qismati uchun nemis ziyolilari qanchalik javobgar ekanligi ko‘rsatib beriladi.
To‘g‘ri, 20—40-yillar ijodkorlarining hammasi ham taraqqiyotga xizmat
qilgani yo‘q. Ularning ayrimlari fashizmdan, ayrimlari esa kommunizmdan
najot izlaganlar.
Chunonchi, nemis faylasufi O. Shpengler (1880—1936) «Yevropaning
zavoli» degan kitobida insoniyat taqdiri inson organizmi singari bolalik,
yigitlik, yetuklik hamda keksalik bosqichlarini bosib o‘tuvchi sivilizatsiyalarning
almashinuvidan iborat, degan g‘oyani ilgari surgan. U keksalikdan
so‘ng o‘lim kelishiga ishora qilib, Yevropa keksalik davriga yetib keldi, binobarin,
uning o‘limi yaqinlashmoqda, deyishgacha borib yetdi. Fikrini davom
ettirib, Yevropani o‘limdan «kuchli shaxs» qutqarib qolishi mumkin, deb
hisoblagan. U insonparvarlik va demokratiyani sivilizatsiyaning quy-qalari
deb atagan.
339
Ingliz publitsisti T. Eliot (1888—1965) dekadent (tushkunlik kayfiyatidagi)
ziyolilar davrasida juda mashhur bo‘lib ketgan edi. U ommani olomon,
bilimsiz demokratiya, deb atagan. Alohida olingan shaxsga ham ishonchsizlik
bilan qaragan, jamiyatni va sivilizatsiyani esa samarasiz, deb hisoblagan. U
sivilizatsiyani qutqarib qoluvchi kuch sifatida goh ingliz mustamlakachiligini,
goh katoliklikni olqishlaydi. O‘lim va mangulik, hayot mohiyati mavzularini
metafizik nuqtayi nazardan tasvirladi.
SSSRda yangi jamiyat — «sotsializm» jamiyatining asosiy himoyachilaridan
biri M. Gorkiy (1868—1936) yangi «sotsialistik realizm» iborasini
o‘ylab topdi. Bu ibora mazmunini «davrning vijdoni» kommunistik partiya,
uning rahbariyatini ko‘klarga ko‘tarib maqtash, kommunistik jamiyatni
mutlaqlashtirish, uni eng adolatli jamiyat deb hisoblash, kommunizm
g‘oyalariga sodiq bo‘lgan yangi insonni shakllantirish, sovet xalqi ongida
kommunizmning muqarrar qaror topishiga cheksiz ishonchni qaror toptirish
yotar edi.
Rossiyada 1917-yilgi oktabr to‘ntarishidan so‘ng qaror topgan bolsheviklar
hokimiyatining o‘zboshimchaligi, hech qanday milliy va umuminsoniy
qadriyatlarni tan olmasligi ziyolilar o‘rtasida keskin norozilikni keltirib
chiqardi. Davlat to‘ntarishining dastlabki yillaridayoq 75 mingdan ortiq atoqli
adiblar, san’atkor, olimlar o‘z vatanlari — Rossiyani tark etdilar.
Mavjud tuzumni tanqid qilganlar, kommunistik partiya va sovet davlati
rahbarlarining g‘ayriinsoniy siyosatiga nisbatan qarshi fikr bildirganlar qatag‘on
qilindi. Ularning barchasiga bir xil — «sotsializmga tuhmat qildi», degan ayb
qo‘yildi.
Kommunistik partiya o‘zi e’lon qilgan «madaniy inqilob» natijasida yangi
jamiyat ziyolilarini shakllantirdi ham. Chunki adabiyot va san’atsiz
kommunistik mafkurani omma ongiga singdirib bo‘lmasligini kommunistik
partiya arboblari ham yaxshi tushunar edilar.
