O‘zbekiston respublikasi
partiyaning tashkiliy va dasturiy masalalari hamda kurash taktikalari
Yüklə 1,7 Mb. Pdf görüntüsü
|
partiyaning tashkiliy va dasturiy masalalari hamda kurash taktikalari muhokama qilindi. «Yosh buxoroliklar»ning inqilobiy firqa deb atalgan qismiga F.Xo’jayev rahbarlik qilgan. U Toshkentda bir oz vaqt bo’lgach, o’zi va o’z partiyasi oldida turgan maqsadlarni tezroq amalga oshirish uchun yordam so’rab Moskvaga bordi. 1918 yilning yozida uni yo’lda Orenburgda oq gvardiyachi ataman Dutov hukumati qamoqqa oldi. To’rt oy qamoqda o’tirgach undan qochib, oktyabr oyida Moskvaga yetib bordi. F.Xo’jayev «yosh buxoroliklar» partiyasi Markaziy Qo’mitasi nomidan Butunrossiya Markaziy Ijroiya Qo’mitasi raisi Ya.M.Sverdlovga 1919 yil 29 yanvarda maxsus xat yozdi. Xatda u Buxorodagi siyosiy vaziyat haqida, 175 o’zining qanday qilib Moskvaga yetib kelganligi to’g’risida ma'lumot berdi. Xatning asosiy mazmuni yosh buxoroliklarning inqilobiy partiyasiga moddiy va ma'naviy yordam berish, unga amir hokimiyatini ag’darish uchun qurol so’rash hamda keng miqyosda sotsialistik-targ’ibot olib borish uchun sarmoya ajratish haqidagi iltimosidan iborat bo’ldi. Fayzulla Xo’jayev Sovet Turkistonida muhojirlikda bo’lgan davrda safdoshlarini ishga joylashtirish va moddiy jihatdan ta’minlash bilan faol shug’ullangan. 1918 yil o’rtalaridan to 1920 yil yanvar oyigacha bo’lgan davrda Fayzulla Xo’jayev yosh buxoroliklar partiyasining keyingi taraqqiyoti uchun bir qancha ishlarni amalga oshirdi.Jumladan u partiyaning yangi dasturini tayyorladi. Bu dasturda Buxoro xonligini ag’darish va uning o’rnida Buxoro demokratik xalq respublikasini o’rnatish kerakligi ta’kidlandi. 1920 yil yanvarida Fayzulla Xo’jayev boshchiligida Toshkentda inqilobchi yosh buxoroliklar partiyasining Turkiston markaziy byurosi tashkil qilindi. 1920 yil 15 apreldan Fayzulla Xo’jayev muharrirligida “Uchqun” gazetasi chiqa boshladi. 1920 yil iyunida Fayzulla Xo’jayev yosh buxoroliklarning partiyasining navbatdagi yig’ilishini chaqirdi. Yig’ilishda Fayzulla Xo’jayev tomonidan yozilgan dastur qabul qilindi. Dasturda yangi jamiyat va davlat qurilish asoslari ishlab chiqildi. Dasturda bir qancha ilg’or g’oyalar ilgari surilgan edi. Jumladan, Buxoroda yangi usul maktablari ochish, gazeta va jurnallar nashr etish, yoshlarni Yevropa davlatlariga o’qishga yuborish, Buxoroda demokratiya asosida hukumat tuzish, xorijiy davlatlarning Buxoroning ichki ishlariga aralashishlariga yo’l qo’ymaslik va boshqalar. Dasturda shuningdek ijtimoiy-iqtisodiy masalalarga ham alohida e’tibor qaratildi. Xususan, amir va beklarning yerlarini musodara qilib, yersiz dehqonlarga taqsimlash,sug’orish tarmoqlarini davlat tomonidan yaxshilash, haftasiga 8 soatlik ish kunini joriy etish,18 yoshga yetmaganlarga nisbatan majburiy mehnatni bekor qilish. Yangi tuziljak davlatning sudlov ishlari shariat asosida olib borilishini ham ta’kidlab o’tilgan edi. 1919 yil 16 noyabrda Moskvada «Yosh