniylik

Rim saltanatida to‘la hukmron

bo‘lgunigacha yangi eraning bir necha

asri o‘tgan. 476-yil G‘arbiy Rim saltanatining so‘nggi nuqtasi

bo‘ldi. Shimoldan kelgan «varvarlar» Rimning so‘nggi imperatorini

qulatgan edi. Deyarli, barcha shaharlar yondirildi, hunarmandchilik,

savdo-sotiq to‘xtadi, portlar va yo‘llar huvillab qoldi. Rim

shahrining ko‘rkam maydonlari o‘rniga g‘alla ekilib, mol boqiladigan

bo‘ldi. Rim saltanati o‘rnida avvalgi ko‘rinishida quldorchilik barham

topib, asosan aholi dehqonlardan iborat bo‘lib qoldi. Ijtimoiymadaniy

jarayonning yangi shakli qaror topdi.

Sharqiy Rimda — Vizantiyada esa o‘tmish sivilizatsiyasining asosiy

jihatlari saqlanib qolgan bo‘lsa-da, kishilar hayotini tashkil etishning

feodal shakli asta-sekin belgilovchi mavqega ega bo‘la bordi.

Sivilizatsiyaviy tasodifga ko‘ra bu o‘zgarishlarning ma’naviy asosi

nasora dini hisoblandi. Uning jamiyat hayotiga ta’sirini, ayniqsa,

sakkiz marta amalga oshirilgan salb yurishlarda ko‘rish mumkin.

Shuningdek, mavjud davlat tuzilmalari ham din instituti qo‘llabquvvatlanishi

bilan amalda bo‘lgan. Natijada garchi papa va shoh

bir davlat doirasida farqlansada, ammo, diniy hokimiyat bilan

dunyoviy hokimiyat o‘rtasidagi farqni ko‘rish qiyin bo‘lgan.

Nasroniy sivilizatsiya

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

110

Bunday sharoitlarda antik davr sivilizatsiyasidan farqli holda

fan bilimlariga katta zaruriyat bo‘lmagan, mavjud bilimlar ham

cherkov ta’sirida bo‘lgan. Dunyoviy fan olimlari tevarak-atrofni

obyektiv o‘rganishga intilishgan. Diniy ulamolar esa ruh va axloq,

e’tiqod va Xudo yagonaligi atrofida fikr yuritishgan.

Yevropaliklar ancha vaqt davomida

Yer yuzining ko‘pgina qismlari

to‘g‘risida hech qanday obyektiv—

haqqoniy tasavvurga ega bo‘lmagan.

Faqat keyinroq hunarmandchilik, savdo hamda dengiz sayohatlari

ehtiyojlari fanga bo‘lgan talabni oshirgan.

Yevropada birinchi universitetlar paydo bo‘la boshladi. XV asrda

bu yerda 60 tacha universitet bor edi. Ular orasida Parij, Bolone,

Oksford, Praga oliy o‘quv yurtlari mashhur bo‘lgan.

Yevropa sivilizatsiyasi doirasida XI asrdanoq hukmron doiralar

qadimgi Rim me’morchiligi yo‘lida, ya’ni Roman usulida binolar

barpo eta boshlagan. Keyinroq gotik usulda imoratlar paydo bo‘lgan.

Binolar haykallar va turli rasmlar bilan bezatilgan, shuningdek,

bu davrda ritsarlik, shaharlar badiiy adabiyoti ham rivojlanib,

kitob bosish ixtirosini tezlashtirdi. Moddiy texnika taraqqiyotiga

ehtiyoj tug‘ilib, suv dvigatellari, metallurgiya alohida soha sifatida

maydonga keldi.

Amerika va Avstraliyaning kashf etilishi, Osiyo Sharqu

Janubining o‘rganilishi, o‘zlashtirilishi mamlakatlar va xalqlar

taqdirida chuqur iz qoldirdi: Qit’alararo savdo aloqalari paydo

bo‘ldi. Ikkinchidan, yangi hududlarni o‘zlashtirishda foydalanish

uchun qulchilik muayyan ma’noda yana yo‘lga qo‘yildi. Yevropa

jamiyati zaminida boshlangan kapitalistik munosabatlarning

rivojlanishiga imkoniyatlar kengaydi.

Tug‘ilib kelayotgan burjuaziya uchun o‘qimishli kishilar maxsus

tayyorlanishi lozim edi. Tayyorgarlik o‘z ichiga kishilarning tabiatga

qiziqishini, o‘tmishini o‘rganishini, feodal tartiblar va dinga tanqidiy

munosabatni va hokazolarni keltirib chiqarmasligi mumkin emas

edi. Bu jarayon markazida inson fenomeni turgan. Shunga ko‘ra

insonparvarlik (gumanizm) g‘oyasi alohida mavqe egallagan.

Gumanistlar o‘tmish, xususan, arab-islom sivilizatsiyasi orqali

saqlab qolingan va rivojlantirilgan antik dunyo madaniyatini kashf

qildilar va buni uyg‘onish (renesans) deb atadilar. O‘z navbatida

renesans fan va madaniyatda katta o‘zgarishlar qildi. Lekin bu

jarayonlar G‘arbiy Yevropa hayotida belgilovchi ta’sirga ega bo‘lgan

katolik cherkovining islohoti (reformatsiya)siz poyoniga yetmagan

bo‘lur edi.

Umuman olganda insoniyatning antik dunyo yemirilishidan

Ma’naviy o‘zgarishlar va

geografik kashfiyotlar

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

111

boshlangan va renesans bilan tugagan xiyla uzoq tarixi o‘tmishga

qaraganda ancha ko‘p moddiy va ma’naviy qadriyatlarni vujudga

keltirdi.

Inson ratsional tafakkuri renesans

va reformatsiya ta’sirida O‘rta asrlarni

tanqid ostiga olib undan chiqish

yo‘lini izlay boshladi.

Ma’lumki, XIV asr o‘rtalariga qadar Yevropa rivojlanishi ko‘p

jihatlardan Sharq sivilizatsiyasi ta’sirida bo‘ldi. Yevropaliklarning

arab-musulmon sivilizatsiyaisidan o‘zlashtirgan jihatlari sezirarli

bo‘lgan. Abbosiy xalifalar Yevropaga harbiy xavf tug‘dirmaganlar,

aksincha u yoqdan bo‘lib turgan salb yurishlari ular uchun jiddiy

muammolarni keltirib chiqardi.

So‘nggi o‘rta asrchilikda Yevropada mutlaqlik (absolyutizm)

maqomida qaror topgan milliy davlatlar mavjud feodal tarqoqliklarga,

mayda-mayda mulklarning kuch huquqiga tayanuvchi egalari

jilovini xiyla tortgan. Absolyutizm hukmdorlari Rim papasi bilan

raqobatda dunyoviylikka moyil edi va bu o‘z natijalarini ko‘rsatdi.

Ularni aholining uchinchi tabaqasi, byurgerlar va klerikalizmga

qarshi kuchlar qo‘llab-quvvatladilar.

Reformatsiya ana shular bilan kengayib, yangi ijtimoiy

harakatchilikning — ma’rifatparvarlikning maydonga kelishiga turtki

bo‘ldi. Ma’rifatparvarlar aql-idrokning tantanasi uchun kurashdilar.

Ular dunyoni bilishning, kishilar hayotini takomillashtirishning

vositasi sifatida diniy fatalizmdan xoli bo‘lgan «aqlning tabiiy

nuri»ni ko‘rdilar. Erkin va faol insonning davlat va cherkov

tomonidan bo‘ladigan majbur etish shakllari bilan hech qanday

cheklanmagan barcha intilishlarni va ehtiyojlarni aql-idrokka muvofiq

deb hisobladilar. Tabiat tomonidan berilgan haq-huquqlari uchun

kurashayotgan insonni «tabiiy inson» deb tushunganlar. «Erkinlik»,

«tenglik», «birodarlik» shiorlari «tabiiy inson» huquqlari o‘rtasidagi

belbog‘ bo‘lish lozim, deb hisoblangan.

Yevropa mamlakatlarida ma’rifatparvarlik harakati turlicha bo‘lgan.

Alohida olingan mamlakatlar ma’rifatparvarlari o‘rtasida ham, turli

mamlakatlararo ma’rifatparvarlik harakatlari o‘rtasida ham farqlar,

keskin kelishmovchiliklar mavjud edi. Lekin ma’rifatparvarlarning

keng qamrovliligi, ong-bilim darajasi, tabiat, kishilik dunyosi,

davlatchilik to‘g‘risida qarashlaridagi umumiylik belgilovchi

hisoblanadi. Angliyada ma’rifatparvarlik XVII asrda boshlanib, asosan

diniy va siyosiy xarakterda bo‘lgan. Uning yirik vakili ingliz faylasufi,

ruhshunosi va pedagogi Jon Lokk (1632—1704) xalq suvereniteti

asosida tuzilgan konstitutsiyaviy hukumat tarafdori bo‘lib, davlat

faoliyatini zaruriy cheklashni yoqlagan. Xudo haqida cherkovga emas,

Ma’rifatparvarlik va

Yevropada yangi

sivilizatsiyaning boshlanishi

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

112

balki aql-idrokka quloq tutish zarurligini ta’kidlagan Lokk tabiiy

huquqni insonning mohiyatida namoyon bo‘ladi, deb hisoblagan.

Fransiyada ma’rifatparvarlik qat’iy ma’noda mumtoz va barkamol

tarzda namoyon bo‘ldi. U XVIII asr boshlarida vujudga kelib,

absolyut siyosiy hokimiyatning inqirozi sharoitlarida rivojlandi. 1789-

yilgi inqilob, qirollikning yiqilishi va yakobinchilar diktaturasi

davrigacha davom etdi. Uning yirik vakillari faylasuf va yozuvchilar

F.M.A.Volter (1694—1778), J.J.Russo (1712—1778), faylasuf,

tarixchi va huquqshunos Sh.Monteskye (1689—1755) va boshqalar

bo‘lgan. Bular safiga keyinroq yirik mutafakkir qomuschilar D.Didro

(1773—1784), J.Lametri (1709—1751) va boshqalar qo‘shilgan

edilar. Bu mutafakkirlar uchun aql-idrok inson barcha muammolarini

hal etishga qodir bo‘lgan so‘nggi bosqich ekanligi ta’kidlangan.

Ular hurfikrlilik, demokratizm, antiklerikalizm, siyosiy radikalizm

g‘oya-larini ilgari surishgan. Russoning «Ijtimoiy shartnoma

to‘g‘risida» (1762) asari «inson erkin bo‘lib tug‘ilsa-da, u hamma

joyda arosatdadir», degan so‘zlar bilan boshlanadi. Bu so‘zlar

keyingi yuz yilliklar davomida aks sado berdi.

