O‘zbekiston respublikasi
F.Xo`jayev va yosh buxoroliklar harakati
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
| F.Xo`jayev va yosh buxoroliklar harakati.
Turkiston o`lkasida ilm-ma`rifatni targ`ib qilgan jadidchilik harakati dastlabki paytda savod ishlari bilan shug`ullandilar. Shu asnoda ular olib borgan harakat mohiyat jihatidan ozodlik uchun kurash mazmunida bo`lsada, harakatning dastlabki paytlarida muvaffaqiyatga qozona olmadi. Ammo, xalq orasida ilmu urfonni tarqatish ishlaridan to`xtab qolingani yo`q. Jadidlar, bir tomondan, Turkiston mustaqilligi uchun kurash olib bordilar. Ikkinchi tomondan, ular Turkistonda 183 demokratik huquqiy davlat qurish uchun intildilar. Bu kurash Jadidchilik mafkurasining asosini tashkil qiladi. Turkistonning bu ilg'or ziyolilari Turkistondagi idora usuli, boshqaruv shakllari, davlatchilik nazariyasi va amaliyoti bilan faol shug'ullandilar. Yosh buxoroliklar, Yosh xivaliklar partiyalari, «Sho'roi Islomiya», «Sho'roi Ulamo», «Turon» va boshqa jamiyatlarning dasturlarida davlatchilik masalalariga alohida e'tibor berilgan edi. Bu jadidchilikning allaqachon ma'rifatdan siyosatga tomon yo'l tutganligini bildiribgina qolmasdan, balki jamiyatni tubdan o'zgartirish, yurtimizda mustaqillikka erishish uchun kurash boshlanganligini ham anglatar edi. Ma'lumki, jadidlar islohotlarni bosqichma-bosqich amalga oshirishni, taraqqiyot va rivojlanishga faqat tinchlik yo'li bilan, parlament orqali erishishni mo'ljallagan edilar. Ular o'zbek xalqining o'ziga xos milliy xususiyati (mentaliteti), uning samiymiyligi, bag'ri kengligi, sabr-toqati, bardoshi va chidamini ham hisobga olgan holda tinch yo'l bilan hokimiyatni qo'lga olishga intilgan edilar. Jadidlar faoliyatidagi bu o'ziga xos milliy g'oya keyinchalik jahoniy ahamiyatga molik hodisaga aylanib, u Hindiston va boshqa mamlakatlardagi milliy-ozodlik kuchlari yo'lboshchilari tomonidan yanada rivojlantirildi. Hududiy jihatdan yagona bo’lgan O’rta Osiyoda jadidchilik harakati bir vaqtda paydo bo’lgan bo’lsada, o’z oldiga qo’ygan kurash maqsadlari jihatidan ikki xil yo’nalish kasb etgan. Jumladan, Turkistonlik jadidchilar o’z oldilariga boshq maqsad qilib Turkiston o’lkasini Rossiya mustamlakachilaridan ozod qilish va milliy mustaqil davlat tuzishni qo’ygan bo’lsalar, buxoro va xivalik jadidlar hokimi mutlaq-o’z monarxlari bo’lgan amir va xon zulmiga qarshi kurashni bosh maqsad deb bildilar. Rossiya mustamlakachiligi zulmini, uning barcha yaramas va og’ir illatlarini, noinsoniy ko’rinishlarini o’z ko’zi bilan ko’rgan, uning barcha azoblari yukini yelkasida ko’tarib undan nafratlangan Turkiston o’lkasi xalqlari bosh maqsad qilib ana shu shovinistik mustamlakachilik zulmidan ozod bo’lshni, milliy mustaqil davlat tuzishni bosh maqsad deb bildilar. Bu bosh maqsadning ilhomchilari turkistonlik jadidlar edilar. Buxoro xalqlari uchun mustamlakachilik zulmi yo’q edi. Chunki Rossiyaga yarim mustamlaka, qaram bo’lsada, Buxoro o’z mustaqilligini saqlab qolgan edi. Bu yerda mahalliy boylar va mushtumzo’rlar zulmi kuchli edi. Boylar va amaldorlar amir va xon himoyasida edi. Bugina emas ko’p hollarda amir va xon zulmi hammasidan ham oshib tushar edi. Mehnatkash xalqning arzi-dodini eshitadigan bir kimsa yo’q edi. E'lon 184 qilingan farmonlar ishlamas va bajarilmas edi. Xalq ommasi hokimi mutlaq-monarx amir va xon o’rniga insofliroq va adolatliroq hukmdorga ega bo’lishni xohlar edi. Xalqning bu intilishi va qiziqishini Buxoro jadidlari idrok etdilar va ko’tarib chiqdilar. Ular shu boisdan ham amir va xonga qarshi kurashni bosh maqsad deb bildilar. Yosh turklar faoliyati Buxoro jadidlari faoliyati uchun namuna va o’lchov mezoni bo’ldi. Shuning uchun ular o’zlarini yosh turklarga nisbat berib «yosh buxoroliklar» deb atay boshladilar. Yosh buxoroliklarning pirovard maqsadlari konstitutsiyaviy monarxiya tuzumi edi. Ular ana shu konstitutsiyaviy monarxiya tuzumi doirasida islohotlar o’tkazish yo’li bilan adolatli va insonparvar jamiyat qurish mumkin, deb ishonardilar. Lekin ana shu o’rtacha mo’'tadil talablar ham amir tomonidan e'tiborga olinmas edi. Bu talablarni ilgari surganlar hukmron tabaqa kuchlarning juda keskin qarshiligiga duch kelar va shafqatsizlarcha bostirilar edi. Shu boisdan yosh buxoroliklar o’ta yashirin holatda ishlashga majbur bo’lganlar. Yosh buxoroliklar ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot qonuniyatlari taqozosiga ko’ra xalq ommasi o’rtasida tayanch bazaga ega emas edilar, ular o’zlariga ittifoqchilarni chetdan izlanadilar va Rossiya timsolida amir va xon zulmidan ozod bo’lish mumkin, degan tariqda ham turmaydigan va kechirib bo’lmaydigan siyosiy xatoga yo’l qo’ydilar. 1916-1917 yillar oralig’ida yashirin «Yosh buxoroliklar» firqasi va uning 12 kishilik Markaziy qo’mitasi tashkil topdi. Bu siyosiy partiyaning tashkil topishida «Yosh turklar»ning «Ittihodi va taraqqiy» firqasi, Rossiya va Turkistondagi sotsial-demokratik firqalarning ta'siri katta bo’ldi. «Yosh buxoroliklar» firqasining Markaziy Qo’mitasi raisi Abduvohid Burxonov, kotibi Usmon Xo’ja (O’smonxo’ja Po’latXo’jayev), xazinador Muso Saidjonov edi. Bulardan tashqari firqaning tashkil topib mustahkamlanishida Abdurauf Fitrat (1886-1938), Ota Xo’jayev (1894-1938), Mirkomil Burxonov, Fayzulla Xo’jayev (1896-1938), Sadriddin Ayniy (1870-1954), Fazlitdin Maxsum, Abdurahim Yusuf Zoda (1880-1937) va boshqalarning hissasi katta bo’ldi. «Yosh buxoroliklar» firqasining dastlabki faoliyatiga oid tarixiy hujjatlardan biri Buxoroda o’tkazilishi zarur bo’lgan islohot loyihasidir. Uni 1917 yilda firqa markaziy qo’mitasi nomidan Abdurauf Fitrat yozgan. U, «Yosh buxoroliklar» partiyasi, «Yosh buxoroliklar qo’mitasining Buxoroda islohot o’tkazish loyihasi» deb nomlanadi. 185 Loyiha o’z vaqtida mahalliy matbuotda bosilganligi haqida aniq ma'lumot yo’q. Biroq uning ruscha nusxasi 1930 yilda S.Dimanshteynning «Revolyutsiya i natsionalno’y vopros» («Inqilob va milliy masala») kitobida ilk bor Moskvada chop etilgan. Shundan so’ng tariximizning bu nodir hujjati ushbu kitobdan ko’chirilib, qisqacha inglizcha kirish so’zi bilan 1985 yilda Oksford shahrida O’rta Osiyoni o’rganuvchi jamiyat tomonidan rus tilida nashr etilgan «Musulmon siyosiy partiyalarining dasturiy hujjatlari. 1917-1920 yillar» nomli kitobda qayta bosildi. Loyihada yer-suv masalasiga katta e'tibor berilgan. Bundan tashqari harbiy masala, moliya ishlari, ichki ishlar va davlat boshqaruv organlari kabi masalalarga unda keng o’rin berilgan. Loyihada butun haydaladigan yerlar (uch qismga) bo’lingan: 1)Vaqf yerlari (masjid va madrasalarga tegishli yerlar); 2)Soliqdan ozod qilingan yerlar (mulki hur); 3)Soliq olinadigan (mulki hiroj) yerlar. Hammani ekin ekishga majbur qilish maqsadida barcha ekilgan va ekish mumkin bo’lib, ekilmay qolgan yerlarga ham soliq solish nazarda tutilgan. Shuningdek, «mulki hiroj» yerlariga soliqni kamaytirish hamda «kafson» (amin, oqsoqol va boshqalar uchun) «atafti» (sadaqa), «uchkuna puli» (turli daraxtlar uchun), «cho’p puli» (yaylov uchun) va boshqa ortiqcha harajat chiqimlarni tugatish nazarda tutildi. Loyihada yana davlat yerlari, bog’ va binolarga ishlov berish uchun hashar chaqirish, umuman mehnatkashlar mehnatidan tekin foydalanish ham man etildi. Hashar yo’li bilan faqat suv inshootlari qurish, kanallar qazish, umuman irrigatsiya ishlarini amalga oshirish mumkin bo’ldi. Bunday paytda hasharga kelmaganlarga hatto, soliq solish nazarda tutiladi. Loyihada qishloq