Shunday bo‘lsa-da, Rossiyada qalbi buyurmagan asarlar yozishdan o‘zini
tiya olgan adiblar ham ijod qilgan. Ular orasida M. Sholoxov (1905—
1984) alohida o‘rin tutadi. Uning «Tinch Don» (1928), «Ochilgan qo‘riq»
(1932) romanlari dunyoda shuhrat qozondi. Bu asarlarda inqilob hamda
kollektivlashtirish davri ziddiyatlari, inson fojialari haqqoniy tasvirlangan
edi. M. Sholoxovning «Tinch Don» romani 1965-yilda Nobel mukofotiga
sazovor bo‘lgan.
40-yillar rus sovet adabiyotida urush mavzusi bosh mavzuga aylandi. Bu
mavzuda qalam tebratgan mashhur adiblar K. Simonov, V. Surkov, B. Polevoy
va A. Safronov kabilar o‘z asarlari bilan xalqda fashizm ustidan g‘alabaga
ishonch tuyg‘ularini qaror toptirishga munosib hissa qo‘shdilar.
Ikkinchi jahon urushidan so‘ng boshlangan «sovuq
urush» badiiy ijodga ham ta’sir etmay qolmadi.
Bu — ijodning g‘oyaviylik tomoni badiiylikdan
ustun kela boshlashida o‘z ifodasini topdi. Bu davr badiiy madaniyatida
XX asr ikkinchi yarmi
adabiyoti
340
neorealizm (yangi realizm) oqimi paydo bo‘ldi. U adabiyotda ham o‘z ifodasini
topdi. Neorealizm — o‘z oldiga «bo‘yab-bezalmagan», haqiqiy hayotni
ko‘rsatishga intiluvchi oqim edi.
Neorealistlar (adabiyotda ham, tasviriy san’atda ham) tomoshabin yoki
o‘quvchi ko‘z o‘ngida qashshoqlikda hayot kechiruvchi insonlarning butun
hayotiy kechinmalarini haqqoniy tasvirlab berdilar. Asarlarida ijtimoiy adolat
uchun kurashni aks ettirishni o‘zlarining burchi, deb bildilar. O‘z asarlari
qahramonlariga samimiy muhabbatlarini izhor eta oldilar.
Ulardan so‘ng nemis adabiyotining asosiy mavzusi Ikkinchi jahon urushi
bo‘ldi. Fashistlar targ‘ibotiga aldangan, ma’naviy va jismoniy ezilgan avlod
taqdiri taraqqiyparvar adiblar ijodini chetlab o‘tmagan. Chunonchi, adib
X. Byoll va haykaltarosh F. Kremerlar urush yillaridagi konslager o‘rnida
kompozitsiya bunyod etdilar. Kompozitsiyada mahbuslarning ruhiy holati,
tug‘yoni va kuchi haqqoniy aks ettirildi.
«Kichkina» insonda insonparvarlik qarashlari boshlanishining tantanasi
E. Xeminguey ijodida bosh mavzu bo‘ldi. Uning bu mavzuga bag‘ishlangan
«Chol va dengiz» (1952) qissasi XX asr ikkinchi yarmi badiiy adabiyotining
yuksak namunasi bo‘ldi. Bu asar Nobel mukofotiga sazovor bo‘ldi.
Bu davr sovet adabiyotida dissidentlik ham kuchaydi. B. Pasternak,
A. Soljenitsin bu adabiyotning yirik vakillari edi. Ular o‘z asarlarida xalqqa
sovet tuzumining haqiqiy mohiyatini yetkazishga o‘zlarida jasorat topdilar.
Bu o‘rinda A. Soljenitsinning «GULAG arxipelagi» asari keng shuhrat qozondi.
Bu asar 1973-yilda chet ellarda chop etilgan edi. Sovet davlati rahbariyati A.
Soljenitsinni mavjud tuzumga bo‘hton qilganlikda aybladi va uni 1974-yilda
SSSRdan chiqarib yubordi.
