O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus

38-§. Axborotlashgan jamiyat
“Axborot”, “axborotli jamiyat” tushunchalari Global muammolarning kelib chiqishi, mavjudligi va hal etilishi zarurati insoniyat jamiyati yangi sivilizatsiyaviy sifat o‘zgarishini taqozo etmoqda. Bu jarayon mohiyatini anglash uchun uning

jadalligiga, chuqurligiga va miqyosiga e’tibor berish lozim. Zero, o‘nlab va, hatto, yuzlab yillar davomida o‘zgarmas bo‘lib ko‘ringan ijtimoiy munosabatlar g‘oyat qisqa vaqtda tubdan o‘zgarmoqda. Bu hol kishilar hayoti qatlamlarining barcha

bo‘g‘inlarida ko‘rinmoqda. Ko‘lamiga ko‘ra bu jarayon biron mintaqani chetlab o‘tmagan.

Xo‘sh, bu qanday sivilizatsiya bo‘ladi? Hozirgi dunyoda G‘arb qadriyatlarining barcha sohalarda ahamiyati tan olingan va qabul qilayotganini o‘rgangan futurolog-mutaxassislar axborot-texnikaviy yoki axborot-kompyuter sivilizatsiyasi haqida bashorat qilmoqdalar¹⁷.

Ma’lumki, «axborot» tushunchasi dunyoqarashni ifodalaydigan bilimlarda qadimdan mavjud bo‘lgan. Kibernetikaning kelib chiqishi va rivojlanishi bu tushunchani «aloqa» va «boshqaruv» tushunchalari bilan birga keng qo‘llanishiga olib keldi. Hozirgi vaqtda axborotlarni hosil qilish, qayta ishlash, saqlash, ko‘paytirish va tarqatish alohida ilmiy sohani — informatika (lotincha: tanishtirish, tushuntirish,

sharq tillarida: «xabar», «axborot») sohasini tashkil etadi. Bu so‘z 1964-yilda Fransiyada muomalaga kiritilgan.

Axborotlar sohasining tez sur’atlar bilan o‘sishi, uni avtomatlashtirish usullarining rivojlantirilishi kompyuterlarning yaratilishiga va kishilar hayotining turli sohalarini kompyuterlashtirishga olib keldi. Bu esa, o‘z navbatida, kelajakdagi «axborotli jamiyat» nazariyasini maydonga keltirdi.

Hozirgi vaqtda texnika va texnologiya ko‘p jihatlardan fan mahsuli hisoblanadi. Fan esa inson yaratgan ma’naviy qadriyatlardan eng oliysi bo‘lib, unga berilgan baholar hamisha bir-biridan keskin farq qilishiga qaramay, tegishli axborotlar ifodasi sifatidagi ahamiyatini hech qachon yo‘qotmaydi. Texnologiya fanning uskunaviy vositasi hisoblanadi.

Axborot inqiloblari Axborot texnologiyasi iqtisodiyot rivojlanishida qishloq xo‘jaligi, sanoat, xizmat ko‘rsatish sohasidan keyingi to‘rtinchi bosqichni egallaydi. Agar kapital va mehnat kishilik jamiyatining sanoatlashish davri mobaynida zarur tashkil etuvchilardan bo‘lsa, axborot va bilim esa kelajak jamiyati asoslarini tashkil etadi.

Yuqorida aytilganidek, tushunchaviy maqomiga ko‘ra «axborot» atamasi qadimdan qo‘llaniladi. Xususan, axborotlashuv sohasidagi (buni hozir informatsiologiya — axborot ta’limoti deb atash qabul qilingan) dastlabki jahon inqilobi melodiy birinchi mingyillik boshida yashagan Ptolomeyning dunyoning geotsentristik tizimi, ikkinchi inqilob N.Kopernikning (XVI asr o‘rtalarida) geliotsentristik nazariyasi bilan vujudga kelgan edi. Bular axborotning ilmiy va ma’naviy ravnaqini ifodalagan edilar.

Uchinchi inqilob 1964-yildan boshlanadi. 80-yillar o‘rtalariga kelib ko‘pgina mamlakatlar axborot rivojlanishi yo‘liga — Internet, multimedia, kosmonavtika, radio va sun’iy yo‘ldosh aloqasiga asoslangan axborot tizimiga o‘tdilar.