xo’jaligini intensivlashtirish va mexanizatsiyalash, dehqonlarni sudxo’rlardan qutqarish uchun qishloq xo’jalik bank tarmoqlarini tashkil etish, agronomiya bilimlarini yoyishga katta ahamiyat berildi. Milliy armiyaga ham «Yosh buxoroliklar» partiyasi katta e'tibor berdi. Loyihada armiya sonini eski rus hukumati Buxoro amiri tuzgan shartnomaga ko’ra 12 ming kishiga yetkazish berilgan. Harbiy xizmat 22 yoshga yetgan hamma uchun majburiy bo’lishi, xizmat muddati esa ikki yil qilib belgilanadi. Shuningdek, harbiy maktablar ochish, askarlarga, ozroq bo’lsada oylik maosh to’lab turish nazarda tutildi. Moliya sohasida ham jiddiy islohat o’tkazishga e'tibor berildi. Buning uchun amirning 186 mablag’lari umumdavlat mablag’idan ajratilishi soliqdan aniq belgilanishi davlat byudjeti har yili e'lon qilib turilishi ko’rsatildi. Maorif sohasida davlat mabg’ali hisobiga maktab, oliy o’quv yurtlari ochish, ularni zamonaviy dastur, o’quv qo’llanmalari, o’qituvchilar bilan ta'minlash, davlat va vaqf maktablaridan tashqari shaxsiy maktablar ochilishi dasturda o’z aksini topgan edi. Shu bilan birga o’quv yurtlarini bitirganlarga maorif nozirligi tomonidan diplom berish ham aniq ko’rsatildi. Islohotda davlat boshqaruv tizimi, ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy-ma'rifiy hayot masalalari qamrab olindi. Buni unda ko’rsatilgan quyidagi 10 ta nozirlik isbotlab turibdi: yer ishlari, vaqflar, harbiy ishlar, ichki ishlar, moliya, adliya, militsiya, yo’llar qazib chiqaruvchi va qayta sanoat ishlari, maorif, tashqi ishlar nozirliklari. Mana shular asosida Nozirlar Kengashi tashkil etilishi kerak edi. Bu nozirlar faoliyatini kuzatuvchi 20 kishilik maxsus Nazorat komissiyasi tashkil etilishi ham nazarda tutildi. Bu yuqorida ko’rsatilgan masalalar o’sha paytda hal qilinishi amri mahol bo’lsa-da, ular ma'lum dastur holatiga keltirilib, amirga tavsiya etilishining o’zi katta tarixiy ahamiyatga molikdir. Islohotdan kutilgan maqsad yakka amir hukmronligi (monarxiyasi)ni yevropacha konstitutsion monarxiya bilan almashtirish, maorif va madaniyatni, ishlab chiqarish va sanoatni rivojlantirish, ilm-fan va texnikani taraqqiy ettirishdan iborat bo’ladi. Buning uchun «Yosh buxoroliklar» partiyasi dastlab Amir Olimxonga har xil yo’llar bilan tinch demokratik ta'sir va hatto, kuch bilan tazyiq o’tkazishga harakat qildilar. Bularning hammasi Rossiya va Turkistondagi inqilobiy harakat bilan bevosita bog’liq bo’ladi. Rossiyada fevral inqilobining g’alabasidan so’ng Buxoroda ham ijtimoiy-siyosiy vaziyat tez o’zgara boshladi. Ruslar yashaydigan joylarda hokimiyat Rossiya Muvaqqat hukumatining Ijroiya qo’mitalari qo’liga o’tdi. 1917 yil 12 martda Yangi Buxoroda (Kogon) ijroiya qo’mita saylandi. May oyining birinchi kunlarida esa Buxoro xonligida ruslar yashaydigan joylardagi ijroiya qo’mitalar delegatlarining birinchi qurultoyi bo’lib o’tdi. Buxoroda juda ajoyib va murakkab ijtimoiy-siyosiy muhit paydo bo’ldi. Bu esa jadidlarda umidvorlikni uyg’otdi. Ma'lumki, Buxoro Rossiyaning yarim mustamlakasi edi. Shuning uchun ham jadidlar ya'ni «Yosh buxoroliklar» firqasi rahbarlari o’z maqsadlarini Rossiya Muvaqqat hukumati orqali amalga oshirish uchun unga telegramma orqali murojaat yuborib, amirni isloh o’tkazishga ko’ndirishni iltimos qildilar. Fayzulla Xo’jayevning ko’rsatishicha, unga «yosh buxoroliklar»ning faollari imzo 187 chekkan edilar. Rossiya markazidan tezda javob kelmaydi. Sabrsizlik bilan ikkinchi telegramma yuborildi. Uning matni F.Xo’jayev tomonidan yozilgan bo`lib, Fitrat va Saidjonov imzo chekkan edi. Bunga ham chidamay, «Yosh buxoroliklar» firqasining yangi tuzilgan Markaziy qo’mitasi Fitrat va Usmonxo’ja Po’latxo’jayevdan iborat maxsus delegatsiyani Petrogradga yuboradilar. Ular