Bu davr adabiyotiga Lotin Amerikasi davlatlari adiblari ham munosib
hissa qo‘shdilar. Ular Lotin Amerikasi davlatlari hayotidagi illatlarni haqqoniy
tasvirladilar. Chunonchi, J. Amadu (Braziliya), M. Asuel (Meksika), G.
Markes (Kolumbiya) kabi adiblar o‘z asarlarida tub yerli aholining fojiali
taqdirini, monopoliyalarning zo‘ravonligini, diktatorlik tartiblarining yovuzliklarini,
dehqonlarning yer uchun kurashlarini badiiy bo‘yoqlarda va haqqoniy
ko‘rsatib bergan edilar.
Bir so‘z bilan aytganda, taraqqiyparvar adabiyot bugungi kunda ham
ezgulikka xizmat qilmoqda. 2002-yilda venger yozuvchisi Imre Kertesning
(1929) xalqaro Nobel mukofoti bilan taqdirlanganligi bu fikrning dalilidir.
I. Kertesning bunday yuksak mukofotga munosib topilgan asarlari («Angliya
bayrog‘i», «Izquvar») Ikkinchi jahon urushida jahannam fabrikalari —
konslagerlardagi tutqunlar taqdiri haqida hikoya qiladi.
Muallifning o‘zi ham 1944-yilda konslagerga tashlangan, u fashizmning
qay darajada vahshiy ekanligini ikki yil o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan, Osvensim va
Buxenvald konslagerlarida 60 ming nafar vengriyalik yahudiylarning
o‘ldirilishiga guvoh bo‘lgan.
341
XX asr she’riyati unga faylasuf shoirlar kirib
kelganligi bilan ajralib turadi. Bu XX asr she’riyatining
o‘ziga xos xususiyati edi. Faylasuf shoirlar dunyoni yangilash jarayonida
faol ishtirok etishni o‘zlarining ijtimoiy vazifalari deb hisoblaganlar.
Faylasuf shoirlar she’riyat muxlislarini inson hayotining ma’nosi hamda
inson mavjudligining asosiy qadriyatlari haqida chuqur mushohada qilishga
undashdi. XX asr shoirlarining insoniyat oldidagi buyuk xizmatlari faqat bu
bilangina cheklanmaydi. Ular urushlar va ijtimoiy inqirozlar davrida ham
insonlarni go‘zallik bilan oshno etdilar. Ularda kelajakka ishonch ruhini
rag‘batlantirdilar.
Taraqqiyparvar shoirlar tinchlikni, ozodlikni, taraqqiyot va demokratiyani
kuyladilar. Ular ichida, ayniqsa, nemis shoiri B. Brext va ispan shoiri F. Lorka
(1898—1936) she’rlari katta shuhrat qozondi. B. Brext ijodining asosini she’riy
pyesalar tashkil etgan. B. Brext she’riyati — dunyoni yangilash uchun kurashda
o‘ziga xos jangovar chaqiriq vazifasini o‘tadi, deyish mumkin. Uning she’rlari
taraqqiyparvar kuchlarni fashizm va diktaturaga qarshi kurashga chorlagan,
oddiy mehnat ahliga muhabbat ruhi bilan sug‘orilgan edi.
U yaratgan «Uch kunlik opera», «Galileyning hayoti» va «Sichuanlik
muruvvatpesha» kabi asarlar katta shuhrat qozondi. Ularda hayotning ma’nosi,
oila, burch, muhabbat va inson qadr-qimmati haqida chuqur falsafiy fikrlar
ilgari surildi. Ayni paytda hukmron doiralarning axloqsizligi fosh etildi.
Insonparvarlik ulug‘landi. Urushga qarshi kurashga da’vat etdi. Quyidagi
satrlar bu fikrlarni to‘la tasdiqlaydi:
Ey, dunyoning xalqlari,
Kulfat kuni qo‘zg‘oling!