Germaniyada G.E.Lessing (1729—1791), I.V.Gyote (1794—

1832), F.Shiller (1759—1805), I.G.Gerder (1794—1803) va

boshqalarning yozuvchilik va faylasuflik ijodida namoyon bo‘lgan

ma’rifatparvarlik bu mamlakatda Immanuil Kantdan (1724—1804)

boshlab rivojlangan, mumtoz falsafa ravnaqiga jiddiy turtki bo‘lgan

edi. Nemis ma’rifatparvarligida radikal siymolardan tortib, eng

mo‘tadil siymolargacha bo‘lishgan. Ularga xoslik dastavval shunda

ko‘ringanki, bu ma’rifatparvarlarning barchasi uchun nemis xalqining

milliy birligi g‘oyasi, uning o‘z madaniyati erkin rivojlanishi

huquqi masalalari edi. Bular keyinroq yagona german davlatlarining

tashkil topishiga ko‘mak berdi.

Ma’rifatparvarlikning alohida iz qoldirgan ko‘rinishlaridan biri

— bu Shimoliy Amerikalik olim va davlat arbobi, AQSH

mustaqilligi deklaratsiyasi va Konstitutsiyasi mualliflaridan biri

B.Franklin (1706—1790), faylasuf, «Sog‘lom aql» pamfletining

muallifi T.Peyn (1737—1809), AQSHning uchinchi prezidenti,

«AQSH mustaqilligi Deklaratsiyasi» mualliflaridan biri T.Jeffersonning

(1743—1826) falsafiy, siyosiy-huquqiy faoliyatlari natijalari

bo‘lgan edi. Ular AQSHning birinchi prezidenti etib saylangan

J.Vashington (1732—1799) bilan birgalikda inson huquqlari

muammosiga fundamental tus berib, bularni fuqaroviy jamiyatda

barcha erkinlik va huquqlarning siyosiy, axloqiy va huquqiy asoslari

tarzida qaradilar. Albatta, inson huquqlari zarur darajada ta’minlanmasa

huquqiy davlatning shakllanishi amalga oshmaydi, — deb

ta’kidlangan edi. Amerikalik ma’rifatparvarlar, Amerika inqilobi

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

113

o‘zining original kechishidan tashqari Yevropada ma’rifatchilar

ilgari surgan g‘oyalarni birinchi bo‘lib hayotga tadbiq etdi. Jumladan,

Monteskyening hokimiyat bo‘linishi g‘oyasi dastlab AQSHning

tashkil etilishidayoq hayotga tadbiq qilingan edi. Bu yerda inson

huquqlarini ustun qilib belgilash tamoyiliga asos solindi.

Yuqorida fransuz mutafakkirlarining

o‘rni alohida bo‘lganligi aytilgan edi.

Ularning aql-idroki kuchi bilan mamlakatda

ma’naviy jihatdan tayyorlangan

va birinchi chuqur inqilob deb baholangan ijtimoiy to‘ntarish

garchi Niderlandiya va Angliyada amalga oshirilgan inqiloblardan

so‘ng yuz bergan bo‘lsa-da, o‘rta asrchilikni tubdan

bartaraf etib, Fransiya jamiyatini butunlay yangiladi. Inqilob

natijasi o‘laroq qabul qilingan inson va fuqaro huquqlari

deklaratsiyasi va Napoleon kodekslarida (1804) o‘z davri uchun

eng demokratik huquqlar ilgari surilgan edi. Amerika inqilobida

esa bunday jihatlar o‘rtacha darajada aks etgan bo‘lib, bu yerda

qulchilik saqlab qolingan.

Yevropa ma’rifatparvarligi o‘zining makoni va davri e’tibori

bilan cheklangan, tabiatan murakkab, ko‘pqirrali hodisa sifatida

katolik dini doirasida ham zarur o‘zgarishlarga jiddiy turtki berdi.

Odatda uning ta’sirini tog‘ qoyasidan pastga dumalatib yuborilgan

tosh bo‘lagi harakatiga o‘xshatishdi. Tosh bo‘lagi o‘z yo‘lidagi

barcha toshlarni dumalatib shiddatli ko‘chki hosil etganidek,

Renesans reformatsiyani tug‘dirdi.

XVIII—XIX asrlar insoniyat dunyosi

keyingi holatining shakllanishida

belgilovchi davr bo‘lgan. Bunda fan

inson hayotining barcha tomonlariga ta’sir ko‘rsatib, moddiy qadriyatlar

yaratish vositalarida yuz berayotgan sanoat inqilobi talablariga

muvofiq rivojlangan. Nazariy bilimlar ravnaqi, XVII asrda

(dastlab matematika, astronomiya, tibbiyotshunoslik, keyinroq

kimyo, issiqlik va elektr fizikasi) ustunlik, sanoatdagi texnik

o‘zgarishlar, kapitalning iqtisodiy va siyosiy hukmronligi o‘zaro

bog‘liqlikda Angliya, Niderlandiya va Shimoliy Fransiyada yuz berdi.

Sanoat inqilobi to‘qimachilik sohasida boshlanib, paxtani ko‘plab

yetishtirishni taqozo etdi. Angliyada gazmol to‘qish juda tez oshgan.

Uning narxi kamaygan. 1785-yilda mexanikaviy tikuv stanogining

ixtiro qilinishi temirni qayta ishlash va kimyo sanoati rivojlanishiga

olib keldi. Ishlab chiqarish zaruriyati toshko‘mir qazib chiqarish

va cho‘yan eritishni ko‘paytirdi. Og‘ir sanoat inqilobning ikkinchi

bosqichini ifodalab, mashinalarni mashinalar yordamida ishlab

chiqarishni bildirgan.

Ma’rifatparvarlikning

cheklanganligi

Fan va sanoat

inqiloblari

II боб. Jahon jarayonlarining sivilizatsiyaviy talqini

114

Mashinasozlik yutuqlari qishloq xo‘jaligida ham inqilobiy

o‘zgarishlarga yo‘l ochdi.

XVII asrning ikkinchi yarmi va XIX asrning boshlarida sanoat

revolyutsiyasi dastlab Angliyani, so‘ngra Yevropa qit’asining g‘arbi

va markazini hamda Shimoliy Afrikani qamrab oldi. Bu hududlarda

fan va sanoatdagi chuqur o‘zgarishlar kishilar hayotining boshqa

sohalarida ham tegishli ravishda o‘sishni ta’minlab, sanoat jamiyatini

yuzaga keltirdi.

Asosiy tushunchalar

oe Arxaizm (yunoncha) — o‘tmishning qoldig‘i, eskilik degani.

oe Polis (yunoncha) — Qadimgi Yunonistonda oqsuyaklar

(aristokratlar) hokimiyati bekor qilingandan yuzaga kelgan

davlat tuzilishining fuqaroviy-demokratik shakli va fuqarolarning

tabiiy mansub bo‘lgan siyosiy birligi.

oe Ellin va ellinistik davr — Yunonistonning yunon tilida atalishi

va Sharqiy O‘rta dengiz atrofi mamlakatlari tarixining

miloddan avvalgi 323—30-yillar davri.

oe Reformatsiya (lotincha: tuzatish, qayta o‘zgartirish) —

XVI—XVII asrlarda Yevropa markazi va g‘arbdagi ko‘pgina

mamlakatlarni qamrab olgan diniy-mafkuraviy va siyosiy

harakatchilik bo‘lib, oxir-oqibat burjua inqiloblariga g‘oyaviy

zamin tayyorlangan.

oe Sanoat inqilobi — Yevropaning turli mamlakatlarida XVIII

asrning ikkinchi yarmidan XIX asrning shu davrigacha

mafkuradan mashinalashgan ishlab chiqarishga o‘tish

jarayoni.

Takrorlash uchun savollar

1. Antik dunyo sivilizatsiyasining xos xususiyatlari nimalardan

iborat?

2. Qaysi jihatlar o‘rta asrlar sivilizatsiyasini ifodalaydi?

3. Nega ma’rifatparvarlikni jahon sivilizatsiyasi rivojlanishining

qonuniy bosqichi deyish mumkin?

4. Fan va sanoat sohalaridagi inqiloblarning o‘zaro aloqasi

nimalardan iborat?

5. Industrial jamiyat sivilizatsiyasining qanday xos jihatlari

farqlanadi?

6. Yevropadagi ma’rifatparvarlik g‘oyalar haqida fikrlaringiz?

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

115

Ma’ruza va referatlar uchun mavzular

1. «Sharq» tushunchasining ilmiy maqomi.

2. Sharqda kelib chiqqan sivilizatsiyalar tasnifi.

3. Sharq — jahoniy dinlar vatani.

4. Qadimgi Yaqin Sharq sivilizatsiyalari.

5. Hind sivilizatsiyasi.

6. Xitoy sivilizatsiyasi.

7. Yunon sivilizatsiyasi.

8. Arab-musulmon sivilizatsiyasi.

9. Qadimgi Yunon-Rim sivilizatsiyasi.

10. Tasavvufning sivilizatsiyaviy maqomi.

11. Yevropada uyg‘onish va reformatsiya davrlari.

12. Yevropa ma’rifatparvarligi.

13. Yevropa sivilizatsiyasining fan komponenti.

14. Yevropa sivilizatsiyasining sanoat komponenti.

15. Fan inqilobi.

16. Sanoat inqilobi.

17. Ma’rifatparvarlik ratsionalizmi.

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

167

O‘zbekiston mustaqillikka erishgandan

keyin dolzarb muammolardan

biri — yangi tarixiy sharoitlarda

o‘zgarayotgan jamiyatga munosib har

tomonlama yetuk va barkamol kishilarni tarbiyalash edi. Bu o‘z

navbatida bir necha o‘n yillar mobaynida xalqdan begonalashtirib

kelingan ma’naviy mulk va madaniy merosni sinfiy-partiyaviy

mafkura tomonidan taqiqlangan madaniy boyliklarni unga qaytarish

hamda qadriyatlarning yanada kamol topishi uchun keng

imkoniyatlar ochish vazifalaridan iborat edi. O‘zbekiston Prezidenti

I.A.Karimov o‘zining «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot

yo‘li» kitobida «O‘zbekistonning milliy-madaniy jihatdan g‘oyat

rang-barangligi, milliy o‘zligini anglash va ma’naviy qayta

tiklanishning kuchayib borishi bilan uzviy birlikda jamiyatni

yangilash, uni ochiq jamiyatga aylantirish uchun qudratli omil

bo‘lib xizmat qiladi va respublikaning jahon hamjamiyatiga

qo‘shilishi uchun qulay sharoitlarni vujudga keltiradi», deb

ko‘rsatgan edi.

