O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Vodorodning ishqoriy metallar va galogenlar bilan o'xshashligi 
O'xshashlik belgisi
Ishqoriy metall bilan
Galogenlar bilan
1.Atom tuzilishi
Ishqoriy metallarga o'xshab
vodorodda bitta valent s-
elektron bor
Keyingi inert gazga aylanish uchun
xuddi galogenga o'xshab vodorodda
bitta elektron etishmaydi
2.Oddiy moddalar
tuzilishida
Yuqori bosimda metallik kristal
panjarali vodorod olingan
Ikki atomli molekulaga ega
3.Oddiy moddalar
fizik xossalariga ega
Metal vodorod metallarga xos
fizik xossaga ega.
Uchuvchan.past suyuqlanish va
qaynash temperaturasirida
kondensirlangan holatda elektr
o'tqazadi
4.Oddiy moddalar
kimyoviy xossalarida
Qaytaruvchi xossasiga ega:
1
0




H
e
H
Masalan:
HCl
Cl
H
e
2
2
2
2



Oksidlovchi xossasiga ega:
1
0




H
e
H
Masalan:
NaH
Na
H
e
2
2
2
2



5.Boshq'a elementlar
bilan birgalikda
bo'lishi mumkin
bo'lgan oksidlanish
darajasi
+1
+1
Bu jadvalni qarab chiqish vodorodning ikki xil xossasi borligini tasdiqlaydi. Shundan so'ng
ikki o'quvchiga aktinoidlar va lantanoidlar haqida oldindan tayyorlab kelgan ma'ruza uchun so'z
beriladi. Shu vaqtda f - elementlar nega jadvalda ayrim turishini birgalikda hal qilinadi. Sun'iy
kimyoviy elementlar olayotganda asosan elementlar sintez yo'llari va yadro reaksiyalarining kimyoviy
yo'llardan farq ekanligi ko'rsatiladi.
To'rtinchi darsni boshlashda ekranga uning rejasini chiqarish kerak:
1) Valentlik haqidagi bilimning rivojlanishi.
2) Elementlar xossalarida davriylik o'zgarishlar.
3) Valentlik, atom radiuslari, oddiy moddalar xossalaridagi o'zgarishlardagi davriylik.
4) Oksidlar tuzilishi, tarkibi va xossalaridagi o'zgarishlarda davriylik.
5) Vodorodli birikmalar tarkibi, tuzilishi va xossalari o'zgarishlaridagi davriylik.
Ma'ruza boshlanishi atom tuzilishining elektron tuzilishi va valentlik tushunchasi orasidagi
masala o'rtaga qo'yiladi. Qadim zamonlarda D.Dal'ton tomonidan moddalarning tarkibida o'zaro
birikkan atomlar borligi ular ma'lum nisbatda ekanligi eslatiladi. E.Frankland (1852) yilda har xil
elementlar birikkanda qandaydir "birlashtiruvchi kuchlar mavjudligi tushunchasi keyinchalik
"valentlik" tushunchasiga aylandi (lotincha valeps-kuchga ega). A.Kekule valentlik tushunchasini

---

90
kimyoviy bog'ga taqqosladi. A.Butlerov valentlik o'quvchini individual atomning reaksion qobiliyatini

