O’zbekiston respublikasi

8.8. Standart-kost (Standart costs) tizimi bo’yicha mahsulotning tannarxini kalkulatsiya qilish

Mehnatni tashkil etish va ishlab chiqarishni boshqarish muammolarini yechishning obyektiv tendensiyalari 20-yillar boshidan AQShda qo’llaniladigan ishlab chiqarish xarajatlarini hisoblash usulini qaytadan ko’rib chiqishni taqozo qildi. Mahsulot birligining tannarxini hisoblash, narxlarni o’rnatish, xarajatlarni tezkor boshqarish va nazorat qilish uchun moddiy va mehnat xarajatlarining me’yorlari ishlab chiqila boshlandi.

Akslanishga yondashishga muvofiq ishlab chiqarish xarajatlari hisobida qo’llaniladigan usullarni ikkita asosiy guruhga ajratish ko’zda tutildi: o’tgan xarajatlar hisobi va standartlashtirilgan xarajatlar va ulardan chetga chiqishlarning hisobi. Ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlar hisobi va kalkulatsiya usullari tizimida standart xarajatlar hisobi tizimi buyurtmalararo va jarayonlararo hisobda qo’llashni ko’zlab uni mustaqil va muhimlashgan sifatida ko’rilmaydi.

Me’yor-standartlarni ishlab chiqish, ishlab chiqarishning boshlanishigacha standart kalkulatsiyalarni tuzish va to’plam sifatida tizimlashgan standartlardan chetga chiqishlarni ajratish bilan haqiqiy xarajatlarning hisobi "standart-kost" tizimi nomini oldi.

"Standart"- mahsulot birligini ishlab chiqarish uchun kerak bo’lgan moddiy va mehnat xarajatlarining miqdori yoki mahsulot, xizmat, ish birligini ishlab chiqarish uchun oldindan hisoblab chiqilgan moddiy va mehnat xarajatlarini; "kost"- mahsulot birligini tayyorlash uchun ishlab chiqarish xarajatlarining pul ko’rinishini aks ettiradi.

Amerika adabiyotida standart-kost tizimiga har-xil tushunchalar beriladi, bu tushunchaga har-xil mazmun kiritiladi. Lekin hamma hollarda ham bu tizim ishlab chiqarishning to’g’ri xarajatlarini tartibga solishga qaratilgan nazorat instrumenti sifatida tavsif qilinadi. Standart-kost tizimining ustunliklari quyidagilardan iborat:

• 
  ishlab chiqarish va buyumlarning realizatsiyasi bo’yicha kutiladigan xarajatlar haqidagi ma’lumot bilan ta’minlash;
  
• 
  mahsulot birligining oldindan hisoblab chiqilgan tannarxi asosida narxni o’rnatish;
  
• 
  me’yorlardan chetga chiqishlar va ularning vujudga kelish sabablarini ko’rsatib daromad va sarflar haqidagi hisobotni tuzish.
  

Kutiladigan xarajatlar firma ichida hisoblab chiqilgan standartlar asosida aniqlanadi. Bu standartlar tizim funksiyalanishining asosi bo’ladi va uning mazmunini ochadi. Standartlarning butun yig’imi quyidagi guruhlarga bo’linadi:

1. 
   Hisobga olinadigan baholarning darajasiga muvofiq.
   

Ideal: materiallar, xizmatlarga bo’lgan tariflar, mehnatga haq to’lashga bo’lgan stavkalarni va ustama sarflarning smeta stavkalariga bo’lgan eng ma’qul narxlarni ko’zlaydi.

Me’yoriy: iqtisodiy sikl mobaynida o’rtacha narxlar bo’yicha hisoblab chiqiladi.

Joriy: ma’lum hisob davrida kutilayotgan va bu davrda harakatda bo’lgan narxlar asosida hisoblashni ko’zlaydi.

Bazis: yil boshida o’rnatiladi va yil davomida o’zgarmay qoladi. Odatda ulardan narxlar indeksini hisoblash uchun qo’llaniladi.

2. 
   Quvvatdan foydalanish darajasiga nisbatan.
   

Nazariy: ulardan yaxshi yoki ideal foydalanishda subyekt tomonidan erishiladi. Ular subyektning maqsadi hisoblanadi, quvvatdan to’liq foydalanish, dam olish vaqtining me’yorlangan qiymatiga asoslangan, yaroqsiz, turib qolishlar, buzilishlarga vaqt sarflashni ko’zda tutmaydi.

O’tgan o’rtacha bajarish: statistik ma’lumotlar bo’yicha hisoblanadi va yaroqsiz, turib qolishlar va buzilishlarga sarflangan vaqtni hisoblaydi, ya’ni oldingi davrning hamma kamchiliklarini nazarda tutadi.

Me’yoriy bajarish: kelajak davrda me’yorlarning kutilayotgan o’rtacha darajasini ko’zda tutadi.

3. 
   Mahsulot chiqarish hajmiga nisbatan. Mahsulotning ishlab chiqarish hajmi standartlarni ishlab chiqarishga yondashishga birinchi darajada ta’sir ko’rsatadi.
   