Bu kurrai zaminni
Volidangiz deb biling.
Oq, sariq, qizil, qora!
Og‘a qonin to‘kmangiz!
Axir dunyo juda keng
Yetar bizga boshpana.
F. Lorka ispan she’riyatining faxri hisoblanadi.
U ispan fashizmiga qarshi kurashganlar safida
bo‘ldi. 1936-yilda u fashistlar tomonidan o‘ldirildi.
1917-yilgi to‘ntarishdan so‘ng Rossiyada ijodkor
ziyolilar nihoyatda qiyin ahvolga tushib qoldilar.
Ularning bir qismi chet ellarga ketishga majbur
bo‘ldilar. Vatanida qolganlar esa vijdonlariga qarshi
ish tutmaganlar. Ya’ni ular g‘ayriinsoniy jamiyatni
— sovet jamiyatini, uning rahnamosi — bolsheviklar
partiyasini tarannum etmaganlar.
She’riyat
Federiko Garsiya Lorka.
342
Ular orasida A. Axmatova (1889—1966), N. Gumilev (1886—1921),
S. Yesenin (1895—1925), A. Blok (1880—1921), O. Mendelshtam (1891—
1938) va boshqalar, ayniqsa, mashhur edilar. Ularning hayoti og‘ir kechdi.
Chunonchi, N. Gumilev 1921-yilda otib tashlandi. S. Yesenin o‘z joniga
qasd qildi. O. Mendelshtam 1938-yilda otib o‘ldirildi. Ommaviy qatag‘onlarga
qaramay, rus adabiyoti totalitar tuzum sharoitida ham yashab qolishning
uddasidan chiqdi. Ayni paytda uning shuhratini dunyoga taratishga ham
muvaffaq bo‘ldi.
Taniqli Chili shoiri Pablo Nerudaning (1904—1973) «Ispaniya mening
yuragimda», I. Bexerning «Asr o‘rtasidagi qadam», fransuz shoiri Jak
Preverning (1900—1977) satirik va lirik she’rlari, shuningdek, R. Hamzatov,
Q. Quliyev, Ye. Yevtushenko, A. Oripov, E. Vohidov, V. Visotskiy, Abdurahmon
al-Homisiy va boshqalarning she’rlari insoniyatni olg‘a chorlab,
yashashga ishtiyoq uyg‘otishga, Vatanni sevishga xizmat qilmoqda. Mana bu
satrlar ular fikrini o‘zida ifodalaydi:
Ortimizdan kelar boshqalar,
Ko‘proq bo‘lar sabri ularning
Epchilligi va qat’iyati.
Ko‘rkamligi, kuchini ko‘rib,
Dunyo bo‘lur ularga taslim.
Yordam berar shunda ularga
Biz yaratib ketgan qo‘shiqlar.
Osiyolik yozuvchilardan Lu Sin (1896—1981) xitoy realistik adabiyoti
asoschilaridan biri edi. Mao Dun (1896—1981), Ba Izin «So‘nggi quyosh»,
«O‘ychanlik», Li Sun Bao «Tog‘lar orasida o‘n to‘qqiz mozor» asarlari
bilan tanildi. Hindistonlik Yashpalning (1903—1976) «Yolg‘on haqiqat»,
«Divya» romanlari, turkiyalik Nozim Hikmatning ajoyib she’rlari, Aziz
Nesinning achchiq satiralari, afrikalik shoir va davlat arbobi A. Netoning
ozodlikka undovchi she’rlari, Piter Abraxamsning «Tun hukmronligida» asari,
Chili shoiri Pablo Neruda, braziliyalik yozuvchi Jorji Amadu asarlari dunyo
xalqari tomonidan sevib o‘qilmoqda.
