O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta

Qo‘shimcha adabiyotlar

[1] — 431—35- betlar, [10] — 278, 287- betlar,
[3] — 157—61- betlar, [7] — 684—85- betlar.

Nazorat uchun savollar

1. 
   Spektral asboblar qanday vazifani bajaradi?
   
2. 
   Spektral asboblarning qanday turini bilasiz? Ular qanday element- lardan tashkil topgan?
   
3. 
   Ultrabinafsha nurlar qanday xossalarga ega?
   
4. 
   Infraqizil nurlar qanday afzalliklarga ega?
   
5. 
   Spektral asboblarning fan va texnikada qo‘llanishiga misollar keltiring.
   

17- ma’ruza

Rentgen nurlanishi, turlari, spektrlari. Rentgen trubkasi. Gamma-nurlanishlar haqida tushuncha. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi
1883- yilda Ò.A. Edison tomonidan termoelektron emissiya hodisasining kashf etilishi bo‘shliqda elektr toki bilan o‘tkazilgan ko‘plab tajribalarga asos soldi. Qattiq jismlarni qizdirish natijasida elektronlar ajralib chiqishi va katod nurlari bilan o‘tkazilgan tajribalar asosida nemis fizigi V. Rentgen o‘zining yangi kashfiyotini 1895 yilda e’lon qildi. Katodda ajralayotgan elektronlar katta tezlik
7 7
bilan harakatlanib, anodda keskin tormozlanishi noma’lum nurlarni paydo qildi. Bu nurlar „X“ nurlar, keyinchalik rentgen nurlari deb ataldi.
Rentgen nurlari bilan o‘tkazilgan tajribalar shuni ko‘rsatadiki, bu nurlar bir qator xossalarga ega ekan:

1. 
   Ular to‘lqin xarakterga ega va ultrabinafsha nurlardan ham kichik to‘lqin uzunlikka ega.
   
2. 
   Ko‘pgina moddalarni shu’lalantiradigan va fotosezgir materiallarga kuchli ta’sir etadi.
   
3. 
   Òurli moddalardan deyarli yutilmay o‘tib ketadi.
   
4. 
   Modda zichligi ortishi bilan rentgen nurlarining yutilishi sezilarli darajada orta boradi.
   
5. 
   Rentgen nurlariga elektr va magnit maydonlari ta’sir etmaydi. Rentgen nurlari tez uchib borayotgan elektronlarning tormoz- lanishida hosil bo‘lib, u elektronlar energiyasining bir qismi ko‘ri- nishida namoyon bo‘ladi. Hosil bo‘layotgan rentgen nurlarining energiyasi elektronlar energiyasiga bog‘liq bo‘ladi, ya’ni elektronlar oqimiga qanchalik katta tezlik berilsa, anoddan shuncha kichik to‘lqin uzunlikdagi nurlar uchib chiqadi. Demak, rentgen nurlarining to‘lqin uzunligi ma’lum sohada joylashar ekan. Òajribalar shuni
   

ko‘rsatdiki, nurlanishlar 2 xil bo‘lar ekan.

1. 
   Òormozlanish nurlanishi.
   
2. 
   Anod materialining tabiatiga bog‘liq bo‘lgan xarakteristik nurlanish.
   

Òormozlanish nurlanishi anodga kelib uriladigan elektronlar energiyasining juda oz ulushi (0,1% chamasi) dan hosil bo‘ladi va nurlar turli to‘lqin uzunliklarni o‘z ichiga oladi.
Òormozlanish nurlanishi tutash spektr hosil qiladi. Òormoz- lanish nurlanishi anod moddasining turiga deyarli bog‘liq bo‘l- maydi.
Bu nurlanish qattiq jismlar va suyuqliklar hosil qiladigan tutash spektrlardan keskin farq qiladi. Birinchidan, u uzoq qisqa to‘lqin sohasiga joylashgan. Ikkinchidan, qisqa to‘lqin chegarasiga aniq ^_q mos keladi. ^_q — tutash rentgen spektrining qisqa to‘lqin chegarasi deyiladi.
Agar katod va anod orasida elektronlar oladigan energiya E= eU desak, hosil bo‘layotgan rentgen nurlarining energiyasi shu E energiyadan katta bo‘lolmaydi (energiyaning saqlanish qonuniga asosan. ^_q ni yorug‘likning kvant tushunchalari asosida tushuntirish mumkin. Rentgen nurlanishiga mos keluvchi energiya kvant
7 8
tasavvurlarga ko‘ra E₀= hv orqali ifodalanadi. Bu yerda v — rentgen nurlari chastotasi, h — Plank doimiysi. U holda E=E₀ shartdan, eU=hv_max hosil bo‘ladi va chastotadan to‘lqin uzunlikka o‘tsak,

_{eU } hc _ hc
yuzaga keladi, u holda ^{
 } qisqa to‘lqin (eng

^min ^q
min ^q

kichik to‘lqin uzunlik) uchun

hc
_q  _eU
(17.1)

ifodaga kelamiz. c = 3·10⁸m/c — yorug‘likning vakuumdagi tezligi. Ushbu ifodadan aytish mumkinki, kuchlanish ortishi bilan qisqa to‘lqinning chegaraviy qiymati kamaya boradi.
(17.1) ifodaning to‘g‘riligini tekshirish uchun tajribalardan
^_q va U ni bilgan holda, Plank doimiysi h hisoblanadi. Haqiqatan ham, (17.1) ifoda bo‘yicha aniqlangan Plank doimiysi eng aniq va ishonchli ekan.
(17.1) ifodaga c, h va elektron zaryadi e ning son qiymatlarini tegishli birlikda qo‘ysak,

 (nm) 
1,23

(17.2)

^q U (kW)
formulaga kelamiz.