Nazariy: subyektning nazariy quvvatiga asoslangan holda oldindan belgilangan. Ularga yoki erishib bo’lmaydi, yoki bir martalik tartibda erishiladi.

Amaliy: yaxshi bajarilishda subyekt tomonidan erishiladi, ular o’z darajasi bilan yaxshi bajarilishida nazariy standartlarga yaqin, ishlab chiqarishning real erishiladigan darajasiga asoslangan va qochib bo’lmaydigan yo’qotishlarga yo’l qo’yadi.

Me’yoriy: sikl mobaynida ishlab chiqarishning yuqori va past hajmining o’rtacha qiymatidan kelib chiqqan holda mahsulot chiqarishning erishish darajasida hisoblanadi.

Kutilayotgan: mahsulot chiqarishning kutilayotgan hajmida ishlab chiqarishning aniq sharoitlari asosida hisoblanadi.

Mazkur tavsif Amerika firmalarida xarajatlarning moddalari bo’yicha standartlarni o’rnatishga har xil yondashishlarning mavjudligini ko’rsatadi. Lekin har bir yondashishda qabul qilingan standartlar buxgalteriyada ishlab chiqarish jarayoni boshlanguncha standart tannarx xaritalariga umumlashtiriladi. Kartalar buyum, bu buyumni, buyurtmani tayyorlashda ishtirok etadigan ishlab chiqarish bo’linmalari va buyurtmalar bo’yicha tuziladi.

Standart-kost tizimi to’g’ri xarajatlarni boshqarish vositasi sifatida namoyish qilinadi. Bu tizimning bir necha variantlaridan foydalaniladi. Bitta variantda xarajatlar "ishlab chiqarish" schyotining debetida to’planadi va standart qiymat bo’yicha baholanadi, tayyor mahsulot xuddi shunday standart qiymat bo’yicha shu schyotning kreditidan chiqarib tashlanadi, tugallanmagan ishlab chiqarish standart qiymat bo’yicha baholanadi. Ikkinchi variantning mazmuni "Ishlab chiqarish" schyotining debetida umumlashtirilgan xarajatlar haqiqiy qiymati bo’yicha baholanishdan, schyotning kreditidan esa tayyor mahsulot standart qiymat bo’yicha chiqarib tashlanishidan iborat. Тugallanmagan ishlab chiqarish haqiqiy xarajatlardan u yoki bu tomonga chiqib ketishlarni hisobga olgan holda standart qiymat bo’yicha hisoblanadi.

Haqiqiy xarajatlarning standartlardan chetga chiqishini Amerika firmalari odatda tannarxga olib bormasdan "Mahsulot, xizmat, ishlarning realizatsiyasi" schyotiga chiqarib tashlaydilar.

Subyektning quvvatlariga nisbatan standart-kost tizimini tashkil etish, standartlardan chetga chiqishlarni aniqlash va ularni chiqarib tashlash uslubiyati bo’yicha ishlar koordinatsiyasini standart-kost tizimi bilan bog’liq bo’lgan hamma bo’linmalarning vakillari amalga oshiradilar. Yanada yirik kompaniyalarda standartlarni tuzish, ularga o’zgartirishlar kiritish, hisoblash va boshqalar bo’yicha barcha ishlar jamlangan standartlar bo’linmasi tuziladi.

Standart-kost tizimi amaliyotda qo’llaniladigan xarajatlarni hisoblashning boshqa tizimiga ko’ra o’z xususiyatlariga ega. Birinchidan, vositalarni sarflash jarayonida standartlardan chiqib ketishlarni aniqlash asosi bo’lib ularni hujjatlashtirish emas, balki maxsus schyotlardagi buxgalteriya yozuvlari hisoblanadi. Menedjerlarning oldiga esa chetga chiqishlarni hujjatlashtirmaslik emas, ularga yo’l qo’ymaslik masalasi qo’yiladi. Ikkinchidan, aniqlangan chetga chiqishlarni hamma kompaniyalar ham emas, joriy standartlardan foydalanadiganlari buxgalteriya hisobida aks ettiradi. Standartlardan chetga chiqishlarni aks ettirish qismida uchinchi xususiyat bo’lib chetga chiqishlarni hisobga olish uchun maxsus sintetik schyotlarning kalkulatsiya moddalarini, chiqib ketishlarning omillari bo’yicha ajratish hisoblanadi.

Standart-kost tizimining mazkur xususiyatlari shuni ifodalaydiki, xarajatlarni boshqarish maqsadida har doim bu chetga chiqishlar, ularni hisoblash uchun, qanchalik muhimligi ko’rib chiqiladi; ular nimalarni ko’rsatadilar, qaysi muammolarni yechishda ulardan foydalanish mumkinligi; aniqlangan chetga chiqishlarning ishlab chiqarishga bo’lgan xarajatlarni tahlil qilishdagi muhimligi asosan e’tiborga olinadi.