O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Cl
Cl
Cl
Cl













































Cl
H
H
C
H
H
C
H
H
Cl
H
H
C
H
H
C
H
H


























Cl
Cl
CH
CH
Cl
Cl
СH
CH
2
3
2
3
Avval yorug'lik ta'sirida xlor molekulalarining ko'pchiligi parchalanadi. Hosil bo'lgan xlor
atomi etan molekulasidan vodorodni tortib oladi va etil radikali hosil bo'ladi. Erkin etil radikali xlor
molekulasini uzish uchun kerakli energiyaga ega va bunda hosil bo'lgan xlor radikali o'z navbatida
yangi etan molekulasi bilan reaksiyaga kiradi. Shu ta'sirlar natijasida vaqt o'tishi bilan olingan
aralashma xloretan va vodorod xlorid aralashmasiga aylanadi. Lekin aralashmada yuqoridagi
moddalardan tashqari dixloretan, trixloretan va boshqa etanning galoid tutgan xosilalari hosil
bo'ladi. Chunki xlor radikali xloretandan, dixloretandan va boshqalaridan ham vodorodni uzishi
mumkin va murakkab radikallar aralashmasi paydo bo'ladi (C
2
H
4
Cl', C
2
H
3
Cl
2
' va xokazo).
Etan va xlor ta'sirlanishi va metan bilan xlor ta'sirlanishida ko'pgina o'xshashliklar
mavjud:a)erkin xlor atomining hosil bo'lishi b) vodorod xloridning va radikallarning xlor radikali

---

84
hisobida olinishi v)metan yoki etan ta'sirida xlor molekulasidan xlor radikalining hosil bo'lishi. Ikkala

reaksiyalar zanjirli erkin radikal mexanizmlari orqali o'tadi.
Stirol polimerlanishi qanday boradi degan savolga o'quvchilarga to'yingan uglevodorodlarni
xlorlash eslatiladi, unda erkin radikallar roli qaytariladi. Stirolni polimerlanishidan erkin radikal hosil
qiluvchi modda rolini birinchi bosqichda benzoil peroksid bajaradi, unda kislorod ko'prigi -O-O-
mavjuddir. Polimerlanish reaksiya sharoitida benzoil radikali parchalanib fenil radikalllari va karbonat
angidridga aylanadi:
C
6
H
5
-COO-

- OOC-C
6
H
5

2 C
6
H
5
+ 2 CO
2
Keyin hosil bo'lgan fenil radikal oddiy shaklda R stirol pi bog'iga ta'sir qiladi va o'sha
elektronlardan birini o'ziga tortadi. Radikal va monomer molekulasi orasida sigma bog' hosil bo'ladi
R` + CH
2
=CH

R - CH
2
–CH`
¦ ¦
C
6
H
5
C
6
H
5
Pi bog'ni hosil qiluvchi elektronlardan biri radikal bilan sigma bog'ni hosil qiladi, ikkinchisi esa
juftlashmay qoladi. Shu sababli yangi hosil bo'lgan zarracha radikalga aylangan bo'lib stirol
molekulasiga ta'sirlashadi.
R -CH
2
–CH` + CH
2
=CH

R - CH
2
-CH -CH
2
–CH`
¦
¦
¦ ¦
C
6
H
5
C
6
H
5
C
6
H
5
C
6
H
5
Polimer zanjiri asta-sekinlik bilan o'sadi chunki reaksiyada yorkin radikallar qatnashib pi bog'ni
uzishga yordam beradi va yangi radikallar hosil qiladi. Zanjir tugashi monomer stirolning radikal bilan
to'qnashganida sodir bo'ladi. Agar reaksiyada qatnashayotgan radikal boshqa reaksiyada
qatnashayotgan radikal bilan to'qnashsa (iniziator yoki uzayotgan zanjir bilan) unda zanjir hosil
bo'lish to'xtaydi
R` + R –CH
2
-CH-CH
2
–CH`

R – CH
2
-CH –CH
2
-CH-R




C
6
H
5
C
6
H
5
C
6
H
5
C
6
H
5
To'rtinchi topshiriqni bajarayotganda ya'ni buten-2 va bromvodorod reaksiyalarini yozishda
o'quvchilar etilen bilan bromvodorod orasidagi reaksiya mexanizmini eslash kerak: a)
bromvodorodning dissoziaziyasi, b) etilen molekulasiga vodorod ionining birikishi, v) xosil bo'lgan
karbokationning brom anioni bilan birikishi:



