O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adabiyotlar

[2] — 165—70- batlar, [3] — 168—71- betlar,
[5] — 391—94- betlar, [7] — 698—702- betlar.
[8] — 440—41- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Nisbiylik nazariyasi qanday postulatlarga asoslangan?
   
2. 
   Nisbiylik nazariyasining 1- postulati mexanikadagi nisbiylik prin- sipidan nima bilan farq qiladi?
   
3. 
   Lorens almashtirishlarini yozing.
   
4. 
   Maykelson tajribasining mohiyatini tushuntiring.
   

8 6

19- ma’ruza

Nisbiylik nazariyasi postulatlaridan kelib chiqadigan asosiy natijalar
Nisbiylik nazariyasi postulatlaridan fazo va vaqt xossalariga oid qator muhim natijalar kelib chiqadi. Biz bu natijalarning nisbatan murakkab asoslanishlari haqida to‘xtalib o‘tirmaymiz. Ularni qisqa qayd etib o‘tamiz, xolos.
Masofa absolut kattalik bo‘lmay, jismning berilgan sanoq sistemasiga nisbatan harakat tezligiga bog‘liq.
K sanoq sistemasiga nisbatan tinchlikdagi sterjenning shu sanoq
sistemasidagi uzunligini I₀ bilan belgilaymiz. U holda K sanoq sistemasiga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan bu sterjenning shu sanoq sistemasidagi l uzunligi

l  l₀
(19.1)

formula bilan aniqlanadi. Bu formulada
^v  1^{bo‘lgani uchun l<l}

c ⁰
ekanligi ko‘rinib turibdi. Jismlarning harakatdagi sanoq sistemasida o‘lchamlarining relativistik qisqarishi shundan iborat.
K inersial sistemaning ayni bir nuqtasida sodir bo‘layotgan ikki hodisa orasidagi vaqt oralig‘i ₀ ga teng bo‘lsin. Boshqacha aytganda, ₀ jism bilan birgalikda harakatlanayotgan soat bo‘yicha aniqlangan vaqt oralig‘i. Bunday hodisalar, masalan, sekundlarni hisoblovchi metronomning ikki urishi bo‘lishi mumkin.
Jismning v tezlik bilan harakatlanayotganligini ko‘rsatib turuvchi K sistemadagi soat bo‘yicha o‘lchangan vaqt oralig‘i quyidagicha ifodalanadi:

  ^0 .
(19.2)

Demak, jismga nisbatan tinch turgan soat bo‘yicha o‘lchangan

0
₀ vaqt oralig‘i jismga nisbatan harakatlanayotgan soat bo‘yicha o‘lchangan  vaqt oralig‘iga qaraganda kichik bo‘lar ekan.

c
Amalda
^v  1 ^{bo‘lgani  >}
ekani ravshan.

Bu jismga nisbatan v tezlik bilan harakatlanayotgan soat bo‘yicha aniqlangan vaqt oralig‘i sekinlashishining relativistik effektidir.
8 7

Agar v<<c bo‘lsa, (9.1) va (19.2) formulalarda
^v2 ni hisobga
_c2

olmasa ham bo‘ladi. U holda l = l₀ va  = ₀, ya’ni harakatdagi sanoq sostemasida jismlarning relativistik qisqarishini va vaqtning sekinlashishini hisobga olmasa ham bo‘ladi.
Fazo hamda vaqt to‘g‘risidagi relativistik tasavvurlarga tezliklarni qo‘shishning yangi qonuni muvofiq keladi. Òezliklarni qo‘shishning klassik qonuni to‘g‘ri bo‘lmaydi, chunki u yorug‘likning vakuum- dagi tezligi o‘zgarmas degan fikrga ziddir.
Agar poyezd v tezlik bilan ketayotgan, shu poyezd vagonida esa yorug‘lik to‘lqini poyezdning harkat yo‘nalishida tarqalayotgan bo‘lsa, yorug‘lik to‘lqinining Yerga nisbatan tezligi v+c qiymatga emas, balki c ga teng bo‘lishi kerak. Òezliklarni qo‘shishning yangi qonuni talab etiladigan natijaga olib kelishi lozim. Biz bu yerda moddiy nuqta harakatini qarab chiqamiz. Nuqtaning holati K sistemada har bir t vaqt momentida x, y, z koordinatalar bilan belgilanadi. Nuqta tezlik vektorining K sistemaga nisbatan x, y, z o‘qlarga proyeksiyasi