buxoroliklar» qo’mitasi Turkiston sovet hukumatining Muxtor Vakolatxonasi a'zolari bilan birgalikda kengash o’tkazdi. Unda F.Xo’jayev yozgan yosh buxoroliklar qo’mitasi «Instruktsiyasi»ning loyihasi tasdiqlandi. Bu hujjat «o’ta inqilobiy» ruhda yozilgan bo’lib, unda partiyaning maqsadi qurolli qo’zg’olon bilan amirni ag’darishdan iborat bo’lgan. Bundan tashqari F.Xo’jayev «yosh buxoroliklar» firqasi Moskva byurosining «Xitobnoma»sini ham yozdi. Bu xujjatda o’zining 176 «Sotsialistik inqilobga to’la sadoqati va ishonchini ko’rsatdi. Buxoro dehqonlari va sarboz (Askar)larini amirga qarshi kurashga, uning hokimiyatini ag’darishga da'vat etildi. Shu bois F.Xo’jayev Rossiya kompartiyasi va hukumati rahbarlarining hurmat va e'tiboriga sazovor bo’ldi. U 1920 yil yanvarida Rossiya hukumati va partiyasining Turkkomissiya a'zolari bilan birga Toshkentga keldi va Turkkomissiya yordamida amir hukumatini ag’darishga tayyorlandi. 1920 yil 15 aprelda F.Xo’jayev muharrirligida «Uchqun» gazetasining birinchi soni chiqdi. Uning nomi ham, asosiy shiori ham bolsheviklarning lenincha «Iskra» gazetasidan olingandi. «Shunday kun keladiki, o’shanda uchqun alanga oladi». Gazetaning jami soni 5 ming nusxadan 8 ta soni chiqdi. Bu gazeta ham «Qutulish» kabi Toshkentda maxfiy ravishda bosilib Buxoroda tarqatildi. 1920 yil yanvarida F.Xo’jayev Moskvadan qaytib kelgach, iyunning o’rtalarida ilgari kompartiya safiga kirishdan bosh tortgan «yosh buxoroliklar» partiyasining konferentsiyasini chaqirdi. Konferentsiya F.Xo’jayev tomonidan yozilgan dasturni qabul qildi. Dasturda yangi jamiyat va davlat qurilish asoslari ishlab chiqildi, odil sudlov ishlarining asosida shariat qoidalari turishi ko’rsatildi. Bundan tashqari unda yana amirlik tugatilgach, umumiy saylov asosida Ta'sis majlisi chaqirilishi, demokratik xalq jumhuriyati tashkil etish belgilangan edi. Dasturning asosiy mazmuni RKP(b) dasturidan olingan edi. Shuning uchun ham F.Xo’jayev Mahalliy kommunistik firqa rahbarlari bilan o’zi o’rtasidagi kelishmovchilikni hisobga olib, to’g’ridan-to’g’ri Leninga xat yozdi va o’z firqasini Rossiya kompartiyasiga qo’shib olishni iltimos qildi. Lenin ushbu xatga ilova qilingan dastur bilan tanishdi va uni RKP(b) Tashkiliy byurosiga topshirdi. Tashkiliy byuro dasturdagi sotsializmga zid bo’lgan g’oyalarni hisobga olib, bu partiyani Rossiya kompartiyasiga qabul qilishni vaqtincha kechiktirdi. Nihoyat bu masala Toshkentda Turkkomissiyaning muhokamasiga qo’yildi. Turkkomissiya o’zining 1920 yil 3 avgustdagi majlisida markazning ko’rsatmasiga ko’ra «yosh buxoroliklar»ning inqilobiy guruhi bilan Buxoro kompartiyasini birlashtirish masalasini muhokama qildi. Har ikki tomon o’z faoliyati va asl maqsadi to’g’risida axborot berdi. «Yosh buxoroliklar» o’zlarini kommunistik nuqtai nazarda ekanliklarini ko’rsatib, Buxoroda amir hokimiyati ag’darilganidan keyin kompartiya safiga kirish to’g’risida fikr bildirdilar. Ushbu g’oyani hisobga olgan holda Turkkomissiya bu ikki firqa hozir