O‘zbekiston respublikasi tashqi siyosati Oʻzbekiston Birlashgan Qirollik munosabatlari 10

2.2 O‘zbekistonning Yevropa ittifoqi davlatlari bilan savdo aloqalari 

2021-yil yakunlariga ko‘ra, Markaziy Osiyo mamlakatlari tashqi savdosining umumiy hajmida Yevropa Ittifoqi davlatlarining umumiy tovar aylanmasidagi ulushi 21 foiz, eksport 28 foiz va import 14 foizni tashkil etdi. Yevropaning 27 davlatini o‘z ichiga olgan O‘zbekiston bilan Yevropa Ittifoqi hamkorligi mamlakat iqtisodiyoti va ijtimoiy hayotining ko‘plab sohalarini qamrab olgan va 30 yillik tarixga ega. 
O‘zbekiston Yevropa Ittifoqi bilan hamkorlik imkoniyatlarini kengaytirish maqsadida 2018-yilda Yevropa Ittifoqi bilan yangi Kengaytirilgan sheriklik va hamkorlik to‘g‘risidagi bitimni (EPCA) tuzish bo‘yicha muzokaralarni boshladi. 
Tomonlar joriy yilning iyul oyida bitimni keyinchalik imzolash va u tugagandan so‘ng kuchga kirishiga kelishib oldi.
Mazkur Bitim yangi yo‘nalishlarda hamkorlikni kengaytirish, shuningdek, savdo-iqtisodiy munosabatlarni tartibga soluvchi me’yoriy-huquqiy bazani takomillashtirishni nazarda tutadi. 
Xususan, iqtisodiy va sarmoyaviy hamkorlik, energetika, transport, atrof-muhit va iqlim o‘zgarishi, raqamli iqtisodiyot, qishloq xo‘jaligi va qishloqlarni rivojlantirish, bandlik va ijtimoiy masalalar, shuningdek, ilmiy tadqiqotlar kabi qator muhim yo‘nalishlarda hamkorlikni kengaytirish rejalashtirilgan.
2017-yildan boshlab Yevropa investitsiya banki va Yevropa tiklanish va taraqqiyot banki O‘zbekiston bilan hamkorlikni tikladi, bu O‘zbekistonda Yevropa Ittifoqining investitsiya loyihalari soni va ularni moliyalashtirish hajmining sezilarli darajada oshishiga xizmat qildi.
Yevropa Ittifoqi ham har yili asosan O‘zbekistonning iqtisodiy rivojlanishiga ko‘maklashishga qaratilgan loyihalarni moliyalashtirishda ishtirok etadi. 
2020-yildan boshlab Yevropa Ittifoqi “O‘zbekiston tashqi savdosiga ko‘maklashish” loyihasini moliyalashtirib kelmoqda. 
Bu loyiha O‘zbekistonning Jahon savdo tashkilotiga a’zo bo‘lishi uchun zarur bo‘lgan tartiblarni bajarish uchun texnik yordam ko‘rsatishni ham o‘z ichiga oladi.
Yevropalik investorlarning O‘zbekistonda ishlashga qiziqishi ham ortib bormoqda. Shunday qilib, Yevropa davlatlari kapitali ishtirokidagi qo‘shma korxonalar soni 2017-yildan buyon 2,4 barobarga oshib, 440 tadan 1052 taga yetdi, ulardan 300 dan ortig‘i 100 foiz Yevropa kapitali ishtirokida.
So‘nggi besh yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 50,5 foizga o‘sib, 2,6 milliard dollardan 3,9 milliard dollarga, eksport 39,2 foizga o‘sib, 400,7 million dollardan 557,7 million dollarga, import 52,6 foizga o‘sib, 2,2 milliard dollardan 3,3 milliard dollarga yetdi. 

Shu bilan birga, o‘zaro savdodagi salbiy saldo 55,6 foizga oshib, 1,8 milliard dollardan 2,8 milliard dollarga yetdi.
2020-yildan boshlab O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tashqi savdosi statistikasida 2020-yil yanvar oyida Yevropa Ittifoqidan chiqqan Buyuk Britaniya bilan savdo ko‘rsatkichlari va shu sababli O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan savdosi umumiy ko‘rsatkichlari hisobga olinmaydi. 
2021-yilda Yevropa Ittifoqi mamlakatlari ulushiga O‘zbekiston umumiy savdo aylanmasining 9,2 foizi, umumiy eksportining 3,3 foizi va jami importining 13 foizi to‘g‘ri kelgan.
O‘zbekiston Yevropa Ittifoqining bir tomonlama “Umumlashtirilgan imtiyozlar tizimi GSP+” benefitsiari maqomini olish bo‘yicha 27 ta xalqaro konventsiyani ratifikatsiya qilish bilan birga, Yevropa Ittifoqining barcha shartlarini bajardi. 
Natijada, 2021-yil 10-apreldan Yevropa Ittfoqi O‘zbekistondan GSP+ doirasida import qilinadigan tovarlarga imtiyozli (nol) tariflarni qo‘llashni boshladi.
2021-yil yakunlariga ko‘ra, O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 2020-yilga nisbatan deyarli o‘zgarmagan va 3,9 milliard dollarni tashkil etgan. 
2022-yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksportini sezilarli darajada oshirish tendensiyasi davom etdi. 
Shunday qilib, joriy yilning 9 oyi yakunlariga ko‘ra, o‘tgan yilning shu davriga nisbatan O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan tovar ayirboshlash hajmi 14,2 foizga o‘sdi va 3,1 mlrd dollarni tashkil qildi. 
Bu davrda O‘zbekistondan Yevropa Ittifoqiga eksport 68,1 foizga sezilarli o‘sib, 619,9 mln dollar bo‘ldi. Import esa 5,8 foizga o‘sgan va 2,5 mlrd dollarni tashkil qilgan. Salbiy savdo balansi 5,6 foizga kamayib 1,9 mlrd dollar bo‘lgan.
2021-yilda O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlari bilan eksporti va importi tarkibi quyidagi asosiy tovar guruhlari bo‘yicha ifodalandi:
Umumiy savdo aylanmasi bo‘yicha Yevropa Ittifoqi mamlakatlari orasida O‘zbekistonning asosiy savdo hamkorlari quyidagilardir: 