Darhaqiqat, ijtimoiy-siyosiy hayotda amalga oshirilgan yalpi

ma’naviy yangilanishlar komil inson shaxsini tarkib toptirish uchun

zarur shart-sharoitlarni yuzaga keltirdi va istiqlol yo‘lini har

tomonlama mustahkamlash uchun xalqni yalpi safarbar qila olish

imkonini berdi. Shuning uchun ham mamlakat rahbari I.A.Karimovning

istiqlolning dastlabki paytidanoq bu borada zarur choralar

ko‘rilishining tashabbuskori va sobitqadam amaliyotchisi sifatida

nechog‘li katta mas’uliyatlar yuki ostida faoliyat ko‘rsatib kelganligi,

millat ozodligi yo‘lida yuksak fidoiylik va siyosiy jasorat namoyon

etganligi ravshanlashadi.

Qadriyatlar ma’lum bir xalqning ko‘p mingyillik tarixiymadaniy

tajribasi sifatida shakllangan turmush tarzi, tafakkuri

mahsuli bo‘lib dunyoga keladi. Xalqimizning azaliy udumlari, urfodatlari,

an’analari insoniy va milliy mansublik ifodasidir.

Qadriyatlar muayyan millat va xalqlarning shonli va musibatli

o‘tmishi, tarixiy-madaniy tajribalari, saboqlari, surur va baxtiyor

damlarining ifodasi sifatida namoyon bo‘lsa, urf-odatlar, rasmrusum

va marosimlar turmush tarzining shakliy ko‘rinishlari sifatida

xalq hayotining ma’naviy-axloqiy negizlarini tashkil etadi.

Qadriyatlar hamisha muayyan faoliyatlar tarzida namoyon

bo‘lib, kishilarning voqelikka bo‘lgan munosabatlari mazmunini

ifoda etadi hamda ularning fe’l-atvorlari, sa’y-harakatlari yo‘nalishlarini

belgilaydi.

Ko‘pqirrali islohotlar davrida, jamiyat mentaliteti tubdan o‘zgarayotgan,

tuzum yangi mazmun va tartibotlarga kirayotgan bir

Jamiyatga munosib shaxsni

tarbiyalash

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

168

paytda aholi ma’naviy-ruhiy ehtiyojlariga mos keluvchi, xalqni

istiqbolga yetaklovchi hayotbaxsh intilishlar ifodasi bo‘lgan g‘oyalar

va maqsadlar bilan qurollantirish katta ahamiyatga egadir.

Shunday ekan, islohotlar samarasi xalq dunyoqarashi, madaniy

va ma’naviy qadriyatlariga ongli munosabati bilan bevosita bog‘liq

hodisadir. Agar yangilanishlar odamlar ongi va dunyoqarashi,

qalbi va ruhiyati orqali o‘zini namoyon etsa, u yashovchan va

samarali bo‘ladi. Shuning uchun ham O‘zbekistonda davlatning

yangilanishlar strategiyasi sifat jihatidan o‘zgarayotgan jamiyat,

yangicha tafakkur asosida vujudga kelayotgan ijtimoiy guruhlarning

qadriyat mo‘ljallari bilan uyg‘unlashib ketgan.

Madaniyat va ma’rifatning ustuvor hodisa sifatida talqin etilishi

ma’naviy voqelik sifatidagi takomillashuv jarayonining chin

insoniylik mohiyatini belgilaydi. Inson ayni ana shu qadriyatlar

orqali kamolotga yetadi, hayotda, jamiyatda o‘z mavqeyiga, o‘rniga,

nufuziga ega bo‘ladi. Inson faoliyatlari mahsuli ayni ana shu

ma’naviyat va ma’rifat orqali qadriyatga aylanadi.

Prezident I.A.Karimovning qadriyatlar ustuvorligi konsepsiyasi

xuddi ana shu jihatlar tufayli ham qimmatli. U ma’naviyatni,

ma’rifatni jamiyatning yo‘naltiruvchi kuchi deb biladi. Ana shu

nuqtayi nazardan ham «Men ma’rifatli jamiyat qurmoqchiman»

deydi. Ma’rifatli jamiyatda esa inson, ma’naviyat, axloq, tafakkur

mezonlari hal qiluvchi mazmun kasb etadi. Shuning uchun ham

I.A.Karimov mustaqillikning dastlabki yillaridayoq «Ma’naviy

sog‘lom, kuchli jamiyatgina islohotlarga tayyor bo‘ladi» degan edi.

Mamlakatimiz Prezidenti mamlakat istiqboliga doir tadbirlar

tizimini belgilar ekan, uning eng avvalo yuksak ma’rifat va

madaniyat mamlakati bo‘lishi, shu asosda barcha islohotlarning

ma’rifiy negizini yaratish nuqtayi nazaridan ish tutadi. Yurtboshimiz

iqtisodga, huquqiy va siyosiy islohotlarga, shuningdek jahon

muammolarini hal etish, tinchlikni ta’minlash masalalariga ham

ma’rifiy ko‘z bilan qaraydi, yuksak madaniy va umuminsoniy

qadriyatlar talablari asosida yondashishga da’vat etadi. Ana shu

jihatlarni hisobga olgan I.A.Karimov «Ilmiy va madaniy sohadagi

mavjud imkoniyatlarni saqlab qolish, qayta tiklash, ko‘paytirish

maqsadida bundan buyon fundamental fanning, madaniyat va san’at

muassasalarining moddiy-texnika bazasini rivojlantirish va

mustahkamlashga, aqliy va ijodiy mehnat xodimlarining obro‘yini

oshirishga davlat tomonidan zarur mablag‘lar ajratilaveradi»,

degan edi. O‘tish davrida iqtisodiy jihatdan birmuncha qiyinchiliklar

sezilayotgan bir paytda ma’naviy hayotimizga davlat e’tiborining

ustuvor mavqe kasb etishi insoniy g‘amxo‘rlikning yorqin ko‘rinishidir.

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

169

Tarixiy tafakkur va tarix falsafasi

ma’rifatli jamiyat qurishning muhim

omili bo‘lib xizmat qiladi. Zotan,

o‘tmishni anglash, uni to‘g‘ri tushunish

orqali kishilar ongi va ruhiyatida jiddiy o‘zgarishlar yasashga,

shu orqali hayotni, turmush tarzini, oxir-oqibatda esa jamiyatni

ma’naviy isloh qilishga erishiladi. Buni nimalarda ko‘rish mumkin?

Birinchidan, tarixni anglash orqali hayotni anglash, insonning

insonligini anglash qobiliyati shakllanadi.

Ikkinchidan, tarixiy tafakkur va tarix falsafasi orqali bugungi

hayot mazmuni chuqurroq tushuniladi va istiqbolni ko‘rish falsafasi

dunyoga keladi. Bu har bir insonning o‘ziga xos tafakkur tarzini

shakllantirish orqali shaxs sifatidagi fenomenini vujudga keltirishga,

fe’l-atvorining shakllanishiga xizmat qiladi.

Uchinchidan, tarixni o‘rganish orqali mustamlakachilik ta’sirida

va kommunistik zo‘ravonlik mafkurasi natijasida o‘zligini yo‘qotgan,

o‘z qadr-u qimmatini butkul unutgan fuqaroni uyg‘onishga,

o‘zligini anglashga, o‘z haq-huquqini himoya qila oladigan barkamol

shaxs sifatida shakllanishga da’vat etadi.

To‘rtinchidan, ajdodlari buyuk bo‘lgan, jahon sivilizatsiyasi va

insoniyat taraqqiyotiga juda katta hissa qo‘shgan madaniyatga daxldor

fuqaro qalbida o‘tmishini o‘rganish orqali milliy g‘ururining

uyg‘onishi mamlakat mustaqil taraqqiyot yo‘lini tanlagan bir paytda

katta ijtimoiy-ma’naviy qudrat va ulkan siyosiy iroda kuchi bo‘lib

xizmat qiladi. Ana shu anglash jarayoni insonning o‘zini-o‘zi

yangilashiga, o‘zini-o‘zi ma’naviy tozalashiga, o‘zini-o‘zi isloh

qilishiga olib keladi.

Beshinchidan, har bir fuqaroni ma’naviy-ruhiy va axloqiy

jihatdan yangilash orqali jamiyatni yangilash, turmush tarzini

yangilash kabi g‘oyatda chuqur, keng miqyosli islohot amalga

oshiriladi. Bu bugungi islohotlar davrida qilinayotgan ko‘p qirrali

o‘zgartishlarning asosiy omili sifatida qadriyatga aylanadi.

O‘zlikni anglash, eng avvalo, o‘tmishni o‘rganishdan, tarixni

bilishga ehtiyoj sezishdan boshlanadi. Darhaqiqat, o‘zini anglayotgan,

o‘zini tushunayotgan har bir odam qanday oilada dunyoga

kelgani, o‘z ajdodlari kimlar bo‘lgani, ota-bobolari nimalar bilan

shug‘ullanishgani va qanday umr kechirishganini bilib olishga intiladi.

Ularning fazilatlari va meroslari bilan faxrlanib yashaydi.

O‘z nasl-u nasabini bilish, kelib chiqishini o‘rganish kishining

hayotda omonatligini va ayni chog‘da tasodifiy emasligini tushunishga

imkon beradi. Shu bilan birga atrof-muhit, uni o‘rab turgan olam

xususida o‘ylashga undaydi.

Tarixiy

tafakkurga tayanish

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

170

Darhaqiqat, olamni tadqiq etish tafakkurimizni boyitishning,

dunyoqarashimizni kengaytirishning muhim yo‘llaridan biridir.

Olamni anglash hissi insonning o‘zligini anglashga, o‘zligini

tushunishga, olam va odam haqida o‘ylashga doimiy tarzda da’vat

etib turadi. U jami insonlarga xos bo‘lgan idrok va irodani

uyg‘otadigan mo‘jizaviy kuch hamdir. Biz olamni qanchalik keng

va chuqur anglasak, inson va insoniyat olamini shunchalik ko‘proq

tushunishga, mohiyatini anglashga, inson va hayot, insoniyat va

mavjudod o‘rtasidagi munosabatlarni o‘rganishga, xullaski,

insoniyat tarixi bilan qiziqishga harakat qilamiz.