xarakterlaydigan miqdor deydi. D.I.Mendeleyev kislorodli va vodorodli metalmas elementlarning
yuqori valentligi jami (yig'indisi) sakkizga tengligini aytdi.
Atomning elektron tuzilishini o'rganish bu tushunchaning fizik moxiyatini ko'rsatadi. Bugun
valentlik bu bir element atomining boshqa atom bilan kovalent bog'lanish soni bilan belgilanadi, ya'ni
valentlik bir atomning boshqa atom bilan bog'lovchi umumiy juft elektronlar soni bilan hisoblanar
ekan. Umumiy juft elektronlar soni har xil mexanizmlar orqali hosil bo'lishi mumkin. Juft elektronlar
hosil bo'lishini o'qituvchi kodoskopda ammiak va ammoniy ioni misolida ko'rsatadi, shu masalani
o'quvchilar fosfor valentligi orqali qo'shimcha tushuntiradilar. Suxbat vaqtida "valentlik" hamda
"oksidlanish darajasi" orasidagi tushunchalar ajratib aytilishi zarur. Shundan so'ng o'quvchilarning
frontal mustaqil ishi o'tqaziladi 5 ta savol tuzib, uning javobini olgach, doskada bu ishlar
mustaxkamlanadi.
O'qituvchi elementlar xossalari ayniqsa valentlik (oksidlanish darajasi xam), atomlar
radiuslarining atomlar qavatlarining o'zgarishi bilan davriy bog'liqligini eslatishi kerak, mavjud fil'm,
diapozativ va davriylik jadvalining har xil variantlari ko'rsatilishi kerak. O'qituvchi tomonidan oddiy
moddalardagi davriylik o'zgarish xossalari element zarrachalari orasidagi hosil bo'lgan bog' tuzilishiga,
kristallik reshetka xarakteriga bog'liqligini aytish kerak. Bunda oddiy moddalardagi oksidlanish-
qaytarilish xossalaridagi davriylik haqida to'xtaliladi. Asosiy guruhlardagi elementlar oksidlari
misolida ulardagi xossalarining davriyligi qaraladi. Bunda ularning xillari, kimyoviy xossalari
eslanadi, ya'ni davrlar (ikkinchisidan boshlab) s-elementlardan boshlanib p-elementlar bilan
tugallanadi. BeO dan tashqari s-element oksidlari asosli xususiyatga ega, p-elementlar esa kislorodli
birikmalarda o'zgaruvchi valentliklarni ko'rsatadi. Chapdan o'nga qarab p-element oksidlari
amfoterlardan (B
2
O
3
, In
2
O
3
, Ti
2
O
3
lardan tashqari) kislotali oksidlarga o'zgaradi.
Vodorodli birikmalar ikkiga bo'linadi:gidridlar va vodorodning ko'proq elektromanfiy
elementlar bilan birikmalariga.
Gidridlar suyuqlanmasi elektrolizlanishi mumkin, katodda metall, anodda vodorod ajraladi.
Ishqorli va ishqorli er metall gidridlari suv bilan ta'sirlanib vodorod ajratadi:
MeH
2
-1
+ 2 H
2
+1
O

Me(OH)
2
+ 2H
2
Ishqoriy va ishqoriy er metall gidridlari kuchli qaytaruvchilar misolida qo'llaniladi, p-
elementlar gidridlari kovalent bog'li bo'lib, ulardan qutbli bog' chapdan o'nga qarab kamayadi. Ular
uchuvchi va yonuvchi moddalardan iborat bulib, oson oksidlanadi:
CH
4
+ 2 O
2

CO
2
+ 2 H
2
O
Vodorod va ko'proq elektromanfiy element hosil bo'lgan moddalarda bog'ning qutblanishi
davr oxirida ko'payadi. Kimyoviy xossalari ham qonuniy o'zgaradi. Masalan ammiak va fosfin asoslik
xossalarini namoyon qilib vodorod ionini biriktiradi:
PH
3
+ H
+

PH
4
+
Suv o'z xossalari bo'yicha amfoterdir: H
2
O = H
+
+ OH
-
. Xalqogenlar, galogenlarning vodorodli
birikmalarining kislotalik xarakteri oshadi va oson dissoziaziyalanishi, hamda vodorod ioni bilan
gidratlar hosil qiladi.
Oxirgi darsni seminar uslubida o'tqazish yomon bo'lmas edi. Bunda oldindan 4-5 o'quvchilarga
3-4 minutli ma'ruza uchun quyidagi savollar tarqatiladi:
1. Kimyoviy fan rivojlanishida davriy qonun axamiyati.
2. Davriy qonun va sifat o'zgarishlarining o'tish qonuniyatlari.
3. Davriy qonun va birlik hamda qaramaqarshilik qonuniyatlar birligi.
4. Davriy qonun hamda falsafa qonuniyatlari.
Ma'ruzalar oldidan o'qituvchi eshitib, maslahatlarini beradi, yaxshi o'quvchilardan tahlilchilarni
belgilaydi. O'qituvchi kirish so'zida davriy qonun tabiat qonuni ekanligi haqida to'xtab o'tadi,
o'quvchilarni suhbatda faol qatnashishi uchun o'rtaga oltitagacha savollar tashlaydi. Bu javoblarni
to'ldirish vaqtida qo'lidagi diafil'm va diapozitivlar, ko'rgazmali qurollar, sxema, jadvallardan kerakli
o'rinda foydalanishi kerak. so'ngra o'quvchilar frontal mustaqil ish bajaradilar oltitagacha savol
bo'lgan ikki variant taklif etiladi, javoblar yozma bajariladi. Javoblar birdan tekshirilib, har
tamonlama tahlil qilib, baholanishi mumkin. O'qituvchi dars yakuniy qismida davriy qonunning

---

91
elementlar kimyoviy xossasi dialektik xossalarini aks ettirishi, moddalar material birligini ochishini,

uni o'rganish va o'zgartirish uchun qurol ekanligini aytiladi.