XX asr ikkinchi yarmida G‘arb tasviriy san’atida
syurrealizm oqimi paydo bo‘ldi. Bunga hamma
qatori o‘z farzandlarini sevuvchi, klassik musiqani qadrlovchi, o‘zining
Vataniga, burchiga sodiq, odam qiyofasidagi odam, biroq insoniyat aqliga
sig‘maydigan vahshiyona jinoyatlar sodir etgan fashistlar kirdikorlari fosh
etilganligi sabab bo‘ldi.
Syurrealistlar tashqi ko‘rinish, tashqi qiyofa, tashqi dunyo ichki dunyo
bilan mutanosib emas, u ichki dunyoni boricha aks ettira olmaydi, deb
hisoblardilar. Shu tariqa ular realizmdan ham ustunroq, o‘ta realizmnisyurrealizmni
yaratdilar.
San’at
343
Kino
Syurrealistlar fikricha, o‘ta realizm bizni o‘rab turgan real dunyo bilan
mos emas. Oliy reallik (o‘ta reallik) insonlardan yashirinib turadi. Uni aqlidrok
bilan anglab bo‘lmaydi. Ularning fikricha, rassomlar instinktlarga,
tushlarga erk berishlari kerak edi. Syurrealizmning kubistik yo‘nalishidagi
namoyandalari Pablo Pikasso (1881—1873), Mark Shogal (1899—1995),
Salvador Dali (1904—1989) va boshqalar edi.
Aslida syurrealizm real voqelikdan uzilib qolish edi. Syurrealizmning
ko‘rinishlaridan biri — abstraksionizm (mavhumlik — noma’lumlik,
uzoqlashish) real voqelikdan uzilib qolishda syurrealizmdan ham o‘tib ketdi.
Bu oqim tarafdorlari fikricha, tasviriy san’at voqelikni emas, balki rassom
ongining holatini ifodalashi, rassom his-tuyg‘ularining in’ikosi bo‘lishi kerak edi.
Abstraksionistlar ijodida (Ch. Novard, S. Devis, Retner, Morris va
boshqalar) his, tuyg‘u, xayol borliqdan uzilgan chiziqlar, geometrik shakllarda
namoyon etilgan. Ularda mazmun va shakl bir-biriga singib ketib, an’anaviy
tushunchadagi mazmun va shakl o‘z mohiyatini yo‘qotgan.
XX asrning eng mashhur rejissori va aktyori Charlz
Spenser Chaplinning (1899—1977) ijodi jahon
kinosi tarixida tanqidiy realizmning porloq sahifasidir. U «Ulkan shahar
chiroqlari», «Yangi zamonlar» filmida jamiyatdagi olchoqlikni tanqid qildi.
«Diktator» filmida esa fashizmga qarshi pamflet bilan maydonga chiqdi. U
«Nyu-Yorkdagi qirol» filmida jamiyatdagi axloqsizlikni fosh qildi. Chaplin
achchiq satirasi tufayli mamlakatni tashlab, Yevropaga muhojir bo‘lib ketishga
majbur bo‘ldi.
Fransuz rejissori Rene Kler «So‘nggi milliarder» nomli antifashistik
filmida telba diktator «islohotlari»dan kuladi. Neorealizm oqimi namoyandalaridan
italiyalik Roberto Rossellini, Vittorio de Sek, Juzeppe de Santis,
P. Pikasso. «Gernika».
344
Petro Jermilar shuhrat qozondi. «Rim — ochiq shahar», «Zaytun tagida
dunyo yo‘q», «Velosiped o‘g‘rilari» va boshqa filmlar xalqning yashashga
qobil ekanligini, ezguligini, adolat va birdamlikni aks ettirdi. Federiko
Fillinining «Yo‘l», «Kabiriya tunlari» filmlarida parazitizm va axloqiy tanazzul
ochib tashlanadi.
AQSH kinorejissori Stenli Kramerning «Bo‘yin egmaganlar» filmi
irqchilikni tanqid ruhida bo‘lib, unda odamlarning tengligi va qardoshligi
ochib beriladi.
