O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

Organik moddalar reaksiyalarining solishtirish tavsifi 
Xarakteristika
Reaksiyalar
Radikal mexanizmli
Ion mexanizmli
Inizirlash
Anorganik
moddalarda
juftlash-
magan
elektronli
zarrachalar
(radikallar) hosil bo'lishi
Anorganik
moddaning
dissoziatsiyasi
Organik modda bilan
ataka
qiluvchi
zarracha ta'siri
Organik
modda
molekulasining
uzilishi va organik radikal ajralishi
(elektron zichligining ko'proq siljishi
hisobidan)
Organik
modda
molekulasida
hosil bo'lgan ionlarning birining
birikishi (elektron zichligining
qisman siljishi hisobidan)
Reaksiya
mahsulotining
hosil
bo'lishi
Reaksiya mahsuloti (organik modda)
anorganik modda molekulasi bilan
organik radikal hisobida hosil bo'ladi
Reaksiya
mahsuloti
organik
modda
ikkita
ionning
birikishidan hosil bo'ladi
Inizirlash
bosqichi
kovalent
bog'ning
uzilish xarakteri
Elektron
juft
anorganik
modda
molekulasida kovalent bog' hosil
qiluvchi
atomlar
orasida
teng
bo'linadi
(bog'ning
gomolitik
uzilishi)
Anorganik
modda
moleku-
lasidagi kovalent bog' shun-day
parchalanadiki bunda elektron
juft atomlarning biriga to'la
o'tadi
(bog'ning
geterolitik
uzilishi)
Reaksiya sharoitlari
Reaksiya
yorug'likda
yoki
qizdirilganda sodir bo'ladi
Reaksiya uy haroratida boradi
10 sinfdagi kimyoviy reaksiyalar haqidagi bilimlarni sistemalash va umumlashtirish uakuniy
umumlashtirish uchun kimyoviy reaksiyalarni sistemalashda
quyidagi masalalarga to'xtab o'tish kerak.
1. Kimyoviy hodisalar va ularning mohiyati.
2. Kimyoviy reaksiyalarning fizik hodisalarga o'xshashligi va farqi.
3. Kimyoviy reaksiyalarning klassifikaziyasi.
4. Kimyoviy o'zgarishlarning mexanizmi.
5. Kimyoviy reaksiyalarning qaytarligi va kimyoviy muvozanat.
6. Kimyoviy reaksiyalarning tezligi.
7. Kataliz va katalizatorlar.
8. Kimyoviy reaksiyalarning hosil bo'lish va borish shartlari. Bu shart-sharoitlarning kimyoviy reaksiya
tezligiga va yo'nalishiga ta'siri.
9. Kimyoviy reaksiyalar qonuniyatlari.

---

83
Bunda o'qituvchiga quyidagi metodikani taklif qilish mumkin:

1. Kimyoviy reaksiyaning tabiatdagi roli, kishi hayotidagi hamda ishlash jarayonidagi roli.
2. Kishilar tomonidan kimyoviy o'zgarishlarni o'rganilishi va asta- sekinlik bilan kimyoviy
reaksiyalar haqidagi bilimlarini mukammallashlari, tashqi o'zgarishlarini kuzatishdan uning mohiyatini
baholashga o'tishi.
3. Kimyoviy reaksiyalar mohiyati va tashqi ko'rinishi orasidagi bilimlarni chuqurlatilishi.
Kimyoviy reaksiyalarning fizik hodisalar bilan o'xshashligi va farqini o'quvchilarga kichik
ma'ruza qildirib o'rgatish mumkin (o'quvchilarga 7 sinfda tuzgan jadvallarini eslatish kerak).
Birikish reaksiyalarini o'rgatishda o'quvchilar oldida quyidagi savol qo'yiladi:bromvodorod bilan
reaksiya vaqtida etilen molekulasi shakli o'zgaradimi?Bunda o'quvchilarga reaksiya mahsuloti olingan
moddalarning birini shakli o'zgarganini aytiladi. Bunda shakl o'zgarishi kattadir, tekislikda yotgan
etilen molekulasi hajmli fazoviy etanga o'xshash molekulaga aylanadi. Agar shunda metanni xlorlash
reaksiyasiga qaytilganda o'quvchilar tetraedrik metan molekulasi avval erkin radikal metilga
aylanishini u esa tekislikda yotgan tuzilishli ekanligini, oxirida xlormetanda yana fazoviy tuzilish faqat
radikal xlorga qarab siljishini eslaydilar.
Radikal va ionli mexanizmli kimyoviy reaksiyalarga o'ninchi sinfda bir qator yangi bilimlar
bilan to'ldiriladi bunda xlor bilan etan orasidagi radikal mexanizmli reaksiya, etilen bilan stirolning
polimerlanishi reaksiyasi, etilenning brom bilan ionli mexanizmli reaksiyasi, buten-2 va buten-1
larning bromvodorod bilan reaksiyasi, hamda boshqa sinfga kiruvchi organik moddalar bilan boradigan
ayrim reaksiyalar misolida bilim mukammalashtiriladi.
Kimyo kursining tegishli o'rinlarida o'quvchilar bilimlarini mustaxkamlash uchun quyidagi
savol va mashqlar taklif etilishi mumkin:
1. Etan va xlor orasidagi reaksiya mexanizmini qarab chiq'ing. Metan va xlor orasidagi reaksiyaga
o'xshash tomonlarini ko'rsating.
2. Etan va xlor orasidagi reaksiyalarda hosil bo'luvchi q'aysi erkin radikallar hosil bo'ladi? Bu o'zaro
ta'sirlarning asosiy bosqichlarini ko'rsating.
3. Bunday jarayonlarda erkin radikal rollari qanday, stirol polimerizaziyasida, polimer zanjirining
uzayishi va zanjir uzilishi?
4. Buten-2 va bromvodorodlar ion mexanizmli reaksiyalari. Bu ta'sirlanish asosiy bosq'ichlari ularni
tushuntiring.
5. Propinga vodorod galogenid birikish natijasida 2-xlorpropen-2 hosil bo'lish mexanizmini
tushuntiring? Propin molekulasi o'zgarishini yozing?
Shu savollarning javoblarini ayrim ayrim qarab chiqamiz. Xlor bilan etan orasidagi reaksiyani
qarayotganida o'quvchilar quyidagi tenglamalarni yozishlari mumkin:





