Tabiiyki, bunday sharoitda axborotlarni tegishli tarzda to‘plash va uzatishning avtomatizatsiya vositalari, kompyuter texnikasi va hokazolarni rivojlantirish muhim hisoblanadi. Hozirgi vaqtda AQSHda po‘latning bir kilogramm bahosi 7 sent, mashinaning bir kilogrammi 4 dollar, samolyotning bir kilogrammi 700 dollar, bir kilogramm integral sxema esa 7000 dollar turadi.

Sifat jihatdan ham axborot texnologiyasida juda muhim o‘zgarishlar yuz bermoqda. Agar birinchi kompyuterlar 30-yillarda elektromexanik rele asosida hisoblash maqsadida foydalanilgan bo‘lsa, 60-yillardagi ikkinchi avloddan boshlab

kompyuterlar yarim o‘tkazgichli tranzistorlardan foydalanib tayyorlanmoqda. Kompyuterlarning beshinchi avlodi hatto intellektual vazifalarni ham yechishga qodir. Kompyuterlarning oltinchi va yettinchi avlodlari har birining protsessorida 80—100 million tranzistor bo‘lib, har soniyada 2 milliardgacha vazifani bajara oladi.

Axborot-texnologiya tayanchlari Axborot texnologiyasi qator tayanch jihatlarga ega. Ulardan birinchisi inson faoliyatini maqsadga muvofiq yo‘lga qo‘yish bilan bog‘liq.

Ikkinchi tayanch — bu turli tabiatga ega bo‘lgan obyektlar o‘rtasidagi o‘zaro muvofiqlikni bildirib, EHMga tadbiqan uning inson miyasi bilan funksional umumiyligini anglatadi.

Axborotlashganlikning uchinchi tayanchi texnika hisoblanadi. Darhaqiqat, jiddiy texnikaviy rivojlanishsiz kompyuterlarning o‘zi ham yaratilmagan bo‘lur edi.

Axborot texnologiyasining to‘rtinchi tayanchi shundaki, uning kelib chiqishi uchun iqtisodiy boshqaruv — siyosiy va ma’naviy sohalarda asosiy manba bo‘lishi lozim.

Masalan, demokratiya va ozodlik ideallari rivojlanmagan joyda axborotlashganlik texnologiyasi yuz bermagan bo‘lur edi.

Ko‘rinib turibdiki, hozirgi zamonda jamiyatning kompyuterlashganligi — bu aniq dalil. Xo‘sh, bu dalil jamiyatning aniq olingan sohalarida qanday namoyon bo‘lmoqda?

Iqtisodiyot sohasida ishlab chiqarish bilan xizmat ko‘rsatish nisbatida birinchisining hisobiga ikkinchisining kengayishi ro‘y bermoqda. Og‘ir sanoat salmog‘i pasayib, uning tobora maydalanib borishi kuzatilmoqda. Avvaldan mavjud tuzilmalar hududiy tarqoq tarmoqlarga bo‘linib bormoqda. Bunda mintaqalarning o‘zida xomashyolarga har tomonlama ishlov berish va tayyor mahsulotlar almashuvi yuz beradi. Bu almashuvda turli-tuman iste’mol ehtiyojlarini qondirish ustun hisoblanadi. Aholi migratsiyasi ratsional tarzda yo‘lga qo‘yiladi.

Axborot-texnikaviy kelajak nazariyotchilari fikriga ko‘ra bu davrda jamiyatda boshqariladigan bozor iqtisodiyoti amalda bo‘ladi. Busiz yangi sivilizatsiya qaror topishi, sanoatlashganlik kamchiliklarini bartaraf etish mumkin bo‘lmaydi.

Yuksak mehnat unumdorligi, samarali iqtisodiyot ijtimoiy ta’minot yo‘li bilan tegishli siyosat olib borishni kafolatlaydi. «Hech qanday sivilizatsiya, — deb yozadi O.Toffler, — barcha kasb egalarini bir xil siylamagan va shunday bo‘lmog‘i lozim. Qishloq xo‘jaligi sivilizatsiyasi yoki birinchi to‘lqin muayyan sifatlar va qobiliyatlar, ayniqsa sof muskul kuchi uchun siylagan. Sanoat sivilizatsiyasi yoki ikkinchi to‘lqin turli kasblar uchun haq to‘lagan. Uchinchi to‘lqin sivilizatsiyasi ham muayyan xususiyatlar va qobiliyatlar uchun boshqalariga qaraganda yaxshiroq haq to‘laydi».

Ma’naviy-madaniy o‘zgarishlar ko‘lami Ma’naviy-madaniy sohadagi tub o‘zgarishlar ommaviy ruhiyatda, ta’lim tizimida, har bir inson saviyasida o‘z ifodasini topmoqda. Odatda bu sohadagi o‘zgarishlar boshqa sohalar o‘zgarishlariga zamin tayyorlaydi.

Kompyuterlashtirish kishilik jamiyati dinamikasining navbatdagi yo‘nalishi sifatida madaniyatning qator sohalarida bo‘lgani kabi san’atda ham yuksak ravnaqni taqozo etadi. Bu haqda sivilizatsiya rivojlanishi ushbu bosqichi nazariyotchilaridan bo‘lgan J.Nesbitt va P.Eburdin san’atni 90-yillarda jahon miqyosida o‘nta yo‘nalishning ikkinchisi sifatida ko‘rsatadi. Agar sanoatlashgan davrda harbiylar boshqalarga namuna bo‘lsa, sport — metafora (majoz)ni anglatgan bo‘lsa, endi alohida kishilar, korporatsiyalar, katta yo kichik shaharlar o‘z taqdirlarini san’at

asarlaridagi shaxslar, obrazlar, hayot uslubi ta’sirida tobora aniqroq belgilab boradilar.

San’at iqtisodiy tushuncha maqomida ham qaralishi obyektiv zaruriyat bo‘lib bormoqda. Buni rivojlangan mamlakatlar bozorida foyda keltirayotgan resurs sifatida muzeylarga boruvchilarning tobora ko‘payib borishida va ko‘plab qurilayotgan muzeylar sonida ko‘rish mumkin. Hozirgi vaqtda Buyuk Britaniyada madaniyat va san’at sohasi keltirayotgan foyda avtomobilsozlikdagi darajada — har yili o‘rtacha 17 milliard dollar bo‘lmoqda.

Ma’naviy hayotda san’atning o‘rnini sanoatlashgan davrning standartlash yo‘nalishidan farqli holda uning milliyligini to‘la namoyon qilish orqali va muntazam xalqaro almashuv yo‘li bilan millatlarning madaniy yaqinlashuviga hissa qo‘shishida ham ko‘rish mumkin. Zero, san’atning tili (rangtasvir, haykaltaroshlik, me’morchilik,

musiqa, raqs) tarjimasiz tushunarli bo‘lganidan bebaho umuminsoniy aloqa vositasidir.

Maorif sohasida jiddiy o‘zgarishlar kutilmoqda. Jumladan, kechayotgan fan inqilobi va axborotlashuv tufayli o‘qish, o‘qitish ishlarining samaradorligini yanada oshirish imkoniyati yaratilmoqda. Buning natijasida rivojlangan mamlakatlar AQSH va Yaponiyada XXI asrda yalpi oliy ta’limga o‘tish vazifasi kun tartibiga qo‘yilgan.

Siyosiy sohada ham axborotlashuv inqilobi tufayli jiddiy o‘zgarishlar kutilmoqda. Chunonchi, davlat hokimiyati markazlashganligi barham topib, uning o‘rniga shaxs erkinligi salmog‘I oshib boradi. Natijada fuqaro ular har birining demokratik qarorlar qabul qilinishida bevosita ishtirok etishi ta’minlanadi. Boshqa

tomondan qaraganda davlat markazlashganligining kuchsizlanishi axborotlarga egalik qilish natijalari bilan ham bog‘liq. Masalan, hozirgi ko‘pgina mamlakatlarda davlat tashkilotlari fuqarolar to‘g‘risida axborotlar to‘plaganki, zarur bo‘lganda ulardan

totalitarizm maqsadlarida foydalanishi mumkin. Yana bir hol: davlat hokimiyatini muayyan darajada cheklash axborotlardan turmushning turli sohalarida foydalanish zaruriyati bilan ham bog‘liq. Iqtisodiyot sohasidagi axborotlarni tartibga solish, ulardan lozim darajada foydalanishni siyosiy hokimiyatni total aralashuvisiz ham bozor munosabatlari yordamida yo‘lga qo‘yish mumkin.

Axborotlashayotgan jamiyat belgilari tashqi siyosat sohasida ayniqsa yaqqol namoyon bo‘lmoqda. AQSHdan tashqari qator mamlakatlar, jumladan Xitoy, Yaponiya, Germaniya, Rossiya jahon miqyosida mustaqil yetakchi o‘ringa da’vogarlik qilmoqda. Ayni vaqtda, mintaqalararo ittifoqlarning (masalan, G‘arbiy

Yevropa, Shimoliy Amerika) o‘rni kuchaymoqda. Shuningdek, xalqaro tashkilotlarning ahamiyati tobora ortib bormoqda.

Albatta, axborotlashgan-texnikaviy sivilizatsiyaning qaror topishi ko‘plab noma’lum jihatlarga ham ega. Uni tushuntiradigan ta’limotlarda utopiyalar hissasi kichkina emas.

Asosiy tushunchalar
1. Informatsiologiya (lotincha — tanishtirish, tushuntirish va yunoncha — so‘z, ta’limot so‘zlaridan tuzilgan) tirik hamda notirik tabiatdagi va umuman, olamdagi barcha jarayonlarni axborotlar asosida umumlashtirib o‘rganuvchi fan hisoblanadi.

2. Postindustrial sivilizatsiya — sanoatlashgan jamiyat o‘rniga keladigan axborotli sivilizatsiya anglanadi.

3. Totalitarizm (lotincha — yaxlit, to‘liq) — o‘ziga sodiq guruhlar yordamida uning siyosatini qo‘llab-quvvatlamaydiganlarni bostirib turadigan hokimiyatni qo‘lida to‘plagan diktatorning siyosiy boshqaruv shakli.
Takrorlash uchun savollar
1. Kompyuter tafakkurida axborot qanday o‘rin tutadi? Axborotli-texnikaviy jamiyatning asosiy tavsiflari nimadan iborat?

2. Iqtisodiy sohada yangi sivilizatsiya belgilari qanday namoyon bo‘lmoqda?

3. Ijtimoiy-siyosiy sohada kompyuter sivilizatsiyasi boshlanishi qanday natijalarga olib keldi?

4. Ijtimoiy-siyosiy sohada kompyuterlashgan sivilizatsiya boshlanishi qanday natijalarga olib keladi?

5. Ma’naviy sohada yuz berayotgan o‘zgarishlar nimalardan iborat bo‘lmoqda?

6. Siyosiy sohadagi axborotlashuv inqilobi va oqibatlari haqida fikringiz?

Ma’ruza va referatlar uchun mavzular
1. «Globalizatsiya» atamasi va tushunchasi.

2. Insoniyatning «umumiy uyi», «umumiy taqdiri» to‘g‘risida.

3. XX asrda yalpi jahon tarixining boshlanishi (A.Toynbi).

4. «Hozirgi global muammolar» tushunchasi.

5. Global muammolar tasnifining asosiy tamoyillari.

6. Inter-ijtimoiy munosabatlar tug‘dirgan global muammolar.

7. «Inson — jamiyat» tizimida paydo bo‘lgan global muammolar.

8. «Jamiyat — tabiat» tizimi doirasida kelib chiqqan globalmuammolar.

9. Global muammolar hal etilishining asosiy shart-sharoitlari.

10. Axloqiy xavf — global muammo.

11. «Rim klubi» faoliyati.

12. Quvvat resurslari va oziq-ovqat mablag‘lari muammosi.

13. Axborotlashganlik — hozirgi davr belgisi.

14. Axborotli jamiyat nazariyalari to‘g‘risida.

15. Iqtisodiyot sohasi o‘zgarishlar ko‘lami to‘g‘risida.

16. Ma’naviy-madaniy sohadagi tub siljishlar to‘g‘risida.

17. Siyosiy sohadagi axborotlashuv inqilobi.

18. Axborot-texnikaviy sivilizatsiya nazariyalaridagi utopiya.

XOTIMA
Markazida inson turgan ijtimoiyot bilimlarining o’rni va ahamiyati oshib borayotganligi hozirgi vaqtda barcha tomonidan tan olingandir. Buning qator sabablari bor:

Birinchidan, hozirgi dunyoda ko’p jihatlardan umumiy bo’lgan sivilizatsiyning, umuminsoniy va milliy qadriyatlarni muvofiqlashtirish negizida yangi jahoniy tartibotning shakllanayotganligi sodir bo’lmoqda.

Ikkinchidan, O’zbekistonda zamonaviy bozor munosabatlarin, demokratiya va erkin huquqiy davlatni yuzaga keltirish orqali ijtimoiy hayotni tashkil etishning yangi modeliga o’tilmoqda.

Uchinchidan, davlat istiqlolini g’oyaviy va mafkuraviy mustahkamlash talablariga ko’ra O’zbekiston hayotiga aloqador ichki va tashqi omillarni baholash lozimligi ravshandir.

Inson, uning jamiyati o‘zgarishi va rivojlanishining muhim jihatlari to‘g‘risidagi bilimlar bir tomondan ta’lim tizimidagi barcha asosiy fanlarni yakunlasa, ikkinchi tomondan voqelikning ular o‘rganishi doirasiga kirmaydigan sohalarini ifodalaydi. Bu tomonlar o‘zaro nisbatida ikkinchisi belgilovchi hisoblanadi. Zero, inson, uning mohiyati hamda u mansub bo‘lgan Olamning (sotsiumning) qay darajada shakllanganligining o‘rganilishi natijalari muhim ahamiyatga ega.

«Shaxs va jamiyat» predmetini yoritishga bag‘ishlangan kitobdan qanday xulosalar chiqarish mumkin? Bular quyidagilar:

— insonning noyob mavjudot ekanligidan uning to‘g‘risidagi bilimlarning doimo to‘ldirib, chuqurlashtirib borish zarurligi, insonshunoslikdagi ilmiy yo‘nalishlarning o‘zaro muqobilligiga alohida e’tibor berish, hamda noilmiy va hatto, ilmga zid bo‘lgan nuqtayi nazarlarning ham yashashga haqqi borligi tan olinadi;

— kishilar, insoniyat olami, ijtimoiy jihatdan o‘zaro bog‘liqligi tufayligina mavjud bo‘ladi, degan qoidadan kelib chiqib jamiyatning birlamchiligi, belgilovchiligi to‘g‘risida gapirish, uni tamoyil darajasiga ko‘tarish bir tomonlamalik bo‘lur edi. Binobarin, jamiyat — bu Olamning alohida sohasi, deyish shartli. Unga

jamiyatning, kishilar olamining yaxlit ifodasi tarzida qarash maqsadga muvofiqdir;

— insoniyat jamiyatini ijtimoiy-madaniy sifatlarda olib qarashdan unga sivilizatsiyaviy yondashish lozimligi kelib chiqadi. Bunga ko‘ra jamiyat rivojlanishi to‘g‘ri chiziqli tarzda yuz beradi, deyish bir yoqlama fikr va shu jihatdan marksistik ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya to‘g‘risidagi qarashlar o‘z qiymatini yo‘qotdi;

— tarixiy jarayon bu sivilizatsiyalarning kelib chiqishi, mavjud bo‘lishi va rivojlanishidan hamda umrini yashab, sahnadan 200 ketishidan iboratki, bundan insoniyat yashash makonining istagan joyida taraqqiyot boshlanishini istisno etib bo‘lmaydi. Albatta, bu jarayon birdan, kutilmagan tarzda yuz bermay, balki tegishli

obyektiv va subyektiv shart-sharoitlar natijasi o‘laroq amalga oshadi;

— sivilizatsiyaviy yondashish tamoyili mantiqiy ravishda sivilizatsiyalarning dastavval Sharq va G‘arb tiplarini, so‘ngra bularning har biridagi kichik tiplarini farqlashni taqozo etadi. Binobarin, Sharq sivilizatsiyasi tarkibida hind, xitoy, turkiy, arabmusulmon va boshqa sivilizatsiya kichik tiplari mavjudligidan ko‘z yumib bo‘lmaydi;

— o‘zining sivilizatsiyaviy tavsifiga ko‘ra Turon — Movarounnahr— Turkiston—O‘zbekistonning qadimgi o‘tmishidan hozirga qadar ming yilcha davrni qamragani ayniqsa, e’tiborlidir. Bu mingyilliklar boshida Zardushtiylik dini maydonga keldi, ilk davlatlar shakllandi, shaharlar qurildi, sug‘orma dehqonchilikka asoslangan qishloq xo‘jaligini cho‘l-u sahro chorvachiligi o‘zaro to‘ldirdi va hokazo;

— Movarounnahrning Arab-islom xalifaligiga qo‘shib olinishi bu yerda, musulmon dinining va hududiy tarqoqlikka (yigirmatacha beklikka) barham berib, uyg‘onishning (renessans) birinchi davri boshlanishiga yo‘l ochdi. Natijada Amudaryo va Sirdaryo mintaqasi umumiy islomiy sivilizatsiya miqyosida yetakchi o‘ringa chiqdi. Movarounnahrdan chiqqan olim-u fozil, donishmand-u ilohiyotchilar

xalifalik markazida ham peshqadamlik qilganlar;

— mo‘g‘ullar hukmronligiga chek qo‘yib, yurtda davlat mustaqilligini tiklagan Amir Temur va uning yetuk izdoshlari o‘z yaratuvchilik faoliyatlari bilan bu yerda renessansning ikkinchi bosqichini ta’minladilar. Lekin Dashti qipchoqdan temuriylar

sulolasi o‘rniga kelgan ko‘chmanchilar hozirgi O‘zbekiston hududini ma’lum yillarda bir davlat ostiga birlashtirgan bo‘lsa-da, sivilizatorlik rolini bajara olmadilar. Keyinroq bu hududda uchta mustaqil xonlik qaror topdi, ijtimoiy turg‘unlik uzoq davom etdi;

— Turkistonning Rossiya imperiyasi tomonidan mustamlaka qilinishi mavjud ijtimoiy turg‘unlikni chuqurlashtirdi, barqarorlashtirdi. Olib borilgan muayyan ishlar (masalan, temir yo‘llar qurilishi) Metropoliya maqsadiga eng ko‘p darajada mos kelgan. Rossiyadagi inqilobiy o‘zgarishlar ham Turkiston ahvolini yaxshi tomonga o‘zgartirmadi. Sovet hokimiyatining zo‘ravonlik bilan o‘rnatilishi esa chinakamiga kataklizmni eslatadi. O‘zbekiston bolsheviklar boshlagan eksperimentdan dahshatli zarar ko‘rdi;

— jahoniy jarayonlarning sivilizatsiyaviy talqini shuni ko‘rsatadiki, avval-boshdan turli sivilizatsiyalar beshigi bo‘lgan Sharqda hayot o‘zaro bir-birini to‘ldiradigan sug‘orma dehqonchilikka, chorvachilikka asoslanganidan kishilar turmushida axloq-odobning o‘ziga xos qoidalari hamda urf-odatlari va an’analarining barqarorligi qayd etiladi. Shunga ko‘ra, kishilar taqdirida, avvalo, Tabiat, sotsium

jihatidan esa Davlat belgilovchi rol o‘ynagan;

— Sharq buddaviylik, nasora va islom kabi jahoniy dinlar Vatani ekanligidan bu xil sivilizatsiyalar harakatlantiruvchi kuchlari ham tegishli tarzda ayni shu e’tiqod shakllari bo‘lgan. Bu yerda islomiy bag‘rikenglik, hallollik, tijoratga asoslangan diniy iqtisodiyot yangi sivilizatsiya asosi bo‘lgan. Islomda tasavvuf alohida hodisa

hisoblanib, unda targ‘ib qilingan antropotsentrizm, aql bilan qanoatlanmay ruhni chiniqtirish orqali poklik va kamolotga erishish g‘oyalari hozirgi davr sharoitlarida ham katta ahamiyatga molikdir;

— G‘arb sivilizatsiyasi jarayonlari kechishidagi antik, nasroniylik o‘rta asrlari va renessans davrlari qanchalik o‘z zaminlariga tayanganliklari bilan tavsiflanmasin, yunon-rim bosqichidan boshlab Sharq sivilizatsiyalari ta’sirida bo‘lgan. Xususan, islomiy sivilizatsiya Yevropa o‘rta asrlarida kechgan ijtimoiy-madaniy jarayonlarga sezilarli ijobiy ta’sir ko‘rsatgan;

— reformatsiya va ma’rifatparvarlik davrlarida shakllangan sivilizatsiya maqomatiga ko‘ra jahoniy miqyosda bo‘ldi. Fan-texnika o‘zgarishlari asosida sanoat inqilobi shaklida namoyon bo‘lgan bu sivilizatsiya, ayni vaqtda mustamlakachilikni berdi, o‘zining Shimoliy Amerika variantida qulchilik mehnatidan keng foydalandi;

— hozirgi jahoniy sivilizatsiya g‘arb-industrial tipining asosiy tavsiflari tahlili ko‘rsatadiki, uning ratsional-texnikaviy asoslarida ma’naviyat yetarli darajada o‘z ifodasini topmagan. Bu ma’noda sharqona sivilizatsiyalar ajralib turadi;

— O‘zbekiston davlatining jahoniy maqomini belgilashda hamisha uning Sharqqa mansubligidan va Markaziy Osiyoda sivilizatorlik rolini o‘ynaganligidan kelib chiqmoq kerak. Ayni vaqtda, hozirgi G‘arb sivilizatsiyasi ratsionalizmi yutuqlarini (sanoatlashganlik, kompyuterlashganlik, siyosiy demokratiya, inson hayotining oliy qadriyatligi va hokazolarni) ijodiy o‘zlashtirishga erishish zarurligi ham ravshandir;

— global muammolar asosiy jihatlari (ekologiya, yadro quroliga ega bo‘lgan davlatlar bilan mintaqaviy yaqinlik, «uchinchi dunyo»ga mansublikni ifodalaydigan ijtimoiy muammolar va hokazolar) bilan O‘zbekistonni o‘z girdobiga tortdiki, ularni bartaraf etishda mamlakat Jahon hamjamiyati bilan doimiy va samarali hamkorlik qilmog‘i o‘z-o‘zidan ma’lum. Ayni ana shu ehtiyojdan kelib chiqib, bugun mustaqil O‘zbekiston davlati umumsayyoraviy o‘zgarishlar oqimida eng faol va kuchli ta’sir o‘tkazuvchi ijtimoiy-siyosiy subyektga aylandi;

— O‘zbekistonning ko‘hna dunyoni isloh qilish, uni yangi g‘oyalar asosida o‘zgartirish konsepsiyasi o‘zbek fe’l-atvori o‘zgarayotganligi, xalq ongi, ruhiyati, mentaliteti yangilanishi bilan bog‘liq bo‘lgan yangi uyg‘onish davrining debochasidir. Ayni ana shu yangilanishlar konsepsiyasi milliy qadriyatlar fenomeni orqali umuminsoniy qadriyatlar va dunyoviy tafakkur fenomeniga aylanmoqda. Milliy taraqqiyot tamoyillarini jahon istiqboli va sivilizatsiyasiga kuchli ta’sir o‘tkazuvchi beqiyos manba sifatida namoyon etmoqda. Shu tarzda O‘zbekiston umumsayyoraviy

o‘zgarishlar oqimida o‘zining betakror ijtimoiy-siyosiy, ma’naviy yangilanishlar dasturiga ega bo‘lgan davlat sifatida o‘ziga xos va o‘ziga mos mavqe egallamoqda;

— shakllanib kelayotgan axborot-texnikaviy jamiyatda insoniyatning umumsayyoraviy taqdirini ifodalash imkoniyatlari oshib borishini bashorat qilish mumkin. Bu jarayon ikki tomonlama — salbiy va ijobiy kechayotgan globalizatsiyadan iboratdir. Bunda salbiy jihatlarning o‘rnini mumkin qadar qisqartirish, ijobiy, bashariyat istiqboliga daxldor jihatlarni ko‘paytirish muhim vazifa hisoblanadi.