birgalikda ittifoq tuzib, amirga qarshi 177 inqilobiy ish olib borishi mumkin degan mazmunda qaror qabul qildi. Bu qaror rus sovet hukumati va kompartiyasining Buxoroga nibatan dushmanlik, bosqinchilik va mustamlakachilik harakatini amaliy jihatdan yangi bosqichga ko’tardi. «Buxoroda revolyutsiya yetilib kelayotganligi sababli qurolli qo’zg’olonni tayyorlash va o’tkazishga rahbarlik qilish uchun Harbiy revolyutsion byuro tuzildi. Byuroga Turkfront bosh qo’mondoni M.V.Frunze, «yosh buxorolik inqilobiylar» markazi byurosi raisi F.Xo’jayev, Sharqda internatsional targ’ibot olib boruvchi kengashning raisi Geller va Turkiston Kompartiyasi vakili N.To’raqulov kiritildi.» Voqealarning rivojlanib borishi shundan dalolat bermoqdaki Buxoroda hech qanday inqilobiy vaziyat ham, inqilobchilarning o’zi ham bo’lgan emas, u bolshovoylar va ularga aldanib sotilgan bir guruh «mahalliy inqilobchilar» tomonidan sun'iy suratda tayyorlandi. Nomigagina tuzilgan Buxoro «Harbiy inqilobiy byurosi» Turkfront va uning bosh qo’mondoni M.V.Frunzega bo’ysunar va uning buyrug’ini bajarar edi. Shu bois ham bu soxta «Harbiy inqilobiy byuro»ni «qonunlashtirish» maqsadida 1920 yil 16 avgustda Chorjo’yda Buxoro kompartiyasining IV qurultoyi chaqirildi. Qurultoy asosan ikki masalani hal qildi: 1. Amirga qarshi to’g’ridan to’g’ri urush e'lon qildi: 2. Yosh buxoroliklarning vaqtinchalik ittifoqini tuzdi. Bu ikki firqa o’rtasida amirga qarshi tuzilgan ittifoq g’ayri tabiiy bo’ldi. Qurultoyda asosiy ma'ruzachi bo’lgan A.Akchurinning yozishicha uni «yosh buxoroliklar» bilan birlashish maqsadida sotqin deb ayblaganlar ham bo’lgan. Abduqodir Muhitdinov boshliq bir guruh kommunist deputatlar hatto qurultoyni tashlab chiqib ketdilar. Bundan ko’rinadiki, qurultoy ikki firqa o’rtasida to’qnashuv maydoniga aylangan, o’ta nomurosasozlikda o’tgan. Lekin shunga qaramay qurultoyga bosh-qosh bo’lgan V. Kuybishev boshliq bolshoviklar ikki qarama-qarshi guruhni amirga qarshi kurashish uchun bir «ittifoqqa» (blokka) birlashtirishga muvaffaq bo’ldilar. Chunki Turkkomissiya va Turkfront RSFSR va RKP(b) rahbarlaridan «qanday qilib bo’lsa ham Buxoroni egallash, uni Rusiya manfaatiga moslash» haqida aniq topshiriq olgan edida. Buxoro respublikasi siyosiy tizimi boshida Yosh buxoroliklar partiyasi va kompartiyasi (BKP), keyinchalik boshqa ijtimoiy tashkilotlar faoliyat ko'rsatdilar, hokimiyatda ko'pchilik Yosh buxoroliklar edilar. Turkiston bolsheviklari ta'siri ostida Yosh buxoroliklar partiyasi BKP bilan qo'shildi, 178 1920-yil sentabr oyida kompartiya yagona siyosiy partiya bo'lib qoldi. Ammo hokimiyat va boshqa sohalarda Yosh buxoroliklarning reja dasturi amaliyot asosi bo'lishi davom etdi. Rasman ko'ppartiyaviylik tugatildi. BKP a'zolari soni 17 mingdan 1921-yil 1-yanvariga kelib 4 mingtaga tushdi, 1923-yil yozida 1248 ni tashkil qildi. Partiyada tez-tez «chistka»lar o'tkazildi. Sobiq Yosh buxoroliklar – hukumat rahbarlari, nozirlar, xalq ommasi respublikaning demokratik