• 
  Germaniya — 765,7 million dollar (umumiy savdoning 19,7 foizi); 
  
• 
  Litva — 505 million dollar (13 foiz); 
  
• 
  Italiya — 430,3 million dollar (11,1 foiz); 
  
• 
  Niderlandiya — 287,6 mln dollar (7,4 foiz); 
  
• 
  Fransiya — 280,8 mln dollar (7,2 foiz); 
  
• 
  Polsha — 249 mln dollar (6,4 foiz); 
  
• 
  Latviya — 232,7 mln dollar (6 foiz); 
  
• 
  Chexiya — 199,3 mln dollar (5,1 foiz); 
  
• 
  Ispaniya — 157,8 mln dollar (4,1 foiz); 
  
• 
  Vengriya — 115 mln dollar (3 foiz); 
  
• 
  Avstriya — 105,9 mln dollar (2,7 foiz) va boshqalar.
  

O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksportining asosiy hajmi Polsha (umumiy eksportning 15,9 foizi), Germaniya (12,9 foiz), Niderlandiya (12,5 foiz), Litva (12,0 foiz), Latviya (9,9 foiz), Italiya (7,2 foiz) kabi mamlakatlarga jo‘natiladi. 
Yevropa Ittifoqi davlatlaridan O‘zbekiston uchun zarur bo‘lgan mahsulotlarning asosiy yetkazib beruvchilari Germaniya (umumiy importning 20,9 foizi), Litva (13,2 foiz), Italiya (11,7 foiz), Fransiya (7,8 foiz), Niderlandiya (6,6 foiz), Latviya (5,3 foiz) va boshqalar hisoblanadi. 
O‘zbekistonning Yevropa Ittifoqi mamlakatlariga eksporti sezilarli darajada oshganiga qaramay, import hajmi eksport hajmidan bir necha baravar yuqori. Masalan, 2021-yilda deyarli 6 barobar ko‘p edi. 

Xulosa

Xalqaro mehnat taqsimotining kuchayishi Britaniyani tobora o'sib borayotgan miqyosda ishlab chiqariladigan tovarlarni import qilishni boshlashga majbur qildi, ularning ayrimlari mamlakatda ishlab chiqarilmadi. Importning o'sishi eksportni kengaytirish bo'yicha faol choralarni ko'rishga olib keldi, ammo o'sish sur'atlari bo'yicha Buyuk Britaniya boshqa rivojlangan mamlakatlardan ancha orqada qoldi va uning jahon kapitalistik eksportidagi ulushi kamaydi. Shu bilan birga, urushdan keyingi davrda eksportning o'sish sur'atlari YaIM o'sish sur'atlaridan yuqori bo'ldi. Hozirgi kunda Buyuk Britaniyadagi importning deyarli yarmi ishlab chiqarilgan mahsulotlardir. Kimyoviy mahsulotlar uchun mashina va uskunalar importi o'sdi. Britaniya iqtisodiyotining o'ziga xosligi va uning jahon iqtisodiyotidagi mavqei o'tgan asrdagi mamlakat rivojlanishining o'ziga xos xususiyatlarini aks ettiradi. Shunisi e'tiborga loyiqki, mamlakatning xalqaro savdoning sanoat ishlab chiqarishidagi pozitsiyalari va bir tomondan valyuta sektori o'rtasidagi kelishmovchilik va kapitalni eksport qilishda pasaygan, ammo juda kuchli pozitsiyalar, shuningdek Londonning etakchi moliya va tovar ayirboshlash markazlaridan biri sifatida tutgan o'rni. XX asrda Buyuk Britaniyaning zaiflashuvi xususiyatlari. asosan, hokimiyat davrida ingliz kapitalizmi tuzilishining tabiatiga borib taqaladi. So'nggi o'n yilliklarga qadar mamlakat dunyoda uzoq vaqt davom etgan sanoat va mustamlaka monopoliyasidan meros bo'lib qolgan an'analarni engib o'tish qiyin bo'lgan.
XX asrda Britaniyadagi dunyo pozitsiyalarining evolyutsiyasi. Turli xil yirik korxonalar guruhlari o'rtasidagi manfaatlar farqini hisobga olmasdan tushunish mumkin emas. Tarixga chuqur kirib boradigan iqtisodiy taraqqiyotning o'ziga xos xususiyatlaridan biri bu uzoq vaqt davomida saqlanib qolgan sanoat va bank kapitali o'rtasidagi muayyan ajratishdir. Mamlakatning jahon bozorida oldingi monopol mavqei sanoatning katta miqdordagi qarz mablag'lariga ehtiyoj sezmasligiga olib keldi. Bugungi kunda ushbu begonalashtirish bartaraf etilgan bo'lsa-da, hozirgi kunga qadar Buyuk Britaniya boshqa Evropa mamlakatlaridan ajralib turadi, tashqi kompaniyalarning moliyalashtirish manbalari ulushi kam.