O’zbekiston respublikasi xalk ta`lim vazirigi ajiniyoz nomidagi Nukus Davlat Pedagogika instituti Ta`biyattaniw-geografiya fakul`teti

ORGANIK KIMYO O'QITISHDA METODIK YONDOSHISHLAR. 
REJA : 
1. Organik kimyoda ma 'ruza, seminar, konferenziya, amaliy mashg'ulotlar o'tqazish uslublari
2. Organik kimyodagi reaksiyalar tiplari.
10 sinfda organik moddalarni o'rganish kimyoviy reaksiyalarni elektron pog’onasida
o'rganiladi. Bu vaqtga kelib o'quvchilar reaksiyalar sharoiti, tezligi, qaytar reaksiyalar, kimyoviy
muvozanat va uni siljitish kabi tushunchalarni bilib olgan bo'ladilar. 10 sinf o'quvchilari 8-9 sinflarga
nisbatan ko'proq faol bilish faoliyatiga yaqin bo'ladi (ko'tarilgan masalani tushunish, ularni echishda
ijodiy yondoshishi, bunda logik fikrlash) mustaqil ishlash yordamida bilimlarni yuqori qilishga
erishilishi mumkin. Kimyoviy reaksiyalar mexanizmlari haqida tushunchalarni chuqurlashtirish.
Kimyoviy reaksiyalarning radikal va ion mexanizmidagi bilimlarini kengaytirish uchun 10-sinfda
elektron va organik moddalar tuzilishining fazoviy tuzilishi hamda ular molekulalaridagi sigma hamda
pi bog'lar holati tushuntiriladi.
O'quvchilar fikrlari almashinish reaksiya mexanizmida radikal va molekulalar o'zaro ta'siri.
Buning zanjirli reaksiyalar o'tilmasligini ta'siri qanday qilib, organik molekuladan zanjir ioni hosil
bo'lishi va bunda musbat hamda manfiy zaryadlar hosil bo'lishi hamda ularning birikishida yangi
modda molekulasi hosil bo'lishi aytiladi.
Metanni xlor bilan reaksiyasini qarashdan oldin o'quvchilarga ayrim xlor bilan vodorod
orasidagi reaksiyalarni eslatish kerak.
1. Juftlashmagan elektronli zaryadlar hosil qilishi.






























Cl
Cl
Cl
Cl
2. Vodorod molekulasiga xlor atomining ta'siri
H
Cl
H
Cl
H
H





















Bu reaksiya zanjirli xarakterga ega. Keyin o'quvchilar oldida xlor va metan reaksiyasi qanday boradi
degan savol qo'yiladi?
Ular quyidagilarni taklif qiladilar:






























Cl
Cl
Cl
Cl

































Cl
H
H
C
H
H
Cl
H
H
C
H
H


























Cl
Cl
CH
Cl
Cl
CH
3
3
O'qituvchi faqatgina ayrim faktlarni tushuntirish uchun aralashadi.
1. Metanning xlor atomi bilan ta'sirlanish yo'li.
2. Xlor va metil radikallari bu reaksiyada qatnashishi erkin radikal shaklda deb tushuntiriladi.
3. Zanjirli reaksiya tezligi xlor molekulasi qancha ko'p energiya kvant berilishiga bog'liq (ya'ni reaksiya
zanjiri hosil bo'ladi) va zanjirlar uzilishi kam bo'lishi kerak
























Cl
va
CH
Cl
va
Cl
CH
va
CH
3
3
3
,
,
4. O'quvchilarga zanjirli reaksiya kimyoviy bog' qancha mustahkamligi kichik bo'lsa uzilishi osonroq
bo'lishi va reaksiyaning boshlanishi tezlanishini tushuntirish kerak. Metanga xlor atomi yaqinlashganda
xlor elektron buluti metanning vodorod atomlarining birini o'ziga tortib oladi, ya'ni qutbsiz S-H bog'.,
elektron bulut ta'sirida metilga qaraganda elektronomanfiy xlorga yaqinlashadi. To'yinmagan
uglevodorodlarga birikish reaksiya mexanizmini o'rgatayotganda anorganik kimyoda o'rgatilgan
kimyoviy reaksiya ionli mexanizmlari asos qilib olinadi. Kimyoviy reaksiya sharoitida vodorod bromid

---

82
vodorod va brom ionlariga parchalanadi:





Br
H
HBr
vodorod ionni elektronsiz bo'lib, etilen
molekulasiga ta'sir qiladi, bunda pi elektronlar uglerod atomining biriga siljiydi va unga elektrofil
birikadi
3
2
2
2
CH
CH
H
CH
CH










bunda karbokation hosil bo'ladi u brom anioni bilan birikadