O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus
Yüklə 3,28 Mb.
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Tafakkur
- Savollar va topshiriqlar
- Tavsiya etilayotgan adabiyotlar
- 4-§. Inson tadriji turli bosqichlarida sotsiogenez omillarining o’rni
- Irqlar
- Savollar va topshiriqlar.
- Ma’ruza va referatlar uchun mavzular
- 5-§.Insonning biologic tavsifi
Asosiy tushunchalar 1. Mizoj (arabcha: moslik, mos kelish) — inson ruhiy faoliyati o‘zgaruvchanligini ifodalaydigan alohida xususiyatlarning yig‘indisi. 2. Fe’l-atvor — kishilar ruhiy holati barqaror xususiyatlarining yig‘indisi bo‘lib, hayot sharoitlari ta’sirida shakllanadi. 3. Tafakkur (arabcha: «fikr» so‘zidan yasalgan) — inson miyasi tomonidan voqelikni g‘oyalar, qarashlar, maqsadlar shakllarida o‘zlashtirish faoliyati. 4. Mehnat taqsimoti — insoniyat rivojlanishi jarayonida faoliyat turlarining farqlanishi. 5. Antrobiologiyaviy instinkt — biologik jihatdan insonga o‘tmishdoshlaridan o‘tgan irsiy mayl. 6. Faoliyat — insonning tevarak-atrofga va o‘ziga bo‘lgan spetsifik munosabati jarayonidirki, o‘z ichiga maqsad, vosita va natijani oladi. Savollar va topshiriqlar 1. Sotsiogenez antropogenezsiz kechadimi? 2. Insonning kelib chiqishida sotsiogenez belgilovchi bo’la oladimi? 3. Inson kelib chiqishini tushuntiradigan yana qaysi ta’limotlarda qurollardan foydalanish, ularni yasash jarayonlari markaziy o‘ringa qo‘yiladi? 4. Hozirgi inson ajdodlari miyasining tegishli qismlarida qurol yasash ko‘nikmalari bo‘lganligini qaysi fan tarmog‘i tushuntiradi? 5. Mehnat qurollarining murakkablashib borishi qanday natijalarga olib keldi? 6. Sotsiogenez omili sifatida ruhiyat qanday tavsiflanadi? 7. Tafakkur va til bog‘liqligi nimada ko‘rinadi? 8. Tanlovning sotsiogenetik ahamiyati qanday? 9. Ruhiyatni tafakkur bilan bog‘liqlik jarayonini ko‘rsating.
8. Sh.Azizov. Shaxs va jamiyat darsligi.Sharq n-ti.2010 4-§. Inson tadriji turli bosqichlarida sotsiogenez omillarining o’rni Reja
1.Sotsiogenez davomiyligi. 2. Morgan va Alekseyev nazariyalari 3. Porshnev va Kliks nazariyalari 4.Sotsiogez bosqichlari,inson areallari va irqlari masalasi Inson rivojlanishida sotsiogenez omillarining qanchalik muhimligi ularning tutgan o‘rinlari va bajargan aniq rollarida yaqqol ko‘rinadi. Bunda sotsiogenez davomiyligini aniqlash zarur. Olimlarning nuqtayi nazari muhim dalillarga tayanadi. Chunonchi, 1965-yilda Afrikaning Rudolf ko‘li yonida topilgan yelka suyagi mohir odamning shunday suyaklaridan farq qilmaydi. Bu suyakning yoshi 4,5 million yilga boradi. Ikki yildan so‘ng o‘sha joyda 5,5 million yil avval yashagan tik yuruvchi avstralopitek qoldiqlari topildi. Shu yili topilgan keniapitekning (Keniya) yoshi 9 million yilga boradi. 1980-yilda Misrda topilgan odamsimon mavjudot — yegiptopitek qoldiqlari 30 million yil avval yashagan. Ko‘rinib turibdiki, inson ajdodlarining nomlanishidan tortib hamda yashagan joylari va vaqtlarigacha oid ma’lumotlar turlichadir. Bir tomondan bu tayanish mumkin bo‘lgan faktlarning ko‘pligini bildirsa, ikkinchi tomondan inson ajdodlari tarixi tobora uzoqqa borganligi mavjud nazariyalarni tez-tez qayta ko‘rib chiqishni taqozo etmoqda. Shuningdek, bu materiallar ashyoviy xarakterdaki, ularda ma’noviylikni aniqlash imkoniyati juda oz. Morgan va Alekseyev nazariyalari. Erishilgan natijalar muayyan xulosalar chiqarish uchun yetarli. Tadrijiylik nazariyasi vakillaridan biri amerikalik L.G.Morgan asosiy kasbi advokatlik bo‘lishiga qaramay 40 yil davomida ntropologiya bilan ham shug‘ullangan. U o‘zining «Qadimgi jamiyat» asarida insoniyat madaniyati va jamiyati tadriji masalalarini yoritdi. Olim insoniyat rivojlanishini yovvoyilik, varvarlik va sivilizatsiya bosqichlariga bo‘ldi. Morgan ilgari surgan g‘oyalardan foydalanib, uning tarafdorlaridan biri insoniyat ibtidoiy jamoa davri tarixini davrlashtirgan edi. Chunonchi, yovvoyilik davri uch bosqichga bo‘lingan: 1. Insoniyat zoti yoshligini bildirgan quyi darajasida kishilar ilk makonlari bo‘lgan tropik va subtropik o‘rmonlarda daraxt va ildiz mevalari iste’mol qilib yashaganlar va aniq nutq ular yetukligining bosh belgisi bo‘lgan. 2. O‘rta bosqichda kishilar baliq mahsulotlaridan, olovdan foydalanib oziq-ovqatlar tayyorlagan hamda daryo va ko‘llar atrofida joylasha boshlagan. 3. Oliy bosqichda o‘q-yoy ixtiro etilgani tufayli ovchilik bilan doimiy shug‘ullanish mumkin bo‘lgan. Sotsiogenez bosqichini Morgan nazariyasi yo‘nalishida rus etnografi V.P.Alekseyev insoniyat tarixining boshlanishini insonning kelib chiqishidan, insonning o‘zini esa gominidlar oilasi shakllanishi va mehnat faoliyati boshlashidan olishni taklif qildi. V.P.Alekseyev ibtidoiy to‘da davrini quyidagicha izohlaydi: Birinchi bosqich — bir necha million yil avval yashagan avstralopiteklar kichik oilasida hayvonot dunyosidan ajralib chiqishining ilk kurtagi ko‘rina boshlagan. Ikkinchi bosqich — pitekantrop turi davri. Ularda sodda nutq va til paydo bo‘lgan, ov qilish qurollari va usullari murakkablashgan bo‘lib, ovchilik jamoalari o‘zaro munosabatlari murakkablashganidan darak bergan. Bu davrdagi inson ajdodlarida jinsiy masalada ba’zi taqiqlar — tabu yo‘lga qo‘yilishi mumkin edi. Uchinchi bosqich — neandertalni ifodalab hozirgi inson ko‘rinishini maydonga keltirgan davrni o‘z ichiga oladi. Bu bosqichlarning biridan ikkinchisiga o‘tish davrida yuz bergan jarayonlarni zarur darajada tasavvur qilmasdan sotsiogenez to‘g‘risida gapirish yetarli bo‘lmasdi. Shunga ko‘ra kishilik dunyosi kelib chiqishining umumiy jihatini aniqlab olish kerak.
Bunday tarzda kelib chiqqan inson, ya’ni sotsium a’zosi yagona tip emas, balki bir necha xil ko‘rinishda bo‘lgan. Ular ichida o‘z turi vakillarini yeydiganlaridan tortib, qurbon bo‘lishidan qo‘rqib stixiyali tarzda, aniqrog‘i biologik instinkt talabiga ko‘ra miyasining tegishli qismini kutilmaganda ishlatib yuborib boshqalardan ruhiyati rivojlangani bilan oldinga o‘tib ketganlari ham bor. Ana shu nuqtayi nazarni tasdiqlashga qaratilgan anchagina qiziqarli faktlar to‘plangan. Lekin boshqa barcha, shu turdagi nazariyalarda bo‘lganidek Porshnev qarashlarida ham munozarali xulosalar anchagina topiladi. Kishilik dunyosi kelib chiqishi mexanizmini tushuntirishda nemis olimi F.Kliks ta’limotiga ko‘ra inson kelib chiqishida mehnat qurollari yasash turli individlarda turlicha — birovda tez va soz, boshqalarida esa aksincha bajarilgan. Birinchilarining bu sohada ixtisoslashuvi mehnat taqsimotini keltirib chiqarishi, mutaxassis bo‘lish uchun zaruriyat hosil etgan. Bular, albatta, tabiiy holat bo‘lmay, balki sotsiumga tegishlilik, ijtimoiylikdir. Shu tarzda boshlangan jarayon oqibatda murakkab tizimga olib kelishi, tizim esa o‘z-o‘zidan rivojlanishi mumkin bo‘lgan. Sotsiogenez bosqichlari. V.P.Alekseyev sotsiogenez bosqichlari haqida gapirar ekan, jarayonning boshi (avstrolopiteklar hayoti) va nihoyasi (neandertallar jamoasi) to‘g‘risida fikr yuritadi. Bu jarayonlarga oid ashyoviy ma’lumotlardan foydalanib, mantiqiy xulosa yasash mumkin. Oraliq davr esa eng umumiy jihatlari bilangina ma’lum bo‘lgani uchun uning to‘g‘risida aniq xulosa chiqarish mushkul. Shunga qaramay, sotsiogenez kechishi tarzi haqida aytish mumkinki, uning qaysidir bosqichida jinsiy munosabatlar tartibga solina boshlandi. Chunonchi, insestga tabu qo‘yildi. Asta-sekinlik bilan bo‘lsa-da, bevosita biologik aloqalarning qon-qardoshlikka olib kelish hollari anglandi. Bular va boshqa ko‘pgina jarayonlar natijasi o‘laroq turli ijtimoiy me’yorlar qaror topishiga sharoit tug‘ildi, til va tafakkur rivojlana boshladi. Sotsiumning shakllanishi bilan inson areali, ya’ni odamning Yer yuzining turli qismlariga tarqalishi yuz berdi. Boshqa o‘rinlarda bo‘lganidek, bu borada ham javoblarni afsonaviy-diniy va ilmiy ko‘rinishlarda olish lozim bo‘ladi. Inson areallari. Ilmiy nuqtai nazarlarning biriga ko’ra, inson Yet sharining faqat bir qismida (Ch. Darvin, V.P.Alekseyev va boshqalarning qarashlari) – Afrikada, L.Valua – Mesopotamiyada kelib chiqib, keyinroq dunyoning boahqa qismlarini o’ziga arael tutgan. Bu nazariya insonning Avstraliya qit’asiga qanday kelib qolganligini va irqlar masalasini tushuntirib berolmaydi. 1938 yili V.Vaydenrayx insonning to’rt joyda – Afrikada, Osiyoning janubi sharqida, Osiyoning sharqida va Yevropada kelib chiqqanligi to’g’risida o’zining qarashlarini bayon qilgan edi. I.G.Podoplichgo inson uch joyda – Afrikaning markazi va shimoli, Yevropaning markazi va janubi, Osiyoning markazi va janubida, M.F.Nestrux – ikki joyda – Afrikaning shimoli, Osiyoning janubi sharqida kelib chiqqanligi to’grisidagi nazariyani ilgari suradi. Insonning ilk vatani to‘g‘risidagi masala garchi bir qator jihatlari bilan hal etilgan bo‘lsa-da, hali-hamon fanda aniq xulosalar chiqarilmagan. Inson qadimgi ilk ajdodining Yer yuzining faqat bir qismida yoki bir necha joyida kelib chiqishi to‘g‘risidagi nazariyalarga qo‘shimcha ravishda uning o‘ziga oykumen — yashash joyi tanlashi, boshqacha aytganda, Sayyora quruqlik qismida joylashishi va tarqalganligi masalalarini ham aniqlash lozim bo‘ladi. Kishilar sonining ko‘payishi bilan manzilgohlar yaqinidagi ovlanadigan mavjudotlarning kamayishi obyektiv ravishda yangi hududlarni o‘zlashtirishga olib keldi. Ovchilar asta-sekin Shimoliy Yevropa va Osiyoning sahro yerlariga, muzliklardan bo‘shagan quruqlikka borib joylasha boshlaganlar. So‘nggi paleolit davrida Sibir va Markaziy Germaniya o‘zlashtirildi. Osiyo qit’asidan Bering bo‘g‘ozi orqali bundan 20 ming yil avval odamlar Shimoliy Amerikaga o‘tganlar. Keyinroq Avstraliyaga ham kelib joylashgan. Insoniyat taraqqiyoti boshqa qator sohalarda bo‘lganidek, quruqlikni tobora egallab, o‘zlashtirib borishda ham ko‘rinadi. Irqlar masalasi. Sotsiogenez bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagani holda antropologiyada inson mavjudligi bilan to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq masala — irq to‘g‘risida ham biroz to‘xtalish lozim. Keng ma’noda irq shunday shaklki, unda inson o‘zining tashqi umumiy irsiy belgilarida, masalan, boshi, burni va yuz shakllarida, teri rangida, soch shakli va rangida, tana o‘lchamlarida ifodasini topadi. Ko‘pchilik olimlar irqlarda kishilarning sotsiumga mansubligi aks etmaydi, deb hisoblaydilar. Shu bilan birga ba’zi irqlarda u yoki bu sohaga aloqador jihatlar ko‘zga tashlanadi. Masalan, AQSHning negr aholisi biologik jihatdan jismoniy madaniyat va sportga mos keladi. Ma’lumki, bu sohalar ijtimoiy hodisa. Yoki boshqa misol: avstroloidlar kino tomosha qilayotganida lentaning odatdagi aylanishida kadrlar orasidagi bo‘shliqni to‘la ko‘rgani tufayli zarur estetik zavq ola olmaydi. Shuning uchun ularga kinolentani ikki marta tez ko‘rsatish zarur bo‘lar ekan. Binobarin, irqiylik shubhasiz qandaydir jihatlarni ifodalamasligi mumkin emas. Asosiy tushunchalar
2.Insoniyat areali — Yer yuzi quruqlik qismida kishilartarqalgan, ular doimiy yashaydigan joy. 3.Insest — bevosita yaqin qarindoshlar o‘rtasida nikohning taqiqlanishi. 4.Tabu — u yoki bu xatti-harakatning man qilinishi.
2. V.F.Porshnev nuqtayi nazarida sotsiogenez qanday tushuntiriladi? 3. Inson areali nima? 4. Kishilarning Yer yuzining quruqlik qismiga tarqalishi sabablari nimada?
Amaliy ish
Ma’ruza va referatlar uchun mavzular 1. Inson faoliyatining mohiyati. 2. Insonning antropogenetik tavsifi. 3. Tadrijiylik nazariyasining asosiy jihatlari tavsifi. 4. Koinotiy nazariyada diniy va ilmiy jihatlar nisbati. 5. Darvinizm: tarixi va hozirgi zamon. 6. Mehnat nazariyasi: yutuq va kamchiliklari. 7. Anomal hodisalarining antropogenezdagi o’rni to’g’risida. 8. Noan’anaviy nazariyalarning dalillanganligi to’g’risida. 9.Antropogenezning ma’naviy omillari tavsifi. 10. Sotsiogenezning mohiyati. 11. Antroposotsiogenezning tavsifi. 12. Qurolsozlik faoliyati. 13. Ruhiyat — sotsiogenez omili. 14. Til va tafakkur — sotsiogenez omili. 15. Tabiiy va ijtimoiy tanlov. 16. Inson kelib chiqishining sinergetik tavsifi. 17. Sotsiogenez bosqichlarining tavsifi. 18. Sotsiogenez va irqlar muammosi. Tavsiya etilayotgan adabiyotlar
8. Sh.Azizov. Shaxs va jamiyat darsligi.Sharq n-ti.2010 5-§.Insonning biologic tavsifi Reja
1.Antroposotsiogenez 2.Filogenez va ontogenez jarayonlari 3.Chorvachilik va dehqonchilikning kelib chiqishi. Hozirgi vaqtda insoniyat tarixini sivilizatsiyaviy jarayonlar, ularning turli ko‘rinishlari va bosqichlari sifatida qarash ilmda yetakchi o‘rinni egallaydi. Jumladan: Birinchidan, uning fan tarixida 250 yildan beri davom etib kelayotgan jiddiy an’analari mavjud. Ikkinchidan, davrimizning barcha murakkabliklarini asosiy jihatlariga ko‘ra sivilizatsiyaviylik yondoshuvi bilan xiyla keng tushuntirish mumkin. Uchinchidan, sobiq sotsialistik hamdo‘stlik deb atalgan tuzilmalar, shu jumladan sobiq Sovet davlatida fikr-o‘yning hukmdori bo‘lib, o‘zining yaroqsizligini to‘la ko‘rsatgan bo‘lsa-da, lekin hozircha batamom bartaraf etilmagan ijtimoiy-iqtisodiy formatsiyalar to‘g‘risidagi markscha-lenincha dogmaning ijtimoiy-gnoseologik jihatdan ham umrini yashab bo‘lganligini tasdiqlaydi. Haqiqatan ham buyuk geografik kashfiyotlar va sayohatlar natijasida to‘plangan boy tarixiy-elshunoslik materiallarini izohlash zaruriyati o‘z navbatida har bir xalqning o‘ziga xos sivilizatsiyasi mavjudligi haqidagi qarashlarni maydonga keltiradi. Ayni vaqtda nisbatan tezroq muomalaga singib borayotgan «sivilizatsiya» atamasi turli ma’nolari ichida ko‘proq yevropotsentrizmni ifodalashi ko‘zga tashlanmoqda. XIX asr boshlaridan Yevropa ilmi doirasida sivilizatsiya va ijtimoiy taraqqiyot g‘oyalarini kun tartibiga qo‘yish orqali insoniyat o‘tmishi bosqichlarini ifodalashga harakat qilindi. Buning natijasida tarixni haqqoniy yoki nohaqqoniy ko‘rinishida qarash ham maydonga keldi. Keyinroq K.Marks insoniyatning ilk tashkiliy ifodasi bo‘lgan ibtidoiy jamoadan keyingi davrni ham haqiqiy tarix emas, insoniyatning haqiqiy tarixi sotsializmdan boshlandi, deb da’vo qilganida ayni shu pozitsiyada turgan edi. Amerikalik antropolog L.G.Morgan «Qadimgi jamiyat» degan asarida sivilizatsiyaning insoniyat o‘tmishini xuddi A.Fergyussen kitoblarida yoritilganidek, yovvoyilik va varvarlik bosqichlaridan keyingi tarixini ifodalash uchun qo‘lladi. Ayni shu ma’noda sivilizatsiyani hozirgi amerikalik olim O.Tofler va boshqa ko‘pgina olimlar ham qo‘llamoqda. Shuningdek, «sivilizatsiya» atamasini ijtimoiy-madaniy hodisa sifatida u yoki bu mintaqa yoki etnos rivojlanishi darajasining ifodasi ko‘rinishida (ingliz-sakson tafakkuri doirasida Arnold Toynbi va boshqalar), hatto madaniyatning yakuni tarzida (Osvald Shpengler) tushunganlar. Tushunchaviy maqomiga ko‘ra sivilizatsiyada, birinchidan, jamiyatning taraqqiyotga o‘tishi ifodalanadi. Ya’ni insoniyatning qon-qardoshlikka asoslangan jamiyati o‘rnini kishilarning hududiyetnik tamoyilda tashkil topgan ijtimoiy-madaniy umumiyligi egallaydi. Bu umumiylikda, faqat o‘ziga xos qonuniyatlar belgilovchi o‘rin tutadi. Ikkinchidan, bu tushunchada kishilik dunyosi harakatining muhim shartlaridan bo‘lgan mehnat taqsimotining tobora murakkablashib borishi, uning ketma-ket keladigan bosqichlarida insoniyat moddiy va ma’naviy boyligini tobora ko‘paytirish o‘z ifodasini topadi. Uchinchidan, insoniyat ilgarilama harakatida u erishgan darajani anglatgani bilan sivilizatsiya evristik — bilish ahamiyatiga molikdir. Bularga asoslanib sivilizatsiyaga quyidagicha ta’rif berish mumkin: unda keng ma’noda sotsiumning muayyan sifat holati, tor ma’noda esa uning har bir tarixiy bosqichlari tashkiliy tuzilishi tamoyillaridan tortib asosiy jihatlari namoyon bo‘lishining shart-sharoitlari yig‘indisigacha barchasi tushuniladi. Hozirgi vaqtda «sivilizatsiya» tushunchasi ijtimoiy-gumanitar fanlarda markaziy o‘rin tutmoqda. Uning yordamida insoniyat tarixi jarayonlarining turli-tuman kechishi masalalari to‘laroq qamrab olinadi.
Sug‘orma dehqonchilikka asoslangan hayot neolit inqilobini yuzaga keltirgan. Chorvachilik va dehqonchilikning kelib chiqishi insoniyat tarixida birinchi mehnat taqsimoti edi. Dehqonchilikni yo‘lga qo‘yishda murakkab irrigatsion ishlarni bajarish uchun doimiy, o‘troq yashash zarur edi. O‘troqlikka o‘tish bilan paydo bo‘lgan manzilgohlar anchagina qulayliklarga, ba’zan esa tashqi devorlarga ega bo‘lganlar. Bu esa boyliklar va tajriba nafaqat jamoa tasarrufi ko‘rinishida, balki maxsus predmetlar (texnika) shakli va miqdori ko‘rinishida ham to‘planib borganini anglatadi. Faoliyat turlarining ko‘payishi natijasida toshdan, yog‘ochdan, suyakdan mehnat qurollari yasash, yerga ishlov berish, chorvachilik va dehqonchilik xomashyolariga qayta ishlov berish, kulolchilik buyumlari yasash, uy-joylar qurish va hokazolarga erishildi. Hunarmandchilik va quruvchilikning maydonga kelishi yuqoridagi jarayonlarning natijasi bo‘ldi. Bularning barchasi sivilizatsiya kelib chiqishining iqtisodiy jihati hisoblanadi. Uning ijtimoiy ifodasi esa ibtidoiy kishilarda bo‘lgan zootsentristik, totemistik shakllarni bartaraf etib, ular o‘rniga antropotsentristik, urug‘ shakllarini paydo bo’lishini bildirgan. Sivilizatsiya kishisi iste’molchidan universal qadriyatlarni yaratuvchiga aylangan. Uning uchun axloqiy, so‘ngra esa huquqiy me’yorlar va ularni amalga oshirish uchun ijtimoiysiyosiy tuzilmalar zarur bo‘lgan.
