O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

78- rasm.
Biroq yorug‘lik ta’sirida katoddan uchib chiqayotgan barcha elektronlar anodga yetib borolmaydi. Katod — anod orasidagi maydonni oshirsak, barcha elektronlar anodga yetib borishiga sharoit tug‘iladi. Bu holda galvanometrdagi tok keskin ortib, so‘ng o‘zgarmay qoladi.

Galvanometr orqali o‘tayotgan tok to‘yinish toki deyiladi. Agar katod va anod orasiga berilayotgan maydon yo‘nalishini o‘zgartirsak (manba qutblarini o‘zgartiriladi) va maydonni oshirsak, fototok qiymati nolgacha pasayadi. Bu bog‘lanish 78- rasmda keltirilgan.
Agar elektrodlarning joylashishi, shakli o‘zgarsa va elektrodlar orasidagi bo‘shliq buzilsa, fototok xarakteristikasi o‘zgaradi. Elektrodlar uchun eng yaxshi shakl — sferik kondensatordir. Katod sfera markazidagi kichik o‘lchamli shar, anod tashqi elektrod sferasidir. I₀ to‘yinish toki katod sirtiga, materialiga va tozaligiga hamda temperaturasiga bog‘liq bo‘ladi.
Moddaga tushayotgan yorug‘lik intensivligini oshirsak, to‘yinish tokining qiymati oshishini va fototok xarakteristikasi (volt- amper xarakteristikasi — VAX) koordinatalar o‘qiga nisbatan bir- oz o‘ngga siljishini kuzatish mumkin. Bu qonun yorug‘lik intensivligini keng sohada o‘zgartirib tekshirib ko‘rilgan. Olingan natijalar yaxshi takrorlanadi.
78- rasmga nazar tashlasak, agar anodga teskari kuchlanish berilsa, fototok qiymati biror — U₀ kuchlanishda nolga teng bo‘ladi. Bunda shunday xulosa chiqarish mumkin. Òeskari maydon katod- dan katta tezlikda chiqayotgan fotoelektronlarni orqaga qaytaradi va anodga tushishiga to‘sqinlik qiladi.
Agar fotokatod sirtiga tushayotgan yorug‘lik chastotasini oshirsak, fototok nolga intiladigan kuchlanish qiymati yana ortar ekan. Boshqacha aytganda, dastlabki berilgan yonuvchi potensial — U₀ katoddan chiqayotgan elektronlarni ushlab qololmas ekan. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan tajriba natijalaridan shunday xulosa qilish mumkin: yorug‘lik ta’srida chiqayotgan elektronlarning maksimal tezligini

2
_mv² _

max

 eU

(21.1)

9 8

munosabatdan topish mumkin. Elektrodlarni eng qulay joy- lashtirganda ham fototok qiymati birdan nolga tushmasdan, balki asta-sekin nolgacha pasayishi kuzatilar ekan. Demak, elektronlar energiyasi turlicha ekan, deyish mumkin. Òezligi kichik bo‘lgan elektronlar kichikroq yopuvchi potensialda ushlansa, tezliklari katta bo‘lgan elektronlarni to‘xtatish uchun kattaroq yopuvchi potensial berish lozim. Ushbu xulosalardan (21.1) formulaning muhim fizik ahamiyatga ega ekanligi kelib chiqadi. Birinchi navbatda, (21.1) ifoda orqali aniqlanadigan tezlik yorug‘lik ta’sirida elektronlar oladigan tezlikdir. Ikkinchidan, moddadan uchib chiqayotgan elektronlar energiyasi miqdor jihatdan roppa-rosa yorug‘lik ener- giyasiga teng deb bo‘lmaydi. Chunki, yorug‘lik, masalan, metall sirtiga tushganda o‘z energiyasini kristalldagi erkin elektronlarga uzatadi, elektronlar o‘z navbatida, sirtdan chiqish uchun ma’lum energiyani yo‘qotadi. Yo‘qotilgan energiya metalldan elektronlarning chiqish ishi uchun sarf bo‘ladi.
Elektronning moddadan chiqish ishini A desak, moddaga tushayotgan yorug‘lik (kvant) energiyasi E ni energiyaning saqlanish qonuniga binoan quyidagi munosabatdan aniqlash mumkin:
 _mv² 

E  _{ 2 }

• 
  A.
  

(21.2)

^{ }max
Fotoeffekt hodisasida elektron oladigan eng katta energiyani (21.2) ifodadan aniqlash mumkin.