Aslini olganda tarix faqat o‘tmish haqidagi ma’lumotlar yoki

tushunchalarni ifodalash bilan cheklanmaydi. Uning buyuk qudrati,

tarbiyaviy kuchi, murabbiylik mohiyati o‘tmishni o‘rganish, tadqiq

etish orqali bugunni baholash, bugunni anglash, bugungi odamlarni

tushunish va ularni yo‘lga solish borasidagi fikrlarni, g‘oyalarni

o‘zida mujassam etganida namoyon bo‘ladi. Prezident I.Karimov

tarixga ana shu nuqtayi nazardan qaraydi va uning barcha

imkoniyatlarini inson ma’naviyatiga to‘la safarbar etish zarurligini

asoslab beradi. Yuqoridagi xulosalar va mushohadalarni hisobga

olib, tarixshunoslikni Yurtboshimiz tom ma’nodagi insonshunoslik

sifatida talqin etib, uni komil inson shaxsini tarkib toptirish ishiga

yo‘naltiradi.

Gegel ta’biriga ko‘ra tarix davlatchilikdan boshlanadi. «Xalq

davlat qurilishisiz hech qanday tarixga ega emas» — deydi alloma.

Ana shu nuqtayi nazardan qaraganda, milliy davlatchilik tariximizning

qariyb uch mingyilligini nishonlash arafasida turgan

xalqimiz o‘z taqdirini butun insoniyat taqdiri, kishilik tarixi taqdiri

bilan bog‘liq holda ko‘radi. Ayni ana shu taqdirdoshlik, ayni ana

shu insoniyat tarixining ibtidosi bilan bog‘liqlik bugun butunlay

yangi jamiyat qurayotgan xalqimiz qiyofasini ko‘rsatmoqda. O‘zining

qadimiy milliy davlatchilik an’analari bilan jahon davlatchiligi

ilg‘or tajribalarini uyg‘unlashtirib, sintezlashtirgan holda «o‘zbek

modeli»ni dunyoga taqdim etmoqda.

O‘zbek xalqi tarixi, uning kechmishi bevosita tarix falsafasi va

tarixiy tafakkur orqali bugun odamlarni uyg‘otmoqda, ular

diqqatini o‘ziga tortmoqda. Zamondoshlarimiz ongi, qalbi orqali

butun o‘tmish o‘z yutuqlari va nuqsonlari bilan yaxlit holda

jonlanmoqda. Shu asosda xalqimizning ma’naviy qudratiga, ruhiy

tayanchiga aylanmoqda, olis istiqbolni belgilashda o‘ta muhim omil

sifatida xizmat qilmoqda.

Masalaning yana ham muhimroq tomoni shundaki, inson

tafakkuri va ongini yangilash jarayoniga davlatning o‘zi homiylik

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

171

qilmoqda. Unga sharoit yaratib bermoqda. Istiqlol davrida inson,

nihoyat, tarixga ma’naviyat mezoni, milliy uyg‘onish omili sifatida

qaramoqda.

Jamiyatni bir holatdan ikkinchi bir holatga o‘tkazish, mavjud

turmush tarzini sindirib tashlab, butunlay yangicha sharoitni vujudga

keltirish eng avvalo ong va tafakkur bilan bog‘liqligini alohida

uqtirar ekan, Prezident I.A.Karimov «Jamiyat taraqqiyotining

asosi, uni muqarrar halokatdan qutqarib qoladigan yagona kuch —

ma’rifatdir» degan edi. Ana shu konsepsiya I.A.Karimov siyosatining

va bosh islohotchilik vazifasini bajarayotgan davlatimiz strategiyasining

asosini belgilaydi.

Taraqqiyot mantig‘i, sivilizatsiya ehtiyojlari shunday. Biz

o‘tmishda yashamasligimiz, uni takrorlamasligimiz, aksincha, uni

o‘rganishimiz, tadqiq etishimiz va aniq xulosalarga kelib yashashimiz

kerak. Ayni ana shu xulosalar asosida istiqbolimizni belgilashimiz,

o‘zimizni ham, jamiyatni ham ma’naviy jihatdan kamolotga

yetkazishimiz darkor. Biz o‘tmishni tiklash, tarix haqiqatini o‘z

o‘rniga qo‘yish orqali tafakkurimizni boyitamiz, tushunchalarimizni

kengaytiramiz, hayot falsafasi orqali islohotlar falsafasini, islohotlar

mohiyatini chuqurroq anglay boshlaymiz. Natijada o‘z-o‘zimizni

isloh qilamiz, o‘z-o‘zimizni yangilaymiz, hayotni yangilaymiz. Uning

mazmunini boyitamiz. Zotan, milliy istiqlol mafkurasining,

davlatimiz olib borayotgan keng miqyosli islohotlarning ilmiynazariy,

siyosiy va amaliy ahamiyati ana shundadir.

Asosiy tushunchalar

oe Sharqona ma’naviyat — an’anaviy jamiyatlarda axloq-odob,

urf-odatlar, diniy qadriyatlar va hokazolarning alohida o‘rin

tutishini ifodalaydigan tushuncha.

oe Milliy o‘zlikni anglash — millat tomonidan o‘zining o‘tmishini,

hozirgi holatini, umuman, hayotning barcha jihatlarini

bilib olishi.

Takrorlash uchun savollar

1. Jamiyatni harakatga keltiruvchi kuch Yevropa allomalari

ta’limotida qanday shaklda namoyon bo‘ladi?

2. I.Karimov ta’limotida ijtimoiy taraqqiyotni belgilovchi omil

sifatida nima asosiy o‘rin tutadi?

3. Jamiyatni yangilashda qadriyatlarning o‘rni haqida gapiring.

4. I.Karimovning «Ma’naviy sog‘lom, kuchli jamiyatgina

islohotlarga tayyor bo‘ladi» degan g‘oyasini izohlang.

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

172

5. Tarixiy anglashning ahamiyati nimada?

6. Ma’rifat faqat jaholatga qarshi qaratilganmi?

36-§. Milliy xavfsizlik va mudofaa

Istiqlol yillarida mamlakatda davlat

mustaqilligini mustahkamlash,

Vatanimizning hududiy yaxlitligi,

daxlsizligi va osoyishtaligini ta’minlash

asosiy vazifa sifatida hamisha davlatning diqqat-e’tiborida bo‘ldi.

Shu davr mobaynida O‘zbekistonda milliy xavfsizlikning keng

qamrovli konsepsiyasi ishlab chiqildi.

O‘zbekiston o‘z mustaqilligining tarixan juda qisqa davrida jahon

siyosatining uzviy bo‘g‘ini sifatida jarayonlar oqimiga sezilarli ta’sir

o‘tkaza boshladi. Jahon siyosati yo‘nalishlarida uning o‘ziga xos

tamoyillari, yondashish usuli, ijtimoiy-siyosiy jarayonlar borishini

yo‘naltirib turishdagi uslubiga e’tibor kuchaydi.

1990-yillarning birinchi yarmida bir qator mustaqil davlatlarda

demokratik jarayonlarni chuqurlashtirish asnosida voqealar rivojini

yo‘naltirishning uddasidan chiqa olmaslik holatlari ko‘zga tashlanib

keldi. Natijada mustaqillikni mustahkamlash, umumxalq va

umumdavlat manfaatlari yo‘lida birlashib kurashish o‘rniga

hokimiyatda shaxsiy ta’sirni kuchaytirish, guruhbozlikka yo‘l ochib

berildi. Bir qator mamlakatlarda esa hatto ichki etnik va konfessional

ziddiyatlar kuchayib ketdi. Turli guruhlarning manfaatparastligi va

jaholati mamlakat manfaatlaridan g‘olib keldi. Natijada fuqarolar

urushlari kelib chiqdi.

O‘zbekistonda esa bosiq mulohazakorlik, vazminlik, aql-idrok

asosida ish tutilib, siyosiy, iqtisodiy qiyinchiliklarni sabot, matonat

bilan yengib o‘tishga kirishildi. Xalq va mamlakat manfaatiga zid

bo‘lgan har qanday siyosiy «o‘yin»larga, tadbirbozlik va ortiqcha

shov-shuvlarga chek qo‘yildi.

Mustaqillikni qo‘lga kiritgan bir qator mamlakatlarda iqtisodiy

tanglikdan va siyosiy siquvlardan talvasaga tushish hollari yuz

berdi. Natijada ular joriy masalalar, kundalik yumushlarni bajarish

girdobidan chiqa olishmadi. Uzoqni ko‘zlovchi istiqbol rejalari

tuzilmadi. O‘zbekistonda esa istiqbol rejalaridan og‘ishmaslik va aholi

umumiy ijtimoiy-siyosiy, iqtisodiy va ma’naviy ehtiyojlarini tezkorlik

bilan hal etib borish negizlarida islohotlarga keng yo‘l ochib berildi.

Uzoqni ko‘zlagan, hayot haqiqati mantiqlariga hamda xalqaro

islohotlar tajribalariga tayangan dasturlar asosida ish olib borildi.

Mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov O‘zbekiston hukumati

nomidan turli mustaqil davlatlarning iqtisodiy, siyosiy, ma’naviy

Davlat mustaqilligini

mustahkamlash sharti

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

173

jihatdan manfaatdorligini nazarda tutib, yangicha sharoitlarda,

yangicha shakl va mazmundagi davlatlararo ijtimoiy hamkorlikni

vujudga keltirish tashabbusi bilan chiqdi. Bu Mustaqil Davlatlar

Hamdo‘stligi, Markaziy Osiyo mamlakatlari hamkorligi singari

ko‘p tomonlama ijtimoiy-iqtisodiy manfaatlar asosida qurilgan

tashkilotlar shaklida vujudga keldi.

O‘zbekiston jahon hamjamiyatiga

o‘ziga xos va o‘ziga mos munosabatlar

bilan kirib bordi. Dunyo taqdiri va

insoniyat taraqqiyotini belgilaydigan

xavfsizlikni ta’minlashning o‘zbekona shakli, «o‘zbek modeli»

vujudga keldi. «O‘zbekiston Respublikasining milliy xavfsizlik

konsepsiyasini tasdiqlash to‘g‘risida»gi, «O‘zbekiston Respublikasi

tashqi siyosiy faoliyatining asosiy prinsiplari to‘g‘risida»gi

O‘zbekiston Respublikasi Qonunlari ushbu sof insonparvar

g‘oyalarning huquqiy asosi sifatida dunyoga keldi.

Prezident I.A.Karimov tomonidan nazariy asoslab berilgan

milliy xavfsizlik konsepsiyasining ikki muhim jihatiga alohida

to‘xtalamiz.