O‘z ijodini xalq hayoti, demokratik madaniyat
yutuqlari bilan bog‘lagan yirik kompozitorlar
ajoyib badiiy asarlar yaratishdi. Artur Oneger, Paul Xindemit, Bela Bartoj,
Jorj Gershvin, Benjamin Britten musiqada realistik yo‘nalish namoyandalari
edilar.
Fransiyalik buyuk kompozitor A. Oneger hayoti va ijodi murakkabdir. U
Romen Rollanning «14-iyul» pyesasiga musiqa yozdi va «Janna d’Ark
gulxanda» oratoriyasini yaratdi. Oratoriya urush yillarida dushmanga qarshilik
ko‘rsatuvchi fransuzlar harakatining musiqasi bo‘lib qoldi.
Ingliz kompozitori Benjamin Brittenning «Harbiy» marsiyasi Konventrining
qaytadan tiklangan ibodatxonasida 1961-yilda birinchi marta ijro
etildi. Kompozitor o‘z asarining g‘oyasini: «Marsiya kelajakka qaratilgan...
Biz urush kabi falokatning oldini olishimiz kerak», — deb ta’rifladi.
Nemis shoiri va kompozitori Gans Eysler, iste’dodli xonandalardan Pit
Siger, Bob Dilan, Joat Baez (AQSH), Jan Ferra (Fransiya), grek kompozitori
Mikis Teodorakis qo‘shiqlari butun dunyoga tarqaldi.
Charli Chaplinning «Yangi davrlar» filmi.
Musiqa
345
Dastlab XIX asr oxiri —XX asr boshlarida paydo
bo‘lgan ommaviy madaniyat XX asr ikkinchi
yarmida yanada rivojlandi. Bunga ommaviy axborot vositalarining nihoyat
darajada rivojlanganligi sabab bo‘ldi. Uning janrlari (shou, triller, boyevik,
shlyager, komiks) keng ommalashdi. Bu hol ommaviy madaniyatning
maqsadi bilan izohlanar edi. Chunki ommaviy madaniyatning bosh
maqsadini ko‘proq daromad olish tashkil etadi. Bu madaniyatning
hammaga tushunarli hamda ko‘ngilocharligi uning asosiy sifat mezonini
tashkil etadi. Pul topish uchun axloq normalaridan chekinildi.
Ommaviy madaniyatning o‘ziga xos xususiyatlaridan yana biri uning
asosini oddiy kishilar uchun mo‘ljallanganligi tashkil etishidir. Ommaviy
madaniyat madaniy hayotning deyarli barcha sohalarini qamrab olgan.
Masalan, estrada qo‘shiqchiligida inglizlarning «Bittlz» ansambli dunyoda
shuhrat qozondi. «Bittlz» va shu kabi boshqa ansambllar o‘z qo‘shiqlarida
o‘ta muhim muammolar — yoshlarning ijtimoiy hayotda o‘z o‘rnini
topmaganligi, urush, militarizm, irqiy kamsitishlarga qarshi noroziliklarni
namoyish etdilar. Ularning qo‘shiqlari mazmunan samimiyligi, o‘ta
ta’sirchanligi, o‘tkir so‘zliligi bilan ajralib turadi.
Ayni paytda ijrochilarning yuksak qobiliyati, yuqori jarangdor ovozlari,
mukammal maqomi, tovushlarning hamohangligi muxlislarga katta ruhiy
ta’sir o‘tkazadi. Bu hol rok-musiqachilarni yoshlarning sevimli san’atkorlariga
aylantirib qo‘yadi. Shuningdek, rok-musiqa yoshlarning turli harakatlari va
guruhlarini birlashtiruvchi kuchga aylandi. «Bittlz» qo‘shiqlari o‘zining chuqur
ta’sirchanligi, ijro mahorati, chuqur ma’nosi va samimiyligi bilan hamon
yagonaligicha qolmoqda. Bu ansamblning tashkilotchisi Jon Lennon edi.
