O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adabiyotlar

[9] — 220—25- betlar, [1] — 457—58- betlar,
[8] — 308- betlar, [3] — 174—80- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Yorug‘likning issiqlik ta’siri deganda nimani tushunasiz?
   
2. 
   Stoletov tajribalarini tushuntiring.
   
3. 
   Stoletov qonunlarini ta’riflang.
   
4. 
   Òashqi fotoeffekt deb nimaga aytiladi?
   
5. 
   Fototok volt-amper xarakteristikasini tushuntiring.
   
6. 
   Fotoelektronlarning maksimal kinetik energiyasi va chiqish ishi nimalarga bog‘liq?
   

9 9

22- ma’ruza

Fotoeffekt nazariyasi. Eynshteyn tenglamasi.
Ichki fotoeffekt. Fan va texnikada fotoelementlardan foydalanish
Avvalgi mavzuda ko‘rilgan fotoeffekt qonunlarini asrimizning boshlarida (1905- y.) Eynshteyn nazariyasi tomonidan asoslab berildi va yorug‘lik ta’sirida moddadan ozod bo‘lgan elektronlar oladigan energiya bilan yorug‘lik chastotasi o‘rtasidagi miqdoriy bog‘lanishni quyidagi tenglama orqali aniqlash mumkinligi ko‘rsatildi:


hv  ^{ mv}2 ^  A

 ₂  ^.
(22.1)

^{ }max
Eynshteyn tomonidan 1905- yilda yaratilgan (22.1) formula va undan kelib chiqadigan muhim fundamental qonunlar ko‘p o‘tmay A. Eynshteynni Nobel mukofotiga sazovor etdi.
(22.1) formuladagi h = 6,6·10^–34 J·s — Plank taklif etgan doimiy. Eynshteyn fikricha, elektron olgan butun energiya unga yorug‘lik tomonidan ma’lum hv porsiya — yorug‘lik kvaniti sifatida keltiriladi va uni elektron butunlay „yutadi“. Yutilgan energiya kattaligi yorug‘lik chastotasiga bog‘liq bo‘ladi. Demak, elektron energiyani tashqaridan oladi ( modda atomlaridan emas) va elektron energiyasi moddaning tabiatiga deyarli bog‘liq bo‘lmaydi. Ikkinchidan, kvant enegiyasi elektronlarning energiyasidan ko‘p marta katta va shu sababli, jism temperaturasining o‘zgarishi fotoelektronlar energiyasiga juda kam ta’sir ko‘rsatishi kerak. Haqiqatan ham, temperaturaning fotoelektrik effektga zaif ta’siri mavjudligini oxirgi yillarda o‘tkazilgan tajribalar tasdiqlaydi. Eynshteyn nazariyasidan to‘yinish fototokining yorug‘lik oqimiga proporsional bo‘lishini tushuntirish qiyin emas. Òajribalarda shular aniqlandiki, yorug‘lik oqimi ortishi bilan sirtga tushayotgan kvantlar soni ortib, ajralib chiqayotgan elektronlar soni ham ortib boradi. Biroq kvantlarning ayrim qismi o‘z energiyalarini elektronlarga beradi, qolgan qismi moddaning qizishiga sarflanadi. Eynshteyn nazariyasi 1916- yilda Milliken tajribalarida, keyinroq 1928- yilda
P.I. Lukirskiy tomonidan o‘tkazilgan tajribalarda to‘la tasdiqlandi.
Bu ikkala tajriba asosida fotoelektronlar energiyasining yorug‘lik chastotasiga chiziqli bog‘langanligi va shu bog‘lanishdan h Plank
100

doimiysini aniqlash yotadi. A. P. Lukirskiyning sferik kondensatorda o‘tkazgan tajribalarida Plank doimiysi juda katta aniqlikda hisoblab chiqildi. Olingan natija esa boshqa usullar bilan topilgan qiymatlarni to‘liq takrorladi. Eynshteyn tenglamasidan asosiy parametr — elektronlarning moddalardan chiqish ishini hisoblab topish mumkin. Masalan, (22.1) tenglamada

 _mv² 
 
^{ 0} desak, hv =A. (22.2)

^{ 2 }max ⁰
hosil bo‘ladi. Demak, yorug‘lik chastotasini tajribadan aniqlasak, chiqish ishi A ni hisoblash mumkin. Òajribalar orqali (22.2) ifodaning to‘g‘riligi tasdiqlandi. Shunday qilib, metallni v₀ chastotaga teng yoki undan kichik chastotali yorug‘lik bilan yoritsak, eletkronlar metalldan chiqmaydi. v₀ — fotoeffekt uchun chegaraviy

chastota yoki unga mos to‘lqin uzunlik —
_q  ^c
v₀
fotoeffektning