yo'l bilan rivojlanishi, iqtisodiyot va madaniyatni tiklash, rivojlantirish uchun sa'y-harakatlar qildilar. Ammo dastlabki haftalar va oylarda bolsheviklar, qizil qo'shinlar qo'mondonligi aralashuvi bilan inqilobiy jazo organlari: Tribunallar, CHK (favqulodda komissiya), shtablar qoshida siyosiy bo'limlar tashkil qilinib, shiddatli ish olib borildi, inqilobiy mazmundagi ayrim dekretlar, tadbirlar e'lon qilindi. Jumladan, 1920-yil 9-sentabrda «Yer to'g'risidagi dekret», 11 oktabrda oziq- ovqat razvyorstkasi to'g'risidagi dekretlar e'lon qilindi, tezkorlik bilan militsiya tashkil etildi, bir qator keraksiz sho'balar tuzilib, hokimiyat apparati bo'rttirib yuborildi, inqilobiy ekspropriatsiya o'tkazildi, islom dini, ruhoniylar, masjid-madrasalarga qarshi, vaqflarni yo'q qilish choralari, siyosati o'tkazila boshladi. 1923-yil yozi-kuzida tashqi kuchlar tazyiqi bilan hukumat tarkibi va mavqeida jiddiy o'zgartirishlar qilindi. Shuningdek, konstitutsiyaga ham o'zgartirishlar kiritildi. Siyosiy vaziyat o'zgarib ketdi. Respublikaning ma'muriy bo'linishi o'zgartirildi, 5 ta okrug (Zarafshon, Qashqadaryo, Surxondaryo, Turkman va Sharqiy Buxoro okruglari), 48 ta tuman va 195 ta kent tuzildi. Qishloqlarda oqsoqolliklar o'rniga sovetlar tuzishga kirishildi. 1924-yildan boshlab Buxoro respublikasi O'rta Osiyo hududiy qayta qurish jarayoniga tortildi. Buxoro respublikasida g'oyaviy-siyosiy hayot demokratik tamoyillarni joriy qilish, yangi ijtimoiy munosabatlarga o`tishga qaratildi. Yosh buxoroliklar tashkiloti rasman yo'q bo'lsa ham, hokimiyat organlaridagi milliy kadrlar, ziyolilar, aholining boshqa qatlamlari targ'ib qilingan islohotlar g'oyalariga amal qildilar. Rossiya qo'shinlari mamlakat hududiga kirib kela yotib, yo'l- yo'lakay dehqonlar mulkini shu qadar ko'p taladilarki, bu hol respublika siyosiy-g'oyaviy muhitiga qo`shimcha salbiy ta'sir ko'rsatdi. Yosh buxoroliklarning g'oyalari va BKP siyosati o'rtasidagi jiddiy tafovut ijtimoiy vaziyatni keskinlashtirdi. Buxoro rahbariyati 1921-yil mart oyida qator chet mamlakalar hukumatlariga yo'llagan murojaatnomasida Buxoro xalqi... Yosh buxoroliklar ta'sirida uyg'ondi», deb ta'kidladi. BKPni F.Xo'jayev «Sun'iy tuzilgan partiya», deb atadi. Rossiya va Turkiston 179 bolsheviklariga tayangan BKPning ayrim rahbarlari zudlik bilan inqilobiy o'zgartirishlarni amalga oshirishni, chunonchi, yerlar, boyliklarni musodara etishni, vaqflarni yo'q qilishni, islom diniga qat'iy hujum boshlashni talab qildilar. 1920-yil oxiri - 1921-yil boshida o'tgan munozarada Buxoro to'ntarishi, yangi hokimiyat mohiyatiga oid demokratik yo'l hamda so'1- ekstremistik yondashuvlar to'qnashdi. Buxoro respublikasining liberal-demokratik kayfiyatdagi rahbarlari o'z g'oyalarida qat'iy turdilar. Mamlakatda qizil qo'shinlar sonini 15 mшng kishiga kamaytirish, Rossiyaga berilgan oziq-ovqat, paxta va boshqa mollar evaziga narxi teng bo'lgan mollar yetkazib berish masa-lalari qo'yildi. BKPning qator so'1-ekstremistik rahbarlari lavozimlaridan bo'shatilib, chetga ketishga majbur bo'ldilar. «Yer to'g'risida»gi dekret bekor qilinib, ekspropriatsiyalar, razvyorstka, zo'rlik choralariga barham berildi. Turkbyuro raisining muovini G.Safarov BXSR ichki ishlariga qo'pol ravishda aralashishga intildi, rahbarlarni ochiq majlisda haqorat qildi. Unga qat'iy tanbeh berildi, RSFSR tashqi ishlar komissarligiga norozilik notasi yuborildi. F.Xo'jayevning qat'iyati bilan Buxoro Chekasi tugatildi, tribunallar, siyosiy bo'limlar tomonidan fuqarolarni jazoga tortish vaqtinchalik to'xtatildi. Islom dini, masjid-madrasalar xizmati, ruhoniylarning faoliyat erkinligi tiklandi, yangi qoziliklar ish boshladi. 1923-yil yozida BXSR qozilarining I qurultoyi bo'lib o'tdi. 65 ta qozilik hududida 528 kishi xizmat qilardi. Yangi sovet sudlari tashkil etildi. Respublika hukumati va jamoatchiligining demokratik yo'ldan borishi mulkdorlarni yo'q qilish, sinfiy adovat kelib chiqishiga imkon bermadi. Ijtimoiy vaziyat mo’tadil darajada saqlandi. Rossiyadagi bolshevistik rahbariyat, Turkkomissiya BXSRdagi muhitni va siyosiy kuchlar muvozanatini o'zgartirishga urindi. BKPdagi so'l og'machilikni tanqid qilish bilan birga, asosiy zarbani respublika hukumatiga qaratdilar. Bolshevistik namoyandalar tez-tez Buxoroga qatnay boshladilar. Ularning faol ishtiroki bilan nozirlar Fitrat, M.Saidjonov, M.Aminov, Otaxo'jayev, Sattor Xo'jayev «burjua savdogarlari vakillari» deb lavozimlaridan bo'shatildilar. Mahalliy idoralarda ham «chistka»lar o'tkazildi, Buxoro viloyatida 56 kishi, Karki viloyatida 70 kishi ishdan chetlashtirildi, ularning ko'pchiligi javobgarlikka tortildi. Respublika markazi va g'arbidagi o'nta mahalliy ijroiya qo'mitalarinig raislari ishdan olmdi. Ammo, keyingi davrda ham aholining, respublika rahbarlarining sa'y- harakatlari fuqarolar totuvligi, ijtimoiy munosabatlarning barqaror kechishiga qaratildi. 1924-yil yozida F.Xo'jayev aholining 180 qashshoqlashganini e'tirof etib, bundan qutulish tadbirlarini izchil amalga oshirish zarurligini uqtirdi. Turkistondan Q.Otaboyev va boshqalar Buxoroga yuborilib, rahbar lavozimlarga tayinlangan edilar. Hukumat raisi muovini Q.Otaboyev Resppublika iqtisodiyotini ko'tarish, jumladan, pul muomalasini sog'lomlashtirish, byudjet masalalari bilan jiddiy shug'ullandi. BXSRning qo'shni mamlakatlar bilan o`zaro foydali aloqalarini davom ettirishga e'tiborni qaratdi. Rossiya kommunistik firqasi bilan «muqaddas ittifoq» tuzgan bo’lsada, F.Xo’jayev ham mustaqillik uchun kurashdi. Fayzulla Xo’jayev topshirig’i bilan Ota Xo’jayev, Soddiq Muhammadiyev va Naimjon Yoqubzodalar Ko’lob viloyatining Baljuvon tumanidagi Qizil armiya va qo’rboshilar bilan «Bitim» tuziladi. Unda «Muborak Buxoro»ni bosib olgan Rossiya qo’shinlari shahardan darhol olib chiqib ketilishi, talab ketilgan mulk va boyliklar Rossiya hukumati tomonidan Buxoroga qaytarilishi, Rossiya davlati «agar o’z hukmini o’tkazish siyosatini to’xtatsa» unga hurmat ko’rsatilishi qayd