Uning tug‘ilgan va halok bo‘lgan kuni barcha qit’a yoshlari va rok-musiqachilari
tomonidan har yili nishonlab kelinmoqda.
60-yillar oxiridan boshlab rok-musiqa xalqaro siyosiy masalalarga ham
jiddiy e’tibor berib kelmoqda. Chunonchi, u mintaqaviy urushlarni, irqchilikni,
militarizmni va narkomaniyani keskin qoralaydi. Bugungi kunda u ekologiya
va xayriya masalalariga ham katta e’tibor bermoqda.
Urushdan keyingi yillarda «pop-art» (ommabop) san’ati keng tarqaldi. «Popart
» olg‘irlari turli buyumlarning parchalaridan «rasm» va «haykallar» yaratdilar.
«Pop-art» musiqa, kino, teatrga ham kirib bordi. «Pop-art» chinakam san’atning
ommaga yetib borishini zaiflashtirdi. Keyingi paytlarda «ommaviy madaniyat»
niqobi ostida yengil-yelpi, hayosizlikni targ‘ib qiluvchi san’at kuchaydi.
Shunday qilib, tarixan 100 yilga yaqin vaqtni o‘z ichiga olgan davrda
adabiyot va san’atda buyuk o‘zgarishlar bo‘ldi. Chinakam, haqiqiy, xalqning
ruhiga ta’sir etuvchi san’at o‘lmas bo‘lib qoldi. Yengil-yelpi, vaqtinchalik
san’at tarix yo‘llarida sargardon bo‘lib qoldi. Dunyo xalqlari adabiyot va
san’atning buyuk kuch ekanligiga ishonadilar. Chunki go‘zallikni, inson
qalbiga ta’sir etadigan voqealarni hamma yaxshi ko‘radi.
Xulosa qilib aytganda, XX asrda fan va madaniyatning rivojlanishi insonni
misli ko‘rilmagan yuksaklikka ko‘tardi. Fan yutuqlari ishlab chiqarishda
Ommaviy madaniyat
346
inqilob yasashga olib keldi. Madaniyat
globallashdi. Ko‘pgina joylarda milliy
o‘zlikni anglash jarayoni tezlashdi va
umumbashariy madaniyatning kishilar
qalbi, ongiga chuqur singishi davom
etmoqda.
Prezident Islom Karimov bu jarayon
haqida: «Kirib kelayotgan XXI asrda
dunyoni madaniyat va ma’naviyat
qutqaradi», — deb ta’kidlaganligi bejiz
emas.
SAVOL VA TOPSHIRIQLAR
1. Fan va ilmiy-texnika inqilobi haqida nimalarni bilib oldingiz?
2. XX asr ikkinchi yarmidan boshlab ilm-fan va texnikaning gurkirab
rivojlanishiga sabab bo‘lgan omillar nimalardan iborat?
3. Vaqtli matbuot materiallari asosida 2002 va 2004-yillarda xalqaro
Nobel mukofotiga sazovor bo‘lgan alloma va ijodkorlarni aniqlang.
4. XX asr 20—40-yillari adabiyoti haqida so‘zlab bering.
5. Buyuk yozuvchilar demokratiya va tinchlik ishiga qanday hissa
qo‘shdilar?
6. XX asr ikkinchi yarmi adabiyoti haqida nimalar deya olasiz?
7. Ommaviy madaniyat haqida so‘zlab bering.
8. Musiqa va kinoda qanday yangiliklar bo‘ldi?
9. Madaniyatda globallashuv haqida o‘z fikrlaringiz asosida referat tayyorlang.
JADVALNI TO‘LDIRING. QAYSI YOZUVCHILARNING ASARLARINI
O‘QIDINGIZ
Yozuvchining nomi Asarning nomi Qisqacha bayoni
BAHS YURITING
— Qaysi olimlar o‘zlarining qanday yangiliklari bilan jamiyat taraqqiyotiga
buyuk hissa qo‘shdilar?