Orenburgga kelganlarida jadidlar bilan amir o’rtasidagi kelishmovchiliklarni hal qilish uchun Rossiya poytaxtidan maxsus komissiya yo’lga chiqqanligi haqidagi xabarni oladilar va orqaga qaytadilar. Ana shundan so’ng Olimxon Rossiya muvaqqat hukumati va uning Buxorodagi vakili Miller hamda mahalliy taraqqiyparvar jadidlar ta'sirida 1917 yil juma kuni 7 aprelda islohot o’tkazish to’g’risidagi «Manifest»ni e'lon qildi. «Manifest» oldin saroyga to’plangan 200 ga yaqin faollar, diniy ulamo va muftilar oldida tantanali ravishda o’qib eshittirildi. Unda saroy amaldorlari va savdogarlardan 15 kishi, Buxorodagi rus shaharlari ishchi va askarlari deputatlari soveti hamda Samarqnad sovet hokimiyati vakillari qatnashdi. Ularning orasida Mahmudxo’ja Behbudiy (Samarqand), F.Xo’jayev, chor hukumatining vakili Miller, amir, qozi kalon, amir tomonidan yangidan ma'muriy ishga tayinlangan taraqqiyparvar Sharifjon Maxsum bor edilar. Manifestda amir sud (qozixona), soliq ishlarini tartibga solish, sanoat va savdoni rivojlantirish, hamda amaldorlari nazorat ostiga olish, poytaxt Buxoroni obodonlashtirish, fuqarolarning sog’lig’i va rohat-farog’ati haqida g’amxo’rlik qiluvchi maxsus komissiya tuzish haqida va'da qilingan edi. Shuningdek, manifestda moliya ishlarini tartibga solish, kirim, chiqimlarni aniq hisoblangan amirlik byudjetini tashkil etish, umuman xalqqa yengilliklar berish, maorif va fan-texnikani rivojlantirish, bosmaxona tashkil etib, bosma matbuotga asos solish, qamoqxonadagi erkin fikrlilarni ozod qilish ko’rsatildi. Bu manifest Buxoroda siyosiy vaziyatning taranglashuviga sabab bo’ldi. Uni din peshvolari va dindorlar orasidagi o’ta muattassiblar shariat qonunlarni buzish deb qabul qildilar. Taraqqiyparvarlar, ayniqsa, «Yosh buxoroliklar» unda o’zlarining talablari ma'lum darajada hisobga olinganligidan o’ta quvondilar. Shuning uchun ham ularning ma'lum bir «qizillashgan» qismi amirning insofga kelgani uchun unga minnatdorchilik bildirish maqsadida 8 aprel kuni katta ko’cha namoyishi bilan nishonlaydilar. Namoyishchilar «Yashasin Amir Olimxon! Yashasin islohot!» deb yozilgan qizil alvonlarni ko’tarib ko’chalarga chiqdilar. 188 «Yosh buxorliklar» orasida qat'iy birlik yo’q edi. Ayniqsa, bu F.Xo’jayevning ko’rsatishicha quyidagi ikki masalada keskinlashadi: 1)Kutilayotgan manifestga munosabat; 2)manifest munosabati bilan bo’ladigan namoyish va targ’ibot. Ana shu masalalar sabab «Yosh buxoroliklar» Markaziy Qo’mitasining 12 a'zosi orasida ajralish yuz berdi. Abduvohid Burxonov o’ta «qizillashgan» F.Xo’jayev guruhi nuqtai nazarini ma'qullaydi. Shundan so’ng yangi Markaziy qo’mita quyidagi tartibda 9 kishidan iborat qilib saylandi: Abduvohid Burxonov (rais), Fitrat (kotib), Usmonxo’ja Po’lat Xo’jayev (xazinachi) va a'zolari: Muhitdin Rafoat, Musa Saidjonov, Ota Xo’jayev, Ahmadjon Abdulsaidov, Fayzulla Xo’jayev va Hamidxo’ja. F.Xo’jayev va uning bilan hamfikrda bo’lganlar shuningdek, yangi Markaziy qo’mita a'zolari tabiatan «rus inqilobchilari» ta'siriga berilgan, asosiy maqsadga esa faqat Rossiya yordamidagina erishishiga ko’r ko’rona ishongan edilar. Ularning o’z mustaqil mahalliy imkoniyatlarni hisobga olgan, qat'iy yo’li-dasturi yo’q edi. Asosiy xato ham xuddi mana shundan iborat bo’ldi. Ya'ni Turkiston jadidlari bilan Buxoro jadidlarining o’ziga xos farqi va o’ta so’lligi ham aynan ushbu masalada ko’zga tashlandi. Turkiston jadidlari yuqorida ta'kidlanganidek bolsheviklarning va'dalariga ishondi, ammo ayni paytda istiqlol bobida mustaqil o’z yo’lini ham tanlab oldi. Bu yo’lning mohiyati Rossiya oldida to’g’ridan-to’g’ri taslimchilikdan holi bo’lgan milliy muxtoriyatchilik asosida hokimiyatni to’la qo’liga olish, millat manfaatini dastlab tinch demokratik