etiladi. Bu ish uchun F.Xo’jayev Moskvada SSSR Tashqi ishlar noziri Chicherindan qattiq dakki yeydi. F.Xo’jayev yashirincha jadid tashkilotlarining ishida ham faol qatnashdi. U Buxorodagi «Turkiston milliy birligi», «Milliy ittihodning» ishlaridan to’la xabardor bo’ldi. 1923-yilda u «Milliy ittihod»ning O’rta Osiyo tashkiloti rahbarlarining yig’ilishida Sovet Rossiyasi va Sovet Buxorosi munosabatlariga oid bir hujjatni e'lon qildi. Uni iqtisod, moliya va hozirgi kunning vazifasi masalalari to’g’risida aniq fikrlar bildirgan edi. Hujjatda iqtisodiy masalada «Bugungi kundagi Sovet Rossiyasi va Buxoro munosabatlari sobiq rus saltanati va Buxoro xonligi munosabatlaridan farq qilmay qoldi» deb ta'kidlagan edi. Moliya masalasida esa quyidagilar yozilgan edi: «Rusiya har xil yo’l bilan bizning pulimiz qiymatini pasaytirish va va shu yo’l bilan o’z pul birligini joriy qilish niyatida. Bizning banklarni yo’q qilib, o’z bankini ochish orqali Rusiyaga bizni to’la tobe qilib qo’ydi». F.Xo’jayev Buxoro taqdiri bo’yicha o’z qilgan ishlari, xatti- harakatidan qoniqish hosil qilmaydi, afsuslanadi. U ona yurti O’zbekistonning rus-bolshevizm bosqini ostida qolganligidan yurak bag’ri eziladi, o’z onasi-Rayhon Saidmurod qizini quchoqlab, 1935- yilda o’ksib- o’ksib yig’lab aytadi: «Onajon siz meni baxtsiz qilib dunyoga keltirgan ekansiz, men Vatanim, millatim, xalqim uchun jonimni jabborga berib ishlayapman, lekin... men Rusiya buyrug’ini qul misli bajarishdan boshqa hech narsa qila olmayapman!». 181 F.Xo’jayevning milliy istiqlol yo’lida qilgan xizmatlaridan yana bittasi shuki, u turkiy xalqlar milliy ozodligi va mustaqilligining yirik bayroqdorlaridan biri bo’lgan boshqirdistonlik Zaki Validiy To’g’on va Turkiston jadidlarining sardorlaridan Munavvar Qori Abdurashidxonovlarni o’z qanoti ostiga oladi. Zaki Validiy To’g’on Boshqirdiston milliy hukumati bostirilgach katta umidlar bilan bu yerga kelgan edi. Munavvar Qori esa, Turkistondan surgun qilindi. Shu bois u bilan birga «Milliy ittihod» (yoki «Ittihodi milliy») ham bu yerga ko’chadi. Ularning faolligi natijasida Buxoroda O’rta Osiyodagi turkiy musulmon xalqlarining yashirin milliy ozodlik tashkilotining markazi, ya'ni Munavvar Qori ta'kidlaganidek, «markazlar markazi» - «Turkiston milliy birligi» tashkil topadi. F.Xo’jayev ongli suratda butun mas'uliyatni o’z zimmasiga olib bu tashkilot faoliyati uchun barcha sharoitni yaratib beradi. Tashkilot rahbariyatining majlislari hukumat a'zolarining uylarida maxfiy suratda o’tkazilgan. Bundan tashqari, F.Xo’jayev boshliq hukumat milliy istiqlolni saqlash va mustahkamlashning eng zarur shartlaridan biri milliy mutaxassis kadrlar tayyorlash, maorif va madaniyatni rivojlantirish, milliy yoshlarni xorijiy mamlakatlarga o’qishga yuborish kabi masalalarga katta e'tibor berdi. Shaxsan F. Xo’jayevning fidoyiligi bilan 20 yillarda 23 kishi Buxorodan Germaniyaga o’qishga yuborildi. Buxoro Xalq Sovet Respublikasida ta’lim-tarbiya jarayonini yo’lga