O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Dasturdagi asosiy va qo'shimcha materiallar.
O'rta maktabda tipik elementlar, ularning tipik
birikmalari va ular orasidagi tipik munosabatlar o'rganiladi. Kichik davrlar va asosiy gruppachalar
elementlarining xossalari o'rganilishidagi qonuniyatlar asosiy materialdir, katta davrlar va qo'shimcha
gruppachalardagi elementlar xossalarining o'zgarish qonuniyatlari esa qo'shimcha material hisoblanadi.
Asosiy material sifatida atom va molekula (elektron, proton, atom yadrosi, ion, valent elektron),
elektrolitik dissoziaziya, almashinish va neytrallanish reaksiyasi, elektroliz, sul'fat kislota, selitra, kaliy
xlorid, ammiak va boshqalar qaraladi.
Kimyo kursidagi asosiy materialning hajmini juda aniq belgilash zarurati qo'shimcha
materialning ahamiyatini zarracha ham kamsitmaydi. Kimyoni yaxshi o'zlashtirishda qo'shimcha
material katta rol' o'ynaydi. O'quvchilar uchun asosiy material qat'iyan majburiydir va uni o'quvchi
yaxshi o'zlashtirishi kerak. Qo'shimcha material o'quvchi uchun majburiy emas, o'quvchilar bu material
to'g'risida eng umumiy tushunchaga ega bo'lishlari kerak.
Dasturda ko'rsatilgan umumdavlat bilimlar va o'quvchi uchun uning minimumi, shuningdek
kimyodan o'tqaziladigan laboratoriya ishlari va amaliy ishlar ro'yxati xuddi boshqa fanlardagiday
qat'iyan majburiydir va u tegishli tashkilotlar tomonidan vaqti-vaqtida tekshiriladi. Dasturlar 1921-
1949 yillarda 7-10 sinflar uchun yagona bo'lgan. 1949-1950 yillardan boshlab 7-sinf hamda 8-10 sinf
uchun aloxida yozilgan, bunda 7-sinfda kirish qismi, qolgan sinflarda asosiy kimyo bilimlari berilgan.
1949-50 o'quv yiligacha bo'lgan dastur va shu yildan boshlab ishlatiladigan dasturdagi mavzular
quyidagicha berilgan:

---

14
1949-50 o'quv yiligacha bo'lgan dastur

1949-50 o'quv yilidan boshlab ishlatiladigan
dastur
M A V Z U L A R
1. Modda va ularning o'zgarishi
1. Modda va ularning o’zgarishi. Moddaning
molekulyar tuzilishi.
2. Suv
2. Kimyoviy reaksiyalar. Atomlar
3. Kislorod va vodorod
3. Kislorod. Havo
4. Element to'g'risida tushuncha
4. Vodorod
5. Moddalar massasining saqlanish qonuni.
Havo
5. Asosiy kimyoviy qonunlar. Valentlik
6. Tarkibning doimiylik qonuni
6. Suv va eritmalar
7. Atom-molekulyar ta'limot
7. Eng muxim kislotalar, asoslar va tuzlar
8. Oksidlanish va qaytarilish
8. Uglerod, yonish
9. Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar
9. Temir va boshqa metallar
Kimiyoning asosiy kursi dasturi esa o'rta maktabning yuqori VIII –X sinflari uchun
quyidagicha:
1949-50 o'quv yiligacha bo'lgan dastur
1949-50 o'quv yilidan boshlab ishlatiladigan
dastur
M A V Z U L A R . 8 - s i n f
1. Oksidlar,asoslar, kislotalar va tuzlar
1. Oksidlar,asoslar,kislotalar va tuzlar.
2. Galogenlar.
2. Eritmalar.
3. Oltingugurt.kislorod gruppachasi.
3. D.I.Mendeleyevning davriy sistemasi bilan
tanishish
4. Azot va fosfor.
4. Galogenlar.
5. Kislorod.
M A V Z U L A R . 9 - s i n f
1. Uglerod va kremniy.
1. Azot va fosfor.
2. Elementlar davriy sistemasi va modda
larning tuzilishi.
2. Uglerod va uning birikmalari.
3. Eritmalar, elektrolitik dissozilanish
nazariyasi.
3. Organik moddalar:
4. Metallarning umumiy xossalari.
a) Uglevodorodlar.
5. Ishqoriy va ishqoriy yer metallar.
b) Spirtlar
6. Alyuminiy.
v) Fenol
7. Temir.
g) Oddiy efirlar
d) Organik karbon kislotalar.
e) Murakkab efirlar
j) Murakkab efirlar al'degidlar.
k) Uglevodlar.
M A V Z U L A R . 1 0 - s i n f
1. Organik ximiya
Organik moddalar
a) uglevodorodlar
1.Tarkibida azot bo'ladigan organik moddalar
b) spirtlar, fenollar
2. Elektrolitik dissoziaziya
v) al'degid va ketonlar
3. Atomlar tuzilishi
g) murakkab efirlar
4. Metallar
d) yog'lar
5. Davriy sistema gruppachalari bo'yicha
elementlarning obzori
e) tarkibida azot bo'ladigan organik moddalar
Mamlakatda umumiy yetti yillik ta'limdan umumiy o'n yillik ta'limga o'tish to'g'risidagi va o'rta
umumiy ta'lim maktablarida politexnika ta'limi joriy qilish to'g'risidagi qarorlari kimyo kursining

---

15
mavjud dasturlarini tubdan o'zgartirishni talab etdi – o'rta maktab uchun yangi dastur tuzish zaruratini

tug'dirdi. Yangi dasturda 8-10 sinflarda asosiy e'tibor ximiyaviy elementlarni o'rganishga qaratilgan:
1954-55 o'quv yiligacha bo'lgan dastur
1954-55 o'quv yilidan boshlab ishlatiladigan
dastur
7 - S i n f
1. Moddalar va ularning o'zgarishi
1. Moddalar va ularning o'zgarishi
2. Ximiyaviy reaksiyalar va atomlar
2. Atomlar. Kimyoviy elementlar. Kimyoviy
qonunlar.
3. Kislorod va havo
3. Kislorod. Havo. Yonish.
4. Vodorod
4. Vodorod. Suv.Valentlik.
5. Asosiy ximiyaviy qonunlar
5. Oksidlar, asoslar, kislotalar va tuzlar
6. Suv va eritmalar
7. Eng muxim kislotalar
8. Uglerod va yonish.
9. Temir va boshqa metallar
8 - S i n f
1. Oksidlar, asoslar, kislotalar.
1. Ishqoriy metallar
2. Eritmalar
2. Galogenlar.
3. D.I.Mendeleyevning elementlar davriy
sistemasi.
3. Kislorod va Oltingugurt
4. Galogenlar.
5. Kislorod va Oltingugurt.
9 - S i n f
Azot va fosfor.
D.I.Mendeleyevning elementlar davriy qonuni.
Uglerod. Organik moddalar.
Azot va fosfor.
Uglerod va kremniy.
1 0 - S i n f
1. Tarkibida azot bo'ladigan organik moddalar.
Metallar.
2. Kremniy.
Avogadro qonuni va uning kimyoda
qo'llanilishi.
3. D.I.Mendeleyevning elementlar davriy
qonuni va sistemasi.
Organik moddalar.
4. Elektrolitik dissoziyalanish.
5. Metallar.
6. Davriy sistema gruppalari bo'yicha
elementlarining obzori.
Bu dastur birin-ketin yettinchi sinflarda 1954-1955 o'quv yilida, VIII va IX sinflarda 1955-1956
o'quv yilida joriy qilindi.