va keyinroq esa qurol olib himoya qilishdan iborat edi. Turkiston jadidlari Sovetlar bosqiniga qarshi so’nggi imkoniyatga qadar tik turib kurashdilar. Rossiya harbiy kuch qudratidan cho’chimadilar va o’z jonlarini istiqlol uchun garovga qo’ydilar. Bolsheviklarning jozibali tashviqot-targ’ibotlari, quruq havoyi va'dalari va balandparvoz shiorlariga ko’r-ko’rona ishongan va aldangan Fayzulla Xo’jayev boshliq taslimchilarning kurash taktikasidan mustamlakachi rus bolsheviklari Buxoro xonligini butunlay tugatib, Ittifoq tarkibiga kiritib olishda ustalik bilan foydalandilar. Rus armiyasi muvaqqat hukumatga tayanib 8 aprel kuni o’tkazilgan «inqilobiy namoyish» xalqimiz maqolida aytilganidek, «qosh qo’yaman deb ko’z chiqarish»dan boshqa narsa bo’lmadi. Tabiiyki, Islom dinining quvvati bo’lgan Buxoro ko’chalarida qizil alvon va bayroqlar ko’targan «inqilobchi»lar amir, qozi kalon va mutaassib dindorlarni cho’chitib yubordi. Hatto ularning g’azabini oshirdi. 189 Fayzulla Xo’jayevning iqror bo’lishicha, jadidlarning keksa ko’zga ko’ringan boshliqlaridan Abduvohid Burxonov va Fazlitdin Maxsum namoyishchilarni qizil alvonlarsiz, ko’chaga chiqishini talab etdilar. Biroq bu haqli talabga hech kim e'tibor bermadi. Buning ustiga-ustak kavkaz va yevropalik boshqa musulmon hamda nomusulmon yoshlar ham qizil bayroq ko’tarib namoyishga chiqdilar. O’tmishda ham bunday hatti- harakat qanday noxush oqibatlar olib kelganligi tarixdan ma'lum. Jumladan, 1745 yilda Nodirshoh armiyasi bilan Buxoroga kelgan lezginlar, usmonli turklar, eronliklar va afg’onlar alohida mahallalarda yashardilar. Ayniqsa, nomusulmon «kelgindi»larning ibodatlari va bayramlar ma'lum belgilangan joy (cherkov)lar va o’z mahallalari doirasida o’tkazilish shart edi. Ular musulmonlarning hiy-tuyg’ularini haqoratlovchi ommaviy harakat qilishlari, musulmon jamoatchiligi orasida ichimlik (vino) ichishlari va baland ovozda Bibliya o’qishlari va boshqalar mumkin emas edi. Masalan, 1910 yilda buxorolik sun'iy bilan eronlik shialar o’rtasida bo’lgan xunrezlikka shialarning Buxoroda markaziy ko’cha bo’ylab, ashur bayramiga bag’ishlab o’tkazgan namoyishi sabab bo’lgan edi. Bunday voqealar o’tmishda bir emas, bir necha bor yuz bergani ma'lum. Jadidlar tashabbusi bilan boshlangan namoyish kuni ham «begona kelgindi» va nomusulmonlar ham o’tmish sabog’ini unutib ko’chaga chiqdilar. Namoyishchilarning soni tez orada 5-7 ming kishiga yetdi. Ular o’zbek va rus tilida «Yashasin ozodlik, konstitutsiya, matbuot erkinligi va maktab mustaqilligi!», «Yashasin xaloskorimiz amir!» deb yozilgan alvonlar ko’tarib olgan edilar. Namoyishchilar Registon tomon yo’l oldilar. U yerda esa 7-8 ming kishi asosan mulla va mullavachchalar jadidchilar namoyishiga qarshi norozi bo’lib to’plangan edilar. Registon maydonida amirning 200 ta piyoda, 300 ta otliq askarlari ham shay qilib qo’yilgan edi. Bundan xabar topgan jadidlar namoyishchilarni to’xtatib, tarqatib yubordilar. Shu yerda Ota xo’jayev, Xoji Mirbobo Mirmuxsinov, Yusuf Zoda Abduraimdan iborat maxsus komissiya qushbegi oldiga borib, namoyish tinch maqsadda o’tkazilganligini tushuntirmoqchi bo’lganida qo’lga olindi. Shundan so’ng Buxoro ko’chasida to’s-to’polon va tartibsizlik boshlandi. Namoyishdan asosan dindorlarning katta qismi norozi bo’lgan edi. Ular mutaassiblik bilan din va shariatni himoya qilib ko’chaga chiqdilar. Buni o’z ko’zi bilan ko’rgan S.Ayniy bunday deb yozadi: «Shanba kuni ertalabdan, soat sakkizu, o’ttizda reaksiya yo’lboshchilar bo’yinlariga bel-bog’larini osib olib qichqirar edi: «Ey 190 musulmon bandalar! Din yo’qolmoqda, shariat o’lmoqda, endi ayollarning yuzi ochiladi, qizlaringizni nomusi toptaldi, bolalar kofirlarning maktablarida o’qiydi: Din