qo’yish uchun pedagoglar tayyorlashga alohida e’tibor bilan qaraldi va Buxoroda ikkita o’qituvchilar tayyorlash instituti tashkil etildi. Fayzulla Xo’jayev rahbarligi davrida BXSR 32 ta boshlang’ich va o’rta maktab, 11 dan ortiq bolalar uyi, pedagogik kurslar, hunar maktablari, ikkita musiqa maktabi va savodsizlikni tugatish uchun ochilgan qisqa kurslar muntazam ishlay boshladi. Fayzulla Xo’jayev bilimli va malakali mutaxasislar yosh respublikani rivojlantirishda muhim ekanligini tushunib yetgan edi. Fayzulla Xo’jayev tavsiyasi bilan Buxoro Xalq Sovet Respublikasining xorijiy mamlakatlar bilan madaniy aloqa qilish bo’limining boshlig’i Abdulvohid Burhonov Germaniyada tahsil olayotgan yoshlarga rahbarlik qiladi. Fayzulla Xo’jayevning o’zi ularning yashash va o’qish sharoitlaridan doimo xabardor bo’lib turdi va ular uchun kerakli sharoitlarni yaratib berdi. 1922-yilning oxiri – 1923 yil boshlarida Germaniyaga davolanishga borgan Fayzulla Xo’jayev Germaniyaning turli shaharlarida ilm-hunar olayotgan yuzdan ortiq turkistonlik yigit- 182 qizlar bilan muloqotda bo’ladi. Ularning yashash sharoiti, o’qishlari bilan qiziqadi. Germaniyada tahsil oluvchi yigit va qizlar uchun Berlinda o’zbek tilida bosmaxonasi tashkil etilib, qancha o’zbek adiblarining asarlari va she’riy to’plamlari arab alifbosida o’zbek tilida chop etilgan. Fayzulla Xo’jayev Germaniya bilan bir qatorda Rossiyada ham Buxoro yoshlarini ilm-fan yutuqlarini egallashlariga imkoniyat yaratish maqsadida 1923-yilning mart oyida RSFSR Maorif Xalq Komissari A. V. Lunacharskiy ga xat yo’llab, buxorolik 11 nafar yoshlarni Moskvada o’qishlariga sharoit yaratib berishini so’raydi. Shu tariqa 1923-yil 27 martda Moskvada buxorolik yoshlar uchun “Maorif uyi” ochildi. Bu ilm muassasida 200 dan ortiq yoshlar turli mutaxassislik bo’yicha bilim va malakalarni qo’lga kiritdilar. 1923-yildagi ma’lumotlarga qaraganda BXSRda 19 ta madaniy- oqartuv muassasalari, shu jumladan, 17 ta kutubxona va qiroatxona, bir muzey, 2 ta drama truppasi, bir teatr va 4 kinoteatr ishlab turdi. Bu yosh respublika uchun katta ma’naviy-madaniy yutuq edi. Fayzulla Xo’jayev BXSRda kino sohasining rivojlanishiga bosh- qosh bo’ldi. 1924 yil Fayzulla Xo’jayevning tashabbusi bilan O’rta Osiyoda birinchi kino tashkiloti,–«Buxkino» tashkil etildi. “Buxkino” o’zining ikki yillik faoliyati davomida bir qancha hujjatli filmlar va “O’lim minorasi” nomli ilk badiiy film yaratdi. Bu o’rinda shuni aytish joizki, Buxoro Xalq Sovet Respublikasida kino san’atini rivojlantirish yo’lida “Buxkino” xodimlari uchun Fayzulla Xo’jayev o’zining shahardagi uyini bo’shatib beradi. Xulosa qiladigan bo’lsak Fayzulla Xo’jayev boshchiligida BXSR hukumati respublika mavjud bo’lgan to’rt yil mobaynida bir qancha amaliy ishlar amalga oshirildiki, bularning barchasi uning taraqqiyoti uchun xizmat qildi. Bu ishlarda bevosita Fayzulla Xo’jayev va boshqa buxorolik yurt fidoyilarining xizmatlari katta bo’ldi. Yüklə 1,7 Mb. Dostları ilə paylaş:
|