Politogenez jonli tabiatdagi mavjud o‘z-o‘zidan tashkillanishni, kishilik dunyosi tadriji ma’lum tomondan qadimgi Sharqning sug‘orma dehqonchilik qilinadigan mintaqalari jamoalaridagi boshqaruv tuzilmasini, ayniqsa uning ma’muriybuyruqbozlik ko‘rinishini bildirgan. Siyosiy hokimiyatning amalda bo‘lishi ijtimoiy hokimiyatda zarur bo‘lgan barcha unsurlar bilan birga, qo‘shimcha ravishda quyidagi jihatlar ham bo‘lishini taqozo etadi: 1. Hokimiyatni amalga oshiruvchi guruh yoki guruhlar bilan hokimiyatning obyekti bo‘lgan guruh yoki guruhlarning o‘zaro ijtimoiy ajralishi. 2. Hokimiyatni amalga oshirishning asosi sifatida uyushgan majburiylikning mavjudligi (masalan, oqsoqollar kengashi va hokazo).
Sakral (lotincha sacrum — muqaddas) sohada sivilizatsiyaviy ruhiyatda ibtidoiylikda bo‘lganidek, mistika (yunoncha mistukos — sirli) to‘la hukmron edi. Sivilizatsiyaning ilk ko‘rinishi bo‘lgan neolit davri asta-sekin eneolit bosqichiga, ya’ni mis-tosh, bronza davrlariga o‘rnini bo‘shatib berdi.
Sivilizatsiyaning bu bosqichida mahsulotlarni muntazam ayirboshlashning zarur sharti sifatida pul muomalasi vujudga keldi. Muomala uchun dastlab oltin, so‘ngra kumush tangalar ishlatila boshlandi. Sivilizatsiyalarning insoniyat ilgarilama harakati bosqichlari ekanligi doirasida madaniyat hodisasi alohida o’rin tutadi. Fransuz mutafakkiri J.J.Russo (XVIII asr) insonning tanasi va ruhiy ehtiyojlari to’g’risida fikr yuritib, birinchisi qonunchilik, davlat tuzilishi, xavfsizlik tizimiga ehtiyoj sezganidek, ikkinchisi ham o’zini takimillashtirish uchun madaniyatga, dastavval san’at va fanga bo’lgan ehtiyojni qondirishi kerak, deb ko’rsatgan edi. Nemis mutafakkiri O.Shpengler (XX asr) fikricha ham sivilizatsiya texnik-texnologik omillarning yuksak darajasini ifodalasa, madaniyat hayotiy ijodiylikni bildiradi. Darvoqe, bu mutafakkir G’arb tafakkuri tarixida birinchi bo’lib har bir sivilizatsiyaning noyobligini, betakrorligini isbotlagan. M.Veber (XX asr, Germaniya) ta’kidlashicha sivilizatsiya Sotsium harakatining muayyan bosqichini anglatsa, madaniyat esa sivilizatsiyaning sifat darajasini ifodalaydi. Madaniyat hodisasiga tizimiy yohdoshish lozim. Tizimning har bir unsure boshqasi bilan shunday tarkibiy bog’liqki ularning o’zi alohida-alohida kichik tizimni tashkil etadi. Masalan, siyosiy madaniyat tarkibiga siyosiy tanlov, siyosiy harakatlar, siyosiy me’yorlarning madaniy mohiyati kiradi. Ko’rinadiki, murakkab tuzilma bo’lgan madaniyat – bu inson yaratuvchilik mohiyatining ifodasidir. Sivilizatsiya va uning madaniy tashkil etuvchisi yalpi olinganida ham yoki alohida tarkibiy qismlari ham insoniyat muayyan ehtiyojiga javob berishi bilan ahamiyatlidir. Ehtiyoj kishilarni maqsad sari yetaklaydi. Unga erishish esa muayyan idealga, me’yorga va bular orqali oxir-oqibatda qadriyatga tayanadi. “Qadriyat” so’zi barcha xalqlar tillarida asosan insonning voqelikka bo’lgan alohida munosabatlarini, narsa va hodisalarning insonga nisbatan olingan ahamiyatliligini bildiradi. Masalaning muhimligiga ko’ra hozirgi vaqtda falsafiy bilish tizimida qadriyatlarni o’rganadigan maxsus tarmoq – aksiologiya (axios – qadriyat va logos – ta’limot) maydonga keldi.
Savollar va topshiriqlar
Yüklə 3,28 Mb. Dostları ilə paylaş:
|