Birinchisi — tashqi xavf:

— mamlakatimizga tahdid solayotgan tashqi xavf manbalarini

bartaraf etishning donishmandona yechimlari tavsiya etildi va

amaliyotda sinovdan o‘tkazildi. Ular quyidagicha tasnif etiladi:

— nizolarni bartaraf qilishning bosqichma-bosqichligi;

— barcha manfaatdor tomonlarning muzokara jarayonida ishtirok

etishi;

— tomonlarning bir-biriga yon berish va murosa yo‘li bilan birbiri

tomon yaqinlashuvi;

— terrorizm, narkobiznes va ekstremizga qarshi xalqaro tashkilotlar

tuzish zaruratini asoslash va bu borada amaliy sa’y-harakatlarni

faollashtirish;

— bu jarayonda BMT, YXHT, IHT va boshqa xalqaro

tashkilotlarning faol ishtirok etishi va homiylik qilishi;

— har bir mamlakat hududiy yaxlitligining saqlanishi;

— qay shaklda bo‘lmasin, tashqaridan ta’sir o‘tkazish va

aralashuvga yo‘l qo‘ymaslik;

— mahalliy mojarolar zonalariga qurol yetkazib berishni qat’iyan

taqiqlab qo‘yish.

Ayni paytda I.A.Karimov g‘oyalari nafaqat mustaqillik, balki

yangi davrning tub mohiyati, mantiqiy tafakkur tarzining mahsuli

sifatida ham vujudga keldi. Jumladan, buni terrorizm va

islom, islomning siyosiylashuvi, islom niqobidagi nayranglar

xususidagi xulosalarida yaqqol ko‘ramiz: «So‘nggi yillarda voqelar

Milliy xavfsizlik

konsepsiyasi

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

174

fojiali tus olganligining yana bir sababi shundaki, afg‘on

mojarolariga ma’lum etnik nizolardan tashqari yana diniy tus

ham berildi. Islomning keskin siyosiylashuv jarayoni sodir

bo‘lmoqda. U o‘ta radikal tus oldi — hokimiyat tepasiga

chiqishga da’vogarlik qilish va barcha dindoshlarni madadga

chaqirgan holda bunga qurolli yo‘l bilan erishishga ochiqdan

ochiq urinish yuz bermoqda. Dinimizning insonparvarlik g‘oyalari

va asoslariga hech bir aloqasi bo‘lmagan ana shu jarayon tog‘li

Badaxshondan tortib to Kaspiygacha bo‘lgan juda katta hududdagi

ijtimoiy-siyosiy vaziyatga bevosita yoki bilvosita salbiy ta’sir

ko‘rsatdi. Mintaqadagi davlatlarda afg‘on ssenariysini o‘z xalqlariga

zo‘rlab qabul qildirishga tayyor turgan ekstremistik kayfiyatdagi

unsurlar topilib qoldi. Afg‘oniston voqealari esa fojiali

oqibatlarga olib kelganligiga hali biz ham baho beramiz, kelgusi

avlodlarimiz ham baho beradi».

Prezident I.A.Karimov mintaqaviy mojarolar xususida va

terrorizmning rivojlanishiga imkon beradigan omillar haqida

gapirar ekan, yana bir muhim holatga alohida to‘xtaladi va uni

e’tiborsiz qoldirib bo‘lmaydigan nihoyatda katta potensial xavfxatar,

deb ataydi. Mojarolar, kelishmovchiliklar va ziddiyatlarning

kelib chiqish omili sifatida chegaralar orqali bo‘lib yuborilgan

xalqlar taqdiriga tahdid solish, ularning o‘zaro munosabatlariga

putur yetkazish, azaldan qondosh-jondosh, bir millat vakili

bo‘lib kelgan, qarindosh-urug‘ bo‘lib ketgan aholini chegaralar

tufayli bir-biriga qarshi qo‘yish hollari ham mavjudligini uqtirib

o‘tadi.

Ikkinchisi — ichki xavf:

Bu bevosita olomonchilik kayfiyati, ichki birdamlikning yo‘qligi,

parokandalik va o‘zaro nizolarning avj olishi mumkinligidan iborat

ijtimoiy-siyosiy xavfli jarayonlardir. Prezident I.A.Karimovning

istiqlol yo‘lining dastlabki yillaridagi soxta demokratlarning ehtirosli

chiqishlariga bergan javoblari, Toshkentda talabalar shaharchasidagi

voqealarga o‘z vaqtida baho berganligi, millatlararo nizolarning

oldini olish misollari uning ichki xavflarning oldini olish borasida

nechog‘li hushyorligi, siyosiy tiyrakligi, oqil yo‘lboshchiligidan

yaqqol dalolat beradi.

Qarindosh-urug‘chilik kayfiyati beqarorlikni

keltirib chiqaradigan omillardan

biri. Shuning uchun ham

Prezident I.A.Karimov qarindoshurug‘

chilik va mahalliychilik hodisasiga

alohida e’tibor bilan qaraydi. Buni u quyidagi ikki muhim jihatning

xususiyatlaridan kelib chiqib izohlaydi.

Mahalliychilik va urug‘-

aymoqchilikning millat va

jamiyat rivojiga xavfi

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

175

Birinchidan, urug‘-aymoqchilikning xudbinlik, shaxsiy manfaat,

alohida guruhlarning mol-dunyoga ruju qo‘yishi bilan bog‘liq

bo‘lgan jihatlaridir. Urug‘-aymoqchilik mamlakat taraqqiyotiga,

milliy tiklanish va yuksalish jarayonlariga tahdid soladigan kuchli

ijtimoiy xavfdir.

Ikkinchidan, qarindoshchilik, urug‘-aymoqchilik manfaatlari

doirasi kengaygan sari u endi bir sulola doirasidan chiqib,

korporativ mohiyat kasb eta boradi. Qarindosh-urug‘chilik asosidagi

korporativ birlashuvlar jamiyatning ichki birligini tanazzulga olib

keladi. Bunday separatizm ijtimoiy xavfliligi jihatidan mahalliychilik

illati bilan hamohangdir.

I.A.Karimov mahalliychilik va urug‘-aymoqchilik xususida fikr

yuritar ekan, «qarindosh-urug‘chilik, hududiy yoki etnik prinsiplar

asosida davlat tuzilmalarida yoki boshqa tuzilmalarda tor

guruhchilik manfaatlari bilan ish ko‘radigan, aynan shu manfaatlarni

birinchi o‘ringa qo‘yadigan uyushmalar (ko‘pincha norasmiy

uyushmalar) umumiy ishga, umumdavlat, umumxalq manfaatlariga

zarar keltirgan holda shakllanib, o‘z maqsadlariga erishish uchun

a’zolarini mavjud davlat, hokimiyat va boshqa pog‘onalarda yuqori

ko‘tarishga harakat qilar ekan, bu hol xavfli bo‘lib qoladi. Ana

shunda jamiyatning barqarorligi va xavfsizligiga real tahdid soluvchi

mahalliychilik va urug‘-aymoqchilik haqida gapirishga to‘g‘ri

keladi», deydi.

Mahalliychilik va urug‘-aymoqchilik insoniyat tarixida mash’um

illat sifatida alohida o‘rin tutadi. U turli mintaqalarda turli xalqlar

hayotini bir-biriga o‘xshamagan, ammo mazmunan bir xil bo‘lgan

fojialarga olib kelgan. Urug‘-aymoqchilik rivojlangan mamlakatlarda

ham, endigina taraqqiyot yo‘liga chiqib olgan davlatlarda ham

o‘zining tahdid va tahlikasi bilan alohida mavqega ega bo‘lgan.

Darhaqiqat, urug‘-aymoqchilik milliy ravnaq dushmani sifatida

hamisha taraqqiyot yo‘liga g‘ov bo‘lgan.

Prezident I.A.Karimov mahalliychilik va urug‘-aymoqchilik

illatlarini milliy ravnaqqa tahdid soluvchi xavfli ijtimoiy-axloqiy

omil ekanligi va uning davlat hamda ijtimoiy boshqaruv tizimlarini

muvozanatdan chiqarish xavfi xususida alohida to‘xtaladi.

Yurtboshimiz bu illatning millatni ich-ichidan kemiradigan, zil

ketkazadigan va asta-sekinlik bilan butun mamlakatni ham, xalqni

ham xonavayron qiladigan hodisa ekanligini nazariy asoslab, chuqur

mantiq kuchi bilan sug‘orilgan umumlashmalarni jamoatchilik

e’tiboriga qo‘ydi.

Dunyoda millatning o‘zini-o‘zi kemirishidan, o‘zini-o‘zi xonavayron

qilishidan ko‘ra og‘irroq tahdid yo‘q. Millatning o‘z-o‘zini

qurbon qilishi kabi fojiali tahlikaga hech narsa teng kelmaydi.

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

176

Buni bir qator mamlakatlar misolida, jumladan, Afg‘oniston,

ayrim Afrika mamlakatlari — Sudan, Somali, Zambiya, Zimbabve,

hamdo‘stlik mamlakatlaridan Tojikiston, Rossiya Federatsiyasi

singari mamlakatlarda ayrim guruhlar manfaatlarining davlat

miqyosiga chiqib olganligi, umumiy mamlakat siyosiy va iqtisodiy

imkoniyatlarining bir guruh odamlar uchun qurbon qilinayotganligi

fikrimizning yorqin dalilidir.

O‘zbekistonda mudofaa va barqarorlik masalasi mustaqil davlat

hududiy yaxlitligini ta’minlash, mamlakatda tinchlik va osoyishtalikni

saqlash manfaatlari bilan uyg‘un holda olib borildi. «O‘zbekiston

Respublikasining harbiy doktrinasi to‘g‘risida»gi Oliy Majlis qarori,

O‘zbekiston Respublikasining «Muqobil xizmat to‘g‘risida»gi,

«Mudofaa to‘g‘risida»gi, «Umumiy harbiy majburiyat va harbiy

xizmat to‘g‘risida»gi qonunlari qabul qilindi. Bu hujjatlar

mamlakatda harbiy siyosatni, mudofaa va barqarorlik konsepsiyasini

amalga oshirishning huquqiy asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. Ular

davlat tomonidan tashkil qilingan va ta’minlangan bo‘lib, urush

va boshqa harbiy mojarolarning oldini olish, O‘zbekiston

Respublikasining davlat mustaqilligini, hududiy yaxlitligini,

aholining tinch hayot kechirishini va xavfsizligini ta’minlashga

qaratilgan.

Mintaqaviy xavfsizlikni ta’minlash

sohasidagi yirik amaliy tadbirlardan

biri Davlatlararo Kengashning Birlashgan

Millatlar Tashkiloti rahnamoligida tinchlikni o‘rnatish

mashqlarida qatnashishga mo‘ljallangan Qozog‘iston, Qirg‘iziston

va O‘zbekiston Respublikalarining tinchlik o‘rnatuvchi bataloni

(Sentrazbat) tashkil etish, moddiy-texnik jihatdan ta’minlash va

uning faoliyatiga doir maxsus Nizomni tasdiqlash to‘g‘risidagi

qarori bo‘ldi.

