O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Mavzu tuzilishi tartibi.
Eng asosiy markaziy masala bu modda haqida, bu holda modda-
elektrolit tushuncha bo'ladi. Avval elektrolit va elektrolitmaslar farqlanadi, keyingina dissotsiatsiya
hodisasi tushuntiriladi. elektrolitik dissotsiatsiya maxsulotlari tushuntirilgach gidratlangan ionlar
jarayoni kimyoviy ekanligi aytiladi. Yangi tushuncha modda eriyotganida eriyotgan modda va erituvchi
orasidagi yangi tushunchalar paydo bo'ladi. Bu hodisalar bilib olingach elektrolitlarning suvdagi
Elektrolit moddalar
Dissosatsiya protsessi mohiyati
Elektrolitlar
tuzilishi
Dissosatsiya
o’ziga xosligi
Dissosatsiya
sharoiti
Dissosatsiya
mexanizmi
Eritmadagi ionlar
Eritmadagi ionlar reaksiyasi
Oksidlanish-qaytarilish
reaksiyasi
Ion almashinish
reaksiyasi
Tuzlar gidrolizi
Elektrolitlar
klassifikatsiyasi

---

94
xossalari o'rganilishi mumkin. Shu material asosida anorganik moddalar sinflari, xossalari

tushunchalari o'rganiladi va nazariy asoslanadi. Eritma ichidagi ion almashinish hamda oksidlanish-
qaytarilish misolida kimyoviy reaksiyalar tushuntiriladi. Bunda uch muhim yo'nalish bildiriladi:
1) ionlar bog'lanishi yo'nalishidagi almashinish reaksiyasi boradi.
2) elektrolit tuzining suv bilan ta'siri (gidroliz) qaytar reaksiyaning o'ziga xos yo'lidir.
3) oksidlanish-qaytarilish reaksiyalari, eritmalarda boradi va tarkibi, hamda ion zaryadlari
o'zgarishiga olib keladi, bunda oksidlanish-qaytarilish tushunchasi bilan elektrolitik dissotsiatsiyasi
orasida bog'lanish o'rnatiladi.
Elektrolitik dissotsiatsiya qonunlari asosiy yo'nalishlarini o'rganish natijasida hamma
materiallar umumlashtiriladi.
Bu mavzuni o'tishda asosiy uslub bu muammoli yondoshishdir. Asosiy masala
elektrolitlarning xossalari, ularning eritmada parchalanishida hosil bo'lgan ionlar bilan bog'liqdir.
Quyidagi savollarni yechish kerak:
1) Nega elektrolitlar elektr tokini o'tqazadi, elektrolitmaslar o'tqazmaydi?
2) Nega ionli va qutbli birikmalar ionlarga dissotsiyalanadi, kovalentlilar esa yo'q?
3) Dissotsiatsiyaga nima ta'sir etadi - erituvchi yoki elektr toki?
4) Atom va ion orasida farqmavjudmi?
Mavzu o'tishda demonstratsiya va laboratoriya eksperimentlarini ham ko'rsatish kerak.
O'qituvchi asosiy mehnati ikki yil davomida molekulyar tenglamalar yozgan o'quvchilarni ionli
tenglamada yozishga o'rgatishdir. Shu vaqtda o'quvchilar "oksidlanish darajasi", "ion zaryadi",
"valentlik" terminlarini aralashtiradilar, aniq tushunchalarga ega emas, dissotsiatsiya sabablarini
notug'ri tushunishlari mumkin. Elektrolitik dissotsiatsiyaning ma'nosini bildirishda kimyoviy bog'lar
qonunlari asosida tushuntirish kerak, elektrolit suvning polyar molekulalari bilan ta'sirlanishi hamda
elektr o'tqazuvchanlik - elektrolitlarning ionlarga dissotsiatsiyalanishi hisobida ekanligini ham
tushuntirish kerak.
O'quvchilarga tushunish jihatidan qiyin bo'lgan mavzu bu tuzlar gidrolizidir. Chunki bu
tushunchani yechishda ion almashinish reaksiyasi, reaksiyalar qaytarligi, kimyoviy muvozanat va uni
siljitish usullari, elektrolitlar dissotsiatsiya darajasi hamda kuchli va kuchsiz elektrolitlarga asoslanish
kerak
Gidroliz bu nazariy tushunchadir. Bu mavzu "elektrolitik dissotsiatsiya qonuni" boshlanib
keyinchalik boshqa mavzularda, ayniqsa, organik kimyo kursida ko'proq qaraladi. Bu mavzu ham ion
reaksiyalar asosida bo'ladi, bu mavzu muammoli o'tqaziladi. O'quvchilar fikricha tuzlar
indikator rangini o'zgartirmaydi. Lekin o'qituvchi karbonat natriy eritmasiga fenolftalein tomizganda
ishqorga xos rang paydo bo'ladi. Mana shuning o'zi muammoli savol berishga va uni yechishga
kirishiladi va quyidagi bosqichli tushuntirish beriladi:
1) tuz formulasi yoziladi va unga tegishli asos, kislota yoziladi ularning kuchli va kuchsiz
elektrolitligi ko'rsatiladi:
Na
2
CO
3
NaOH (kuchli)
H
2
CO
3
(kuchsiz)
2) tuzning dissotsiatsiya sxemasi keltiriladi
Ion almashtirish reaksiyasi
Tuzlar gidrolizi
Kuchli va kuchsiz
elektrolizlar
Qaytar reaksiyalar
Kimyoviy muvozanat

---

95
Na

2
CO
3
= 2 Na
+
+ CO
3
2-
3) suvning dissotsiatsiyasi nisbiy kvadrat qavsda yoziladi
{ H
2
O = H
+
+ OH
--
}
4) tuz ionlarning suvga nisbati qaraladi va suv bilan faqat kuchsiz elektrolit ioni reaksiyaga
kiradi degan xulosaga kelinadi:
CO
2-
+ HOH = H CO
3
-
+ OH
-
Va shu tenglama orqali eritmada ishqorli muhit kelishi haqida xulosaga kelinadi. Savollar
qo'yiladi va bu hol faqat kuchsiz elektrolit ioni hisobidan ekanligi yana bir marta isbotlanadi. Bu
muammo yechilgach, yangi masala tuz to'la parchalanadimi degan savol tug'iladi. Buni isbotlashda
reaksiya muvozanatini siljitish nazaridan qaraladi. Oxirida gidroliz bu tuz va suv orasidagi ion
almashinish degan xulosaga kelinadi.
Tekshiruv savollari: 
1. Eritmalar, elektrolit va elektrolitmaslarni tushuntiring.
2. Elektrolitik dissotsiatsiya qonuniyatlari bo’ycha kislota, asos, tuzlar farqlang.
3. Tuzlar gidrolizi.
Adabiyotlar: 
1. I.N.Borisov. Kimyo o’qitish metodikasi. T. 1966 y.
2. Yosh ximik ensiklopedik lug’at. T. 1990 y.
3. Yu.V.Pletner, V.S.Polosin. “Ximiya o’qitish metodikasidan praktikum. T.: 1981 y, 207b.

http://hozir.org