— Kelajakda qanday soha birinchi o‘ringa chiqadi? Nima bilan shug‘ullangan
ma’qul?
«Bittlz» ansambli.
?
347
JAHON TARIXI SANALARDA
1918—2008-yillar
1918-yil
5—6-yanvar — Rossiyada Ta’sis majlisining chaqirilishi va tarqatib yuborilishi.
Yanvar — Turkiston mustaqilligi uchun qurolli harakatning boshlanishi.
3-mart — Rossiya tomonidan Germaniya bilan Brest sulhining imzolanishi.
Rossiyaning urushdan chiqishi.
30-aprel — Turkistonning RSFSR tarkibidagi avtonom respublika deb e’lon
qilinishi.
16-iyul — Yekaterinburgda Nikolay II va uning oila a’zolari otib tashlandi.
3-oktabr — Turkiyaning taslim bo‘lishi.
3-noyabr — Avstriya-Vengriyaning taslim bo‘lishi.
3-noyabr — Germaniyaning taslim bo‘lishi.
9-noyabr — Germaniyada monarxiyaning ag‘darilishi.
11-noyabr — Germaniya va Antanta davlatlari o‘rtasida Kompen yarash
ahdining tuzilishi. Birinchi jahon urushining tugashi.
16-noyabr — Vengriyaning respublika deb e’lon qilinishi.
1919-yil
5-yanvar — Myunxenda Germaniya fashistlar partiyasining tashkil topishi.
23-mart — Milanda Mussolini tomonidan birinchi fashistlar «jangovar
guruhi»ning tashkil qilinishi.
3-may — 3-iyun — Afg‘oniston xalqining ingliz qo‘shinlariga qarshi ozodlik
kurashi. 8-avgustda Angliya va Afg‘oniston o‘rtasida sulh bitimi imzolandi.
28-may — turk xalqining Angliya-Gretsiya bosqiniga qarshi ozodlik kurashi
boshlandi.
28-iyun — Germaniya tomonidan Birinchi jahon urushida g‘olib chiqqan Antanta
davlatlari va mag‘lub Germaniya o‘rtasidagi sulh bitimining imzolanishi.
1920-yil
18—21-yanvar — Birinchi jahon urushida g‘olib chiqqan davlatlarning Parij
tinchlik konferensiyasi ochilishi. Konferensiya davomida Millatlar Ligasi tashkil
topdi.
1-mart — Vengriyada fashistlar diktaturasining o‘rnatilishi.
16-may — Stambulning Antanta qo‘shinlari tomonidan bosib olinishi.
1921-yil
Mart — Rossiyada yangi iqtisodiy siyosat (NEP)ga o‘tilishi.
20-oktabr — Anqarada Fransiya va Turkiya o‘rtasidagi urush holatini to‘xtatish
to‘g‘risidagi bitimning imzolanishi.
348
1922-yil
Aprel — may — Genuya konferensiyasi.
28-oktabr — Italiyada fashistlar diktaturasining o‘rnatilishi.
30-dekabr — SSSRning tashkil topishi.
1923-yil
8—9-iyun — Bolgariyada fashistlar to‘ntarishining amalga oshirilishi.
13-sentabr — Ispaniyada davlat to‘ntarishi. Primo de Rivera harbiy-monarxik
diktaturasining o‘rnatilishi.
29-oktabr — Turkiya Respublikasining e’lon qilinishi.
8-noyabr — Myunxendagi «pivo isyoni». Gitlerning fashistlar diktaturasi o‘rnatishga
urinishi.
1924-yil
2-yanvar — 1-fevral — Xitoyda Gomindan partiyasining tashkil topishi.
3-mart — Turkiyada xalifalikni bekor qilish to‘g‘risidagi qonunning qabul
Dostları ilə paylaş: |