Tinchlik o‘rnatuvchi batalonni (Sentrazbat) tashkiliy jihatdan

mustahkamlash maqsadida Davlatlararo Kengashning qaroriga ko‘ra

ushbu batalonni «Tinchlik yo‘lidagi hamkorlik» dasturi doirasida

Amerika va Yevropa qit’alarida o‘tkaziladigan tinchlikni o‘rnatish

mashqlariga tayyorlash va ishtirok etish hamda BMT rahnamoligida

ko‘p millatli kuchlarni jalb etgan holda Markaziy Osiyoda mashqlar

o‘tkazish ko‘zda tutilgan.

O‘zbekiston Respublikasi mustaqillikka erishganining dastlabki

kunlaridanoq Mustaqil Davlatlar Hamdo‘stligiga a’zo davlatlar

bilan harbiy sohada hamkorlikka muhim ahamiyat bera boshladi.

«O‘zbekiston, deydi I.A.Karimov, — ayni shu sababli mintaqada

va sobiq Ittifoq hududida kollektiv xavfsizlik tizimini barpo etish

tashabbuskorlaridan biri bo‘ldi. MDH mamlakatlari o‘rtasida

Mintaqaviy xavfsizlik

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

177

tuzilgan kollektiv xavfsizlik to‘g‘risidagi shartnomalarning dastlabkilaridan

biri 1992-yil may oyida aynan Toshkentda imzolangani

ham tasodif emas.

O‘zbekistonning mudofaa va barqarorlik konsepsiyasi mamlakatni,

mustaqillikni himoya qilish, davlatning hududiy yaxlitligini

ta’minlash singari tamoyillar bilan dunyoda tinchlikni saqlashda,

dunyo mojarolarini hal etishda o‘ziga xos yondashuvi borligini

ko‘rsatdi.

Asosiy tushunchalar

oe Tahdid — davlat mustaqilligiga bo‘lgan xavf-xatarni ifodalaydigan

tushuncha.

oe Milliy xavfsizlik — millatning hayotiy manfaatlariga, uning

davlatchiligi asoslariga bo‘lgan tahdidni hisobga olish.

Takrorlash uchun savollar

1. O‘zbekiston xavfsizligiga bo‘lgan tashqi tahdidlar nimalardan

iborat?

2. Ichki xavf nimalardan tashkil topadi?

3. Milliy xavfsizlikni ta’minlashda xalqaro tashkilotlar bilan

qilinadigan aloqalar qanday ahamiyatga ega?

4. O‘zbekiston mudofaa doktrinasi qanday tamoyillarga

asoslanadi?

5. I.Karimovning «O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka

tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari

» kitobidagi g‘oyalarni sharhlang.

6. Vatanparvarlik nima?

37-§. Milliy istiqlol g‘oyasi: murosa va tolerantlik

Kishilar aqlini tanibdiki, tobora

takomillashib, rivojlanib boradigan

muayyan e’tiqodlar majmuasi bilan

ish ko‘radi. Odatda bu e’tiqodlar

muayyan ijtimoiy ta’limotda ifodalanadi. O‘z navbatida bundan

ijtimoiy guruhlar, mavjud hukumat, ba’zan esa butun sotsium

manfaatdor bo‘lishi yoki aksincha bo‘lmasligi mumkin. Har holda

muayyan ijtimoiy ta’limotlar bilan ish ko‘rmaydigan biron-bir

kishilik jamiyati yo‘q. Shunga ko‘ra bunday ta’limotlar mag‘zini

ifodalovchi aniq fikrlarni, g‘oyalarni va ularning majmuasini mafkura

deb atash qabul qilingan.

Milliy mafkura

zaruriyati

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

178

Prezident I.Karimov «Tafakkur» jurnali Bosh muharriri savollariga

javob berib, bu xususda shunday deydi: «Mafkura har qanday

jamiyat hayotida zarur. Mafkura bo‘lmasa, odam, jamiyat, davlat

o‘z yo‘lini yo‘qotishi muqarrar... Ikkinchidan, qayerdaki mafkuraviy

bo‘shliq vujudga kelsa, o‘sha yerda begona mafkura hukmronlik

qilishi tayin. Buning isboti uchun xoh tarixdan, xoh zamonamizdan

ko‘plab misollar keltirish qiyin emas».

Mafkura haqida turli davrlarda turli fikrlar o‘rtaga tashlangan.

Uning safarbarlik, yo‘naltiruvchilik, da’vatkorlik jihatlari insoniyat

tarixida har xil shakllarda ko‘zga tashlanadi. Tarixda mafkurani

haddan tashqari va bir yoqlama bo‘rttirib yuborish, unga olomonlarcha,

ko‘r-ko‘rona ergashish kabi salbiy hodisalar mafkuraviy

aqidaparastlikka olib kelganligi ham sir emas.

Har qanday mafkuraning safarbarlik kuchi, ta’sirchanligi,

insonparvarligi va hayotiyligi mavjud voqelikni qay darajada o‘ziga

mujassam etganligi, asrlar mobaynida shakllangan turmush tarzi,

an’analar, urf-odatlar, aqidalar asosida dunyoga kelgan ma’naviyaxloqiy

mezon va ruhiy kechinmalar inobatga olinganligi bilan

bog‘liq.

Mafkura har doim o‘zining sohibiga ega. Hech kimniki

bo‘lmagan hech qanday mafkura yo‘q. Ravshanki, gap bu yerda

mafkuraning dastavval milliyligi to‘g‘risidadir. Milliy mafkuraning

o‘zagini milliy g‘oya tashkil etadi. Unda millatni uyg‘otuvchi kuch

yashiringan bo‘ladi. Vatanparvarlik o‘zlikni anglab yetish va bunda

tarixiy xotiraga tayanish milliy g‘oyaning muhim sifat ko‘rinishlaridandir.

Demak, milliy g‘oyada dunyoqarash muammolari o‘z

aksini topadi. Modomiki, dunyoqarash insonning tevarak-atrofga

munosabatidan boshqa narsa emas ekan, unda dastavval o‘zining

makoni diqqat markazida turadi. Binobarin, o‘zbek dunyoqarashi

markazida O‘zbekiston turadi.

Davlat mustaqilligi sharoitida milliy uyg‘onish jarayoni yuz

berayotgan, o‘zbek millati o‘zligini anglay boshlagan bir davrda

mafkura quyidagi vazifalarni bajarishi kerak:

— insonning hayotda tutgan o‘rni va rolini belgilashi;

— asrlar mobaynida shakllangan dunyoqarashlar, milliy

an’analar asosida ulug‘ ajdodlarimizning buyuk merosi, g‘oyalari

asosida yangi, zamonaviy, ilg‘or g‘oyani vujudga keltirishi;

— inson faoliyati va jamiyat o‘rtasidagi munosabatlarni

chuqurlashtirishi;

— jamiyat hayotini tashkil etishga, aholiga ta’sir o‘tkazishga va

uni safarbarlikka da’vat etishi;

— insoniyat taraqqiyoti tarixiy tajribalari bilan milliy uyg‘onish

manfaatlarini uyg‘unlashtiradigan omilga aylanmog‘i kerak.

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

179

Mafkura hech qachon tarqoq va uzuq-yuluq bo‘lmay, jamiyat

taraqqiyotini to‘laligicha qamrab olgan uzluksiz, tadrijiy, o‘zinio‘

zi to‘ldirib boradigan, doimiy harakatdagi tizimga aylanishi darkor.

Jamiyat yangilanayotgan, kishilar o‘zgarayotgan bir paytda milliy

taraqqiyot omili bo‘lib xizmat qilish uchun eski mafkuraviy

andozalardan voz kechish, yangi ijtimoiy jarayonlarning butun

mohiyatini ifodalab beradigan yangi mafkurani vujudga keltirish kerak.

Albatta, mustaqillikning o‘tgan davri bugun ongimiz va tafakkurimizni

ancha-muncha yangiladi. Jumladan, hayotga munosabatlarimiz

o‘zgardi, kelajakka ishonchimiz oshdi va mamlakatimizning

kelajagi buyuk bo‘lishiga qat’iy imon keltiryapmiz.

Mustaqil taraqqiyot jahon hamjamiyatida munosib o‘ringa ega

bo‘lish, o‘z so‘zi, o‘z nuqtayi nazari, o‘z ne’matlari bilan tenglarning

tengi sifatida muloqotlarga kirishish mas’uliyatini ham xalqimiz

gardaniga qo‘ydi. Vatan o‘z gardaniga dadil olgan bu og‘ir yuk —

o‘z xalqi taqdiri va uning istiqbolini belgilashdek katta mas’uliyatni

ham sharaf bilan uddalamoqda. Erkin va ozod bo‘lgach, o‘zligimizni

anglash zarurati, o‘z qadr-u qimmatimiz, insonlik mohiyati xususida

ham, oliy maqomlari haqida ham o‘ylay boshladik.

Inson ruh va tafakkur egasi bo‘lgan mavjudod sifatida o‘zining

tengsiz qobiliyatini, cheksiz imkoniyatlarini ro‘yobga chiqarish

uchun sharoit yaratildi. Endi har bir fuqaro o‘zini ozod his etish,

erkin faoliyat ko‘rsatish orqali yaratuvchilik qobiliyatini shakllantirishga,

tom ma’noda o‘zining taqdirini o‘zi belgilash orqali

jamiyat taqdirini belgilashga daxldor ekanligini anglay boshladi.

Har bir kishida jamiyat hayotiga daxldorlik, millat va mamlakat

taqdiriga befarq bo‘lmaslik hissi shakllana boshladi.

Prezident I.A.Karimov istiqlol yo‘lining pirovard maqsadi

ma’rifatli jamiyat qurishdir, — degan edi. Ma’rifatli xalq o‘z

hayotini aql-idrok bilan quradi, o‘z hayot yo‘lini aql bilan tanlaydi.

Xalqni katta aql, katta tafakkur orqali tanlagan yo‘lidan ozdirish

uchun unga teng keladigan va hatto, undan ham kuchliroq bo‘lgan

aql-idrok kerak bo‘ladi. Shuning uchun ma’rifatli jamiyat, ma’rifatli

xalq hamisha o‘z ahdiga sodiqlik, tanlagan yo‘liga sobitlik,

istiqboliga esa katta ishonch bilan yashaydi.

Milliy g‘oya, milliy ong milliy an’-

analar, urf-odatlar va turmush tarzi

asosida shakllanadi. Odamlar umuminsoniy

qadriyat darajasiga ko‘tarilgan milliy manfaat atrofida

ongli ravishda, aql-idrok yo‘rig‘i bilan jipslashadilar. Natijada

ushbu intilishlar majmuyi milliy istiqlol g‘oyasi orqali millionmillion

kishilarni o‘z ortidan ergashtiradi.