Yuqoridagilardan kelib chiqib: mazkur «Shaxs va jamiyat» fanini o‘rganish natijasida o‘quvchi, ya’ni shaxsda atrofidagi ijtimoiy jarayonlar va kishilarning o‘zaro munosabatlarini mustaqil va ongli yondashish ko‘nikmasi va malakasi hosil bo‘ladi. Bu ko‘nikma va malakalar har bir shaxsni o‘z faoliyatlarini to‘g‘ri yo‘llashga xizmat

qiladi. Pirovard natijada inson va jamiyatning yashashi, rivojlanishi bir-biriga bog‘liqligi tushuniladi.

Adabiyotlar ro’yxati
1.Falsafa. T., «Sharq», 1999.

2.Falsafa. T., «O‘zbekiston», 2000.

3.Jo‘rayev N. Agar ogoh sen. T., «Sharq», 1999.

4.Jo‘rayev N. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. T., «Sharq», 2000.

5.Jo‘rayev N. Tafakkurdagi evrilish. T., «Sharq», 2001.

6.Komilov N. Tasavvuf. T., «Yozuvchi», 1-kitob — 1997, 2-kitob — 1999.

7.AлексеевВ.П. Становлениечеловечества. M., 1984.

8.ндреевИ.Л. Происхождениечеловекаиобщества. M., 1998.

9.БехтереваН.T. Mеханизмуправленияпамятьючеловека. Л., 1989.

10.ГумилевЛ.Н. ЭтногенезибиосфераЗемли. Спб., 2001.

11.ГуревичП.С. Человек. M., 1995.

12.Кликс Ф. Пробуждающееся мышление. У истоков человеческого интеллекта.

M., 1991.

13..Koган Л.Н. Цельисмыслчеловека. M., 1991.

14.MeщeряковБ.Г., Meщeряковa Н. Введениевчеловекознание. M. 1999. Mифы народов мира. M., 1991.

15.OкладниковA.П., OкладниковаЕ.A. ЗаселениеЗемличеловеком. M.,1984.

17.Феномен человека. Aнтология. M., 1993.

18.Человек и общество, Под ред. Боголюбова Р.Б. и Лазебниковой A.Ю. M., 2002.

19.Falsafa. T., 1999.

20.Falsafa. T., 2000. Ma’ruzalar matni.

21MeщeряковБ.Г., Meщeряковa Н. Введениевчеловекознание. M. 1999.

22.Человек и общество, Под редакцией Боголюбова Р.Б. и Лазебниковой A.Ю. M., 2002.

23.Ahmedov B. Mirzo Ulug‘bek. T., «Fan», 1996.

24.Jo‘rayev N. G‘oyaviy immunitet yoki ma’naviy xaloskorlik tuyg‘usi. T., «O‘zbekiston», 2001.

25.Jo‘rayev N. Mustaqil O‘zbekiston tarixi. T., «Sharq», 2000.

26.Jo‘rayev N. Yangilanishlar konsepsiyasi: yaratilishi, evolyutsiyasi va amaliyoti.

T., 2002.

Jo‘rayev N. Tafakkurdagi evrilish. T., «Sharq», 2001.

27.Komilov N. Tasavvuf. T., «Yozuvchi», 1-kitob — 1997, 2-kitob — 1999.

28.Nazarov K.N. Aksiologiya: qadriyatlar falsafasi. T., «Ma’naviyat», 1998.

29.Raxmonov N. Qadimgi turk xoqonligi. T., 1995.

30.Saidov A.X. Mustaqillik Qomusi. T., «O‘zbekiston», 1993.

31Turon Usmon. Turkiy xalqlar mafkurasi. T., 1995.

32.Erkayev A. Ma’naviyat — millat nishoni. T., 1997.

33.Yusuf Xos Hojib. Qutadg‘u bilig. T., «Fan», 1990.

34.Falsafa. T., «Sharq», 1999.

35.Falsafa. T., 2000. Ma’ruzalar matni.

36.Aбдуллатипов Р.Р. Человек, нация, общество. M., 1994.

37.ВасильевЛ.O. История Востока в 2-x томax. M., 1994.

38.Toйнби A. Постижение истории. M., 1990.

39.ЦивилизацияVIP. 1—4. M., 1995—1996.