himoyachilari, iymon, din, shariat himoyasiga otlaning, g’azovotga tayyor bo’ling!». Shu kuni kechqurun, yana S.Ayniyning guvohlik berishicha, Buxoro muftilarining muhrlari bosilgan hujjat tayyorlandi. Unda shunday deyilgan edi: «Bayroq ko’tarib, islohot talab qilgan kishilar hazrati oliylari amirga qarshi chiqdilar. Shuning uchun ham ular gunohkor va isyonchi hisoblanadi. Ularning qonini to’kish xudoga xush keladigan ish, mol-mulk esa hammanikidir». Namoyish qatnashchilari va jadidlardan o’sha kuniyoq 30 kishi qamoqqa olindi va kaltaklandi. Mirbobo va Ayniyga-75, Mirza Nasrulloga-150 davra urildi. Keyingi kuni darra zarbidan Mirza Nasrullo vafot etdi. Namoyish fojia bilan tugadi. Hamma oyoqqa turdi. Jadidlarni ta'qib qilish va jazolash kuchaydi. Bu esa namoyishga rahbarlik qilgan Markaziy qo’mita a'zolari orasida yana ajralishni kuchaytirdi. Qo’mita qayta saylandi. Endi unga Muhitdin Mansurov (rais), Abduqodir Muhitdinov, Muhitdin Rafoat, Abduvohid Burxonov, Usmonxo’ja Po’latxo’jayev, Orif Karimov, Mirza Islom Muhitdinov, Fayzulla Xo’jayev, Musa Saidjonov va boshqalar kirdilar. Markaziy qo’mita yangi Buxoroda turib rus armiyasi va hukumati yordamida amirga tazyiq o’tkazishga, uni jadidlarga nisbatan amnistiya e'lon qilishga, ta'qibni to’xtatishga majbur qilishga harakat qildi. 14 aprel kuni jadidlar rahbarlaridan tuzilgan maxsus komissiya, ertalab yangi Buxorodan kelib, Miller orqali amir bilan uchrashdi. Shu kuni Miller rus aholisini himoya qilish uchun chaqirgan pulemyot rotasi ham Samarqanddan Buxoroga keldi. Bundan xabar topgan shahar ahli amir saroyini qurshab oldi va jadidlarni dindan qaytgan kishilar sifatida qatl qilinishini talab etdi. Amir bilan suhbat juda qisqa bo’ldi. U vakillardan jadidlarni o’z yo’lidan qaytishi to’g’risida yozma ravishda tushuntirish xati berishni so’radi. Shu bilan birga Nasrullo Qushbegi saroyni o’rab olgan 10 000 kishi jadidlar vakillarini 12 soat ichida qatl qilishni talab qilayotganligi yoki ularni shahardan chiqarib yuborishni so’rayotganligini, amir esa bunga rozi emasligini aytadi. Shu 14 aprel kuni amir Olimxon manifestni bekor qildi. Jadidlarning vakillari esa aholi tarqab ketgach, soat 12 da saroydan chiqib o’z homiylari bo’lgan bolsheviklar «inqilobchilar» huzuriga–Buxoroga keldilar. «Yosh 191 buxoroliklar» endi bu yerdagi kommunistlar (Preobrajenskiy, Utkin va Poltoratskiylar) yordamida «qayta tarbiyalanib», «inqilobiy savod» chiqardilar. Fayzulla Xo’jayev guruhi bolsheviklar yo’lini o’z yo’li deb tanladi. Agar ular, «Aprel voqealari»ga qadar amirni saqlab qolgan holda, uning hukmronligini cheklash, islohotlar o’tkazish yo’lidan borgan bo’lsalar, endi esa amirni «inqilob» ya'ni qurol kuchi bilan ag’darish yo’lini tanladilar. Bu bolshevikcha «inqilobiy yo’l» Buxoro inqilobchilarining bu yangi taktikasi keksa jadidlar tomonidan jiddiy tanqidga uchrab, taraqqiyparvar jamoatchilikning keng doirasiga aqlini ko’p band qildi», deb yozgan edi Fayzulla Xo’jayev. Ko’rinib turibdiki, «Yosh buxoroliklar» ya'ni jadidlarning hammasi ham «inqilobiy» taktik yo’lning tarafdori bo’lmaganlar. F.Xo’jayev va Preobrajenskiy dekabr oyidayoq Toshkentga kelib, sovet hukumati boshlig’i F.Kolesovdan harbiy yordam so’raydilar. Bu iltimos F.Kolesovni biroz o’ylantirib qo’ydi. Chunki Turkiston sovet hukumati Buxoro xonligining mustaqilligini rasman tan olgan edi. Shunda «Buxoro inqilobchilari» tavakkalchilik yo’lini tutdilar va faqat qurol va harbiy rahbarlik tomonidan yordam berilsa bo’ldi, Buxoroning 30 ming dehqon va shahar yo’qsillari birdan oyoqqa turadi deb Kolesovning qornini puch yong’oqqa to’ldiradilar. Firibgarlik va bosqinchilikda ustasi farang bo’lgan F.Kolesov Buxorolik «inqilobchilar»ni qo’llab-quvvatladi va Qo’qondagi «aksilinqilobchi» Turkiston muxtoriyati hukumatini bir yoqli qilgandan so’ng Buxoroga «yordam» berishga va'da berdi. Buning uchun ularga doimiy aloqada bo’lib turishni maslahat qildi. «Inqilobchilar» Buxoroga qaytib, Turkiston muhtoriyatiga qarshi boshlangan sovet hukumatining bosqinchilik urushida g’alaba qozonishini sabrsizlik bilan kutdilar. Qonxo’r va jallod Fyodor Kolesov Qo’qonda dahshatli qirg’in qilib 10 000 kishini yostig’ini quritgach va'daga vafo qilib Yangi Buxoroga bir necha bor keldi va amirga qarshi urush rejasini F.Xo’jayev va boshqalar bilan birga ishlab chiqdi. Harbiy hujum mart oyining dastlabki kunlariga belgilandi. «Yosh buxoroliklar»ning Markaziy qo’mitasi 200-300 firqa a'zolarini Yangi Buxoroda qurollantirdilar. Amirlik ichkarisidan qo’zg’olonchilar, tashqaridan esa Kolesov hujum boshlashiga kelishib olindi. «Yosh buxoroliklar» Markaziy qo’mitasi harbiy hujumga tayyorlanib F.Xo’jayev raisligida 7 kishilik Inqilobiy qo’mita tuzildi. Unga Fitrat, Ota 192 Xo’jayev, Burxonov, Ag’darov, Qori Yo’ldosh Po’latov, Fazlitdin Maxsum a'zo bo’lib kirdilar. Nihoyat 1918 yil 1 martda Kolesov qo’mondonligida sovet hukumati armiyasi Yangi Buxoroga yetib keldi. Kolesov o’z vagonida «yosh buxoroliklar» bilan kengash o’tkazdi. Unda Buxoroda hokimiyatni yosh buxoroliklar qo’liga olish rejasi ishlab chiqildi. Ishlab chiqilgan rejaga ko’ra, amir so’zsiz taslim bo’lishi va hokimiyatni to’laligicha yosh buxoroliklardan tuzilgan Ijroiya qo’mitaga berishi lozim edi. Shundagina amir o’z lavozimida qolishi mumkin edi. Agar amir taslim bo’lmasa, keyingi kuni Buxoroga hujum qilib hokimiyatni egallash va amirni qo’lga olishm mo’ljallandi. Ushbu reja asosida Amir Olimxonga ultimatum xati tayyorlandi. Xatga Turkiston Xalq komissarlari kengashi raisi Fyodor Kolesov hamda «Yosh buxoroliklar» Ijroiya qo’mitasi raisi Fayzulla Xo’jayev imzo chekdilar. Unda 24 soat ichida yosh buxoroliklarning talablari hech qanday o’zgarishlarsiz qabul qilinishi, mavjud hukumat tarqatilib, hukumatning yangi tarkibi tayinlanishi ko’rsatilgan edi. Agar amir taslim bo’lmay «inqilobchilar» talabini qabul qilmasa, qon to’kilishiga amirning o’zi aybdor bo’lishi ogohlantirilgan edi. Amir Olimxon Kolesov bilan Xo’jayevning ultimatumida qo’yilgan talablarning hammasi birdaniga amalga oshirilsa xalqning noroziligi kuchayishi mumkinligini ko’rsatib, ularni asta-sekin bajarilishiga rozilik berilishini so’raydi. Amirning iltimosini ultimatumchilar inobatga olmaydilar. Ular Eski Buxoroga hujum oldidan amirdan ikkinchi javob xatini oladilar. Unda amir ultimatumning hamma talablariga to’la rozi ekanligini bildirib, faqat shaharga armiya kiritilmasligini shart qilib qo’yadi. Ammo negadir xatga imzo qo’yilmagan edi. Ana shu narsani bahona qilib 2 mart kuni ertalab Sovet armiyasi Buxoroga harbiy hujum boshladi. Shaharga bosqinchi sovet armiyasining kirishi qiyin bo’ldi. Buxoro shahri uzunligi 25 kilometr, balandligi sal-kam o’n metr, eni esa 6 metrlik devor bilan o’ralgan edi. Uning o’n bitta temir qoplangan yog’och darvozasi bo’lib har kuni kechqurun qulflanib kalitlari amir saroyiga olib borib topshirilar edi. Amirning otliq askarlari va xalq ommasi Muqaddas Buxoro himoyasiga otlanib, bosqinchilarni shahar devorlaridan bir chaqirim (1,06 km) uzoqlikdagi Fatixobod degan joyda to’xtatdilar. Qizil askarlar oddiy kaltak (so’yil), bolta, tesha va pichoq bilan qurollangan shahar himoyachilarini pulemyotlar, to’p va zambaraklardan o’qqa tutdilar, «Pulemyot qarshisida» deb yozadi, buni o’z ko’zi bilan ko’rgan Kolesov 193 o’lik va tirik gavdalarning uyumi paydo bo’ldi. Pulemyotchilar esankirab otishni bo’shashtirdilar. Bir lahzada yopirilib kelayotgan katta kuch hamma yoqni bosib ketish xavfi tug’ildi. Shunda biz