Milliy g‘oya

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

180

Davrlar o‘taveradi, zamonlar o‘zgaraveradi. Biroq xalq dunyoqarashi,

millatning ma’naviy-ruhiy qiyofasi, mohiyat va mazmuni

avloddan avlodga ko‘chib, yangi bo‘yoqlar, yangi mo‘ljallar kasb

etgan holda davom etaveradi. Prezident I.A.Karimov milliy istiqlol

g‘oyasi xalq ma’naviyatini millat madaniy rivojidagi shu

davomiylik, vorisiylik va uzviylikni inobatga olsagina, unga

tayansagina, milliy ruhiyat va milliy kayfiyatni o‘zida mujassam

etsagina yashovchan va ta’sirchan bo‘lishini alohida uqtiradi. Milliy

davlat masalalari jamiyat maqsadlariga, jamiyat belgilagan

mo‘ljallar oddiy insonlar orzu-o‘ylariga aylangan holdagina ijtimoiysiyosiy

jarayonlar ortga qaytmas xususiyat kasb etadi.

Shu boisdan ham mamlakatimiz Prezidenti I.A.Karimov milliy

ong, milliy o‘ziga xoslik millatga mansublikni yuqori darajada

anglashdan kelib chiqishi masalasiga alohida urg‘u beradi. Zero,

qachonki, xalq o‘z tarixiy taraqqiyoti davrida millat bo‘lib

shakllanib, unga mansublikni oriyat, qadr-qimmat va qadriyat

darajasida anglasa, uni himoya qilishga, asrab-avaylashga intiladi.

Natijada har bir fuqaroning umumiy maqsadlar va manfaatlar

yo‘lida birlashib yashashiga, birlashib kurashishiga imkon yaratiladi.

Ana shunda boshqa har qanday begona g‘oyalar yo‘li to‘siladi.

Odamlar soxta jaholat va g‘animlik yoyuvchi mafkuraviy tazyiqlar

va turli johiliy da’vatlarga ishonmay qo‘yadilar.

Turli g‘oyaviy xurujlar avj olayotgan va bizning eng muqaddas

g‘oyalarimizga va maqsadlarimizga

tahdid solayotgan bir paytda fojialar

sodir bo‘lmasidan ilgariroq uning

oldini olishning eng to‘g‘ri va yagona yo‘li ham begona va soxta

g‘oyalarga qarshi keng ijtimoiy makonda g‘oyaviy immunitetni

kuchaytirishdir.

Prezident I.A.Karimov «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga

javoblarida xuddi ana shu masalani dolzarb qilib ko‘taradi va begona

g‘oyalar o‘z ta’sirini o‘tkazolmaydigan, unga qarshi kurasha oladigan

immunitet zarurligi g‘oyasini O‘zbekiston geosiyosiy makoniga

muvofiqlashtirgan holda asoslab beradi. Jumladan, u «Har qanday

kasallikning oldini olish uchun, avvalo, kishi organizmida unga

qarshi immunitet hosil qilinadi. Biz ham farzandlarimiz yuragida

ona Vatanga, boy tariximizga, ota-bobolarimizning muqaddas diniga

sog‘lom munosabatni qaror toptirishimiz, ta’bir joiz bo‘lsa, ularning

mafkuraviy immunitetini kuchaytirishimiz zarur», — deydi.

Ayni mafkuraviy immunitet jamiyat hayotining eng nozik

jihatlaridan, fuqarolarning his-tuyg‘ularidan, maqsad va intilishlaridan,

ma’naviy-ma’rifiy va ruhiy-axloqiy darajasidan kelib chiqadi.

Agar milliy istiqlol g‘oyasi insonlik sha’ni bilan bog‘liq bo‘lgan

Mafkuraviy immunitet

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

181

hissiyotdan, ma’naviy intellektual salohiyatlardan kelib chiqsagina

insonni boshqaradi, yo‘lga soladi.

XX asr sivilizatsiyasi dunyoni aql-idrok bilan zabt etish

tamoyilini hozirgi zamon taraqqiyotining o‘ziga xos tendensiyasiga,

geopolitik mavqelarga ega bo‘lishning ustivor xususiyatiga aylantirdi.

Shuning uchun ham bugun davlatlar qudrati, mamlakatlar

salohiyati yadroviy poligonlar bilan emas, g‘oyaviy, mafkuraviy

poligonlardagi salohiyat bilan o‘lchanadi.

O‘tish davrida ko‘p millatli mamlakatda

millatlararo murosa muhitini

yaratish katta ijtimoiy-siyosiy ahamiyatga

ega. Ayniqsa O‘zbekistonday 130 dan ortiq millat va elatga

mansub turli dunyoqarash va turmush tarziga ega bo‘lgan aholi

yashaydigan, 10 dan ortiq diniy konfessiyalar faoliyat ko‘rsatayotgan

mamlakatda ijtimoiy murosa muhitini yaratish favqulodda

muhim ahamiyat kasb etadi. Mazkur muammo mustaqillikning

dastlabki kunlaridanoq hal etilishi dolzarb masala sifatida davlat

siyosati darajasiga ko‘tarildi. Prezident I.A.Karimov mamlakatda

yurt tinchligini ta’minlash va barqaror muhitni yaratish, millatlararo

munosabatlarni muvofiqlashtirish ehtiyojlaridan kelib chiqib uning

nazariy asoslarini ishlab chiqdi va amaliyotda faollik bilan joriy eta

boshladi. Natijada mamlakatimizda ijtimoiy murosa — muvozanat

konsepsiyasi dunyoga keldi.

Jamiyatda muayyan ijtimoiy me’yorlarga ega bo‘lish, turli diniy va

g‘oyaviy qarashdagi aholi tabaqalari

intilishlarini uyg‘unlashtirish, ularni

mamlakat taraqqiyotini belgilaydigan

g‘oya atrofida birlashtirib yo‘naltirish

favqulodda katta salohiyat taqozo

etishi ravshan. Ayni chog‘da umumiy fikrlarga kelish har bir inson

erkinligi, shaxsiy talablari va rag‘batini bo‘g‘ish hisobidan

bo‘lmasligi ham zarur. Zero, inson ilohiy va tabiiy qismatiga

ko‘ra mutlaq betakror hodisadir. Abu Mansur al-Moturidiy mazkur

masalaga alohida urg‘u berib insonga berilgan muqaddas huquqlardan

biri ixtiyoriy tanlov, me’yoriy muvozanatga intilish va haqni o‘z

rag‘batiga ko‘ra topa bilish salohiyati ekanligini ta’kidlaydi va

«...barcha amallarni, xususan, me’yorlar, e’tiqodlar, qoidalar,

faoliyatlarni Alloh yaratadi, ammo ularning barchasini inson

tanlaydi va o‘z ixtiyori bilan amalga oshiradi. Tanlash va ixtiyor

qilish jarayonlarida insonning mas’uliyati, e’tiqodiy javobgarligi

namoyon bo‘ladi»,— deydi.

Inson manfaatlarini himoya qilishni umumjahon me’yorlariga

tenglashtirish, uning huquqlarini standartlashtirish va dunyoning

Inson manfaatlarini

umumjahon me’yorlariga

yetkazish yo‘li

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

Millatlararo murosa

182

eng ilg‘or o‘lchamlari bilan muvofiqlashtirish O‘zbekistonda davlat

islohotchilik siyosatining ustivor yo‘nalishlaridan biriga aylantirildi.

Jumladan, O‘zbekiston «Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi

», «Bola huquqlari to‘g‘risidagi konvensiya», «Xotin-qizlarga

nisbatan kamsitishlarning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi

konvensiya», «Xalqlarning tinchlikka doir huquqlari to‘g‘risidagi

konvensiya», «Din va e’tiqod asosidagi murosasizlik va kamsitishlarning

barcha shakllarini tugatish to‘g‘risida deklaratsiya», «Irqiy

kamsitishlarning barcha shakllarini tugatish to‘g‘risidagi xalqaro

konvensiya» va boshqa xalqaro hujjatlarga qo‘shildi. Bu O‘zbekistonda

jamiyatni barqarorlashtirish va ijtimoiy murosa konsepsiyasini amalga

oshirishda muhim omil bo‘lib xizmat qilmoqda.

Millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirish o‘tish davri

uchun ustivor vazifa bo‘lib, etnik muammolarni hal etishda davlat

faqat adolatga tayansagina, uning siyosatida milliy, irqiy, diniy

mansubligidan qat’iy nazar yaxlit mamlakat fuqarosi taqdiri

qamrab olinsagina milliy totuvlik hodisasi umuminsoniy qadriyatga

aylanadi.

Millatlararo munosabatlar odamlarning turmush tarzi,

dunyoqarashi, ongi, fikrlash tarzi bilan bog‘liq bo‘lgan murakkab

voqelikdir. O‘tish davrida ijtimoiy-siyosiy hodisalar mohiyatini

to‘g‘ri va teran anglash, undagi o‘zgarishlar jarayonini o‘z vaqtida

baholash, mantiqiy yondoshuvlarni amalga oshirib borish muhim

ahamiyatga ega. Agar jamiyat a’zolari umumiy maqsad yo‘lidagi

g‘oyalarni bevosita o‘z taqdiri bilan bog‘liq holda anglasalar, har

bir fuqaro o‘z taqdirini jamiyat taqdiri, o‘zi yashayotgan mamlakat

taqdiri bilan bog‘liq holda tushunsa, mamlakat aholisi o‘rtasida

yaxlit ijtimoiy birlik vujudga keladi. Ana shunday ma’naviy-ruhiy

yakdillik holati esa jamiyatda umumiy ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni

ta’minlashning asosi bo‘lib xizmat qiladi.

Milliy qadriyatlar insonning inson sifatida o‘zini anglashi,

o‘z-o‘zini himoya qila olishi, erishgan zafar yo‘li va mag‘lubiyatlari,

sitamli damlarining yodnomalaridir.

Hozirgi zamon shaxsi jamiyat erishgan

ma’naviy mulk, boyliklar zaxiralaridan

nechog‘li samara bilan

foydalanishiga ko‘ra baholanadi. Shu boisdan ham mamlakat

fuqarosi o‘z ongli ehtiyojlari, intilishlari, xohish-istagiga qarab

jamiyatdan o‘zining ma’naviy mo‘ljallari doirasida manfaatlar

olishi tabiiy jarayondir. Bu jarayon quyidagi yo‘nalishlarda o‘z

ifodasini topadi:

Siyosiy sohada bu fuqarodan siyosiy faollik, o‘z xohishirodasini,

maqsad va intilishlarini umumjamiyat va umumxalq

Ma’naviy mo‘ljallar

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

183

manfaatlari bilan mushtarak holda hamda ana shu uyg‘unlik

mas’uliyatini chuqur anglagan tarzda siyosiy yo‘llar bilan amalga

oshirishni, yuksak siyosiy saviyani talab qiladi. Bu esa, o‘z

navbatida, yangilanishlar mohiyatini chuqur anglashni taqozo

etadi. Shaxsning ijtimoiy-siyosiy jarayonlardagi hissasi jamiyat

hayotida faolligi bilan belgilanadi.