pulemtchilarga tashlanib, ularni otishni davom ettirishga majbur etdik». F.Xo’jayev va'da qilgan 30 ming mehnatkash amirga qarshi ko’tarilmadi. Aksincha xalq ommasi amirlikni bosqinchilardan himoya qildi. Ular muqaddas Buxoro uchun shahid bo’ldilar. Ma'lum bo’ldiki, Buxoroda hech qanday inqilobiy harakat yo’q edi. Amir o’z fuqarolarining fidoyiligi va o’z Vataniga bo’lgan sadoqatini ko’rib, ularni himoya qilish uchun juda ustalik bilan taktik hiyla ishlatdi. U «yosh buxoroliklar»ning hamma talablariga rozi ekanligi haqidagi xat bilan birga o’tkazajak islohot matnini ham Kolesovga yubordi. Amir xatda butunlay taslim bo’lishga ham va hatto, qurolsizlantirilishiga ham rozi ekanligini o’z muhri bilan tasdiqlab qo’ygan edi. Bunga to’la ishongan Kolesov askarlarini tezlik bilan Yangi Buxoroga chekinishi uchun buyruq berdi. O’zi ham amirni Buxorodan 12 chaqirim uzoqlikdagi Kogon shahriga taklif etib, u yerga chekindi. Muzokara boshlandi. Ammo muzokaraga amir betobligi uchun kelolmadi deb sabab ko’rsatdilar. Bu paytda yuzaga kelgan fursatdan foydalanib, amirning odamlari va mahalliy xalq yuz chaqirimdan ko’proq masofadagi temir yo’lni buzib, telefon yog’ochlarini yiqitib, simlarini uzib tashladilar. Bosqinchi armiya shu alfozda qopqonga tushib qoldi. Chorjo’y, Marv, Samarqand, va Qarshiga boradigan temir yo’llar buzib tashlangan edi. Bexatar joyda g’alabani kutib turgan Buxoro inqilobiy qo’mitasi (Fayzulla Xo’jayev, Ota Xo’jayev, Fitrat, Burxonov, Agdarov, Po’latov va Fazlitdin Maxsum) ham Kolesov poezdida orqaga qochishga majbur bo’ldi. Bir necha bor amirning odamlari kelib, ularni hech bo’lmasa, Xo’jayev, Fitrat va Burxonovni chiqarib berishni talab qildilar. Ammo Kolesov bunga rozi bo’lmadi. Nihoyat, uch kecha-kunduzda Kolesov arang Qiziltepaga yetib keldi. Tez orada Qiziltepada yarash bitimi imzolandi. Bu bitimga 1868 yilda Rossiya bilan Buxoro o’rtasida tuzilgan shartnoma asos qilib olindi. Amir Buxorodagi ruslar yashaydigan joylardagi sovet hokimiyatini tan olish majburiyatini oldi. Shuningdek, amirga buzilgan temir yo’lni tuzatish, o’z armiyasini 12 ming kishidan oshirmaslik hamda sovet hukumatiga yuz vagon bug’doy berish majburiyati yuklandi. Kolesov voqeasidan so’ng amir o’z raqiblaridan ayovsiz o’ch ola boshladi. Voqealarning guvohi Sadriddin Ayniyning guvohlik berishicha, 194 amir odamlari, qushbegi va qozi odamlari g’azovot talablar har yerda egnida kamzuli bor odamni jadidlikda ayblab urib o’ldira boshladilar. Bunday qirg’inlar Eski Buxoro, G’ijduvon, Shofirkon, Vobkent, Qorako’l, Vag’ng’ozi, kabi atrof tumanlardan tashqari Karmana, Xatirchi, Chorjo’y, Karki, Qarshi, Sherobod va Hisor bekliklarida ham keng yoyildi. Fayzulla Xo’jayevning yozishicha, 1918 yil martdagi Kolesov voqealaridan so’ng amirlikda 1500 kishi jadid sifatida qatl etilgan. Sadriddin Ayniy “Buxoro inqilobi tarixi uchun materiallar” asarida keltirishicha, Mirza Shoh Fayz, Mirza Abdufayz, Mirza Ahmad, Mulla Vafo, Hoji Siroj, Mirza Rahmat, Mulla Sharif, Nizomiddin Sobitiy, Mirxon Abdunosir, Avazbek, Qori Nurillo, Fazliddin Maxzum, Sulaymonxo’ja va Fatxulloxo’jalar amir reaksiyasining begunoh qurbonlari hisoblanadi. Amir va uning amaldorlari farmoni bilan mirg’azablar, jallodlar begunoh kishilarning uylariga bostirib kirib, mol- mulkini taladilar, gunohsiz kishilarni zindonga tashladilar. Voqealarning guvohi va ishtirokchilari Fayzulla Xo’jayev va Sadriddin Ayniylar ham amir tomonidan ta’qib ostiga olindilar. Sadriddin Ayniyning yozishicha, Kolesov voqealaridan so’ng ularning Buxoroda qolishi fojeali tus olishi mumkin edi. Shu sababli Sadriddin Ayniy va Fayzulla Xo’jayevlar dastlab Samarqandga, undan so’ng Toshkentga yo’l oladilar. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|