Axloqiy sohada bu fuqarolarning ma’naviy-axloqiy mezonlari,

xatti-harakatlari, hayotga munosabatlarida ko‘zga tashlanadi.

Fuqarolarning ma’naviy-axloqiy yetuklik darajasi millatlararo

munosabatlar orqali, turli millat vakillarining umumiy maqsad

yo‘lidagi birlashuvi bilan bog‘liqdir. Prezident I.A.Karimovning

«Vatan yagonadir, Vatan bittadir», «Shu aziz Vatan barchamizniki

», «Vatan sajdagoh kabi muqaddasdir», «Bizdan ozod va obod

Vatan qolsin», «Savob ishni har kim qilishi kerak, savob ishni

har kun qilish kerak» degan purhikmat da’vatlari ana shu maqsadni

ro‘yobga chiqarishga qaratilgan. Ushbu g‘oya zamirida millati va

elatidan qat’iy nazar umumiy xonadon — O‘zbekiston taqdiri

uchun javobgarlik tuyg‘usi har bir fuqaroning siyosiy mas’ullik va

ma’naviy daxldorlik hissi bilan bevosita bog‘liq.

Diniy sohada. Prezident I.A.Karimov «Alloh qalbimizda,

yuragimizda» deb turli diniy e’tiqodlar va maslaklardagi fuqarolarning

Alloh yagonaligi orqali Vatan yagonaligi, makon yagonaligi,

ilohiy va dunyoviy qarashlarning mushtarakligi xususidagi ilmiy

qarashni ilgari suradi. Zero, inson va ma’naviyat, odam va olam,

makon va zamon o‘rtasidagi munosabatlarni uyg‘unlashtirish

zamirida butun jamiyatni barqarorlashtirish imkoniyatlari mujassamdir.

Hozirgi kunga kelib respublikamizda 1800 dan ortiq diniy

tashkilot mavjud. O‘zbekiston Musulmonlari idorasi, Rus Pravoslav

cherkovi Toshkent va O‘rta Osiyo Yeparxiyasi, Yevangeliye, Xristian

Baptistlari cherkovlari Ittifoqi, Rim-katolik cherkovi, To‘liq Injil

xristianlar Markazi, O‘zbekiston Bibliya jamiyati shular jumlasidandir.

Mamlakatimizda «Vijdon erkinligi va diniy tashkilotlar

to‘g‘risida»gi Qonunning yangi tahririni hayotga tadbiq etilmoqda.

Estetik sohada bu madaniyatlar o‘rtasidagi munosabatlarni

o‘z ichiga oladi. Bugun mamlakatimizda milliy madaniyat jahon

madaniyati bilan uyg‘unlashib bormoqda.

Bu turli millat vakillari milliy an’analari, urf-odatlarining o‘zaro

ta’siri, ularning o‘zaro yaqinlashuvi natijasida ijtimoiy muvozanatni

barqarorlashtirish demakdir. Bugun mamlakatda faoliyat

ko‘rsatayotgan 80 dan ortiq milliy-madaniy markazlarning faoliyati

xuddi ana shu maqsadga yo‘naltirilgan.

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

184

O‘zbek xalqining bag‘rikengligi

millat mentalitetiga xos fazilatdir.

Xalqimizning hayotga katta ishtiyoq

bilan yondashuvi, tabiat va jamiyatga

xos barcha qadriyatlarga chuqur hurmat bilan munosabatda

bo‘lishi turli el va elatlar vakillari, maslagi va xarakteri,

g‘oyaviy qarashlari rang-barang bo‘lgan fuqarolar bilan muloqotlarga

kirisha olishi hamda bu munosabatlarni mustahkamlay

bilishi milliy fazilatga aylangan. Prezident I.A.Karimov tomonidan

nazariy asoslangan tolerantlik konsepsiyasi xalqimizning asl

tabiati, fe’l-atvori, milliy mentaliteti mohiyatidan kelib chiqadi.

Ko‘p mingyillik tajribamizdan ma’lumki, milliy tolerantlik,

xalqimizning metindek mustahkam sabr-bardoshi, bag‘rikengligi

og‘ir vaziyatlarni yengib chiqishda ayniqsa asqotib keldi. Shu boisdan

ham millatlararo munosabatlarni barqarorlashtirishdagi eng qiyin

sharoitlarda ham umumiy xonadon — butun mamlakat taqdiri

har bir fuqaro taqdiri bilan bog‘liq holda tushunildi va masalaga

ana shu nuqtayi nazardan yondashildi.

Xalqimiz tolerantligi O‘zbekistonda milliy hamjihatlik ruhini

tarkib toptirdi. Turli millat vakillari O‘zbekistonni o‘z vatani deb

his eta boshlab, milliy madaniyati, san’ati, diniy munosabatlari va

e’tiqodini namoyish etishda keng imkoniyatlarga ega bo‘ldilar.

O‘zbekistonda ish yuritayotgan 80 dan ortiq milliy-madaniy

markazlar va ularning faoliyatlari ana shundan dalolat beradi.

Mamlakatimizda turli milliy madaniyatlarning rivojlanishi nafaqat

turli xalqlarni etnik o‘ziga xosligini saqlab, uni takomillashtirish

imkonini beradi, balki ularning vatan yagonaligi, jamiyatning

ichki bir butunligini qalbdan his etishlariga ma’naviy shartsharoitlar

barpo etadi.

Xalqaro ijtimoiy munosabatlar doiralarida tobora faolroq ishtirok

etayotgan O‘zbekiston davlatlararo ijtimoiy hamkorlik munosabatlarida

o‘ziga xos va o‘ziga mos yo‘ldan bormoqda.

Ijtimoiy hamkorlik jarayonlari nafaqat davlatlararo darajada,

balki mintaqalararo hamda jamoalararo ko‘lamlarda ham faol

amal qilib keladi. Hozirgi zamon ijtimoiy jarayonlari tahliliga

tizimiy yondoshsak, unda davlatlararo muloqotlardan ko‘ra

tashkilotlararo munosabatlar ko‘lamlari tarkibining izchil taraqqiy

etayotganligiga amin bo‘lamiz. Muayyan mamlakatlar hududlarida

ildiz otib, bugun yuksak sur’atlardagi rivojlanish bosqichiga o‘tgan

qator xalqaro tashkilotlar, yirik banklar, konsernlar, korporatsiyalar

o‘z iqtisodiy, moliyaviy hamda ma’naviy-intellektual

salohiyatlari darajalariga ko‘ra, ba’zi mamlakatlarning umumiy

Turmush tarzidagi

bag‘rikenglik

Uchinchi bo‘lim. Sivilizatsiyalar — ijtimoiy-madaniy jarayon

185

ijtimoiy-iqtisodiy imkoniyatlaridan ham bir necha barobar ustun

mavqelarga ega bo‘lib bormoqdalar. Hozirgi zamon jamiyati uchun

xos xususiyatlardan biri ham, ijtimoiy hamkorliklar negiziga

qurilgan yirik xalqaro tashkilotlar maqeyining ortib borishi,

davlatlar esa olib borilayotgan tashqi va ichki siyosatning,

nodavlat tashkilotlar, firmalar yuritayotgan faoliyat yo‘nalishlari

bilan muvofiqlashtirilib borishi tendensiyalaridan iboratdir. Shu

boisdan ham ijtimoiy hamkorlik hodisasi nafaqat muayyan

iqtisodiy-ijtimoiy aloqalar, muloqotlar manbayi, balki har

qanday ijtimoiy tizimlar, tuzilmalar yuzaga kelishining debochasi,

negizi hamdir.

Ijtimoiy hamkorlik jarayonlarining muayyan mamlakat doirasida

amal qilishiga:

a) davlat tuzilmalari;

b) siyosiy partiyalar va jamoat tashkilotlari;

v) ommaviy axborot vositalari, radio, televideniye;

g) diniy oqimlar va ularning tashkilotlari;

d) huquq-tartibot idoralari, armiya;

e) norasmiy tashkilotlar;

j) kasaba uyushmalari va boshqalar faol ta’sir o‘tkazib keladi.

Hozirgi ijtimoiy-siyosiy jarayonlar, millatlararo munosabatlarning

evolyutsiyasi, tadrijiy rivojlanish bosqichlari O‘zbekistonda

yaxlit milliy-ma’naviy muhit shakllanayotganligidan, millati va

elatidan qat’iy nazar har bir fuqaro ana shu muhitdan manfaatdor

bo‘layotganidan dalolat bermoqda. Manfaatdorlik tuyg‘usi esa o‘zaro

hurmat, yuksak madaniyat, yetuklik va komillikka intilish orqali

mazmunan boyib bormoqda.

Asosiy tushunchalar

oe Mafkura (arabcha) — mavjud tuzumni himoya qiladigan

yoki unga qarshi kurashadigan kuchlar qarashlarining tartibga

solingan tarzi. Bu ma’noda mafkura turli-tuman ko‘rinishlarda

bo‘ladi.

oe Milliy g‘oya — millatning tub, asosiy maqsadini ifodalaydigan,

milliy mafkura markazini tashkil etib, unga yo‘nalish

beradigan ta’limot.

oe Tolerantlik (yunoncha) — demokratiya ko‘rsatkichlaridan

sanalib, turli dinlarga bo‘lgan munosabatlardagi bag‘rikenglik,

toqatli bo‘lish.

oe Ijtimoiy hamkorlik — turli maslak va maqsaddagi kuchlarning

hayotiy muhim masalalarda obyektiv, o‘zaro manfaatli aloqada

bo‘lishi.

IV bob. O‘zbekiston mustaqilligi — yangi sivilizatsiyaviy bosqich

186

Takrorlash uchun savollar

1. Milliy mafkuraning dolzarblik kasb etishi sabablari nimada?

2. Milliy g‘oyasiz milliy davlat barpo etish mumkinmi?

3. G‘oyaviy immunitet nima?

4. Ijtimoiy hamkorlik majburiyliksiz amalga oshishi mumkinmi?

5. Diniy bag‘rikenglik milliy mentalitet bilan bog‘liqmi?

6. Ijtimoiy hamkorlikka ta’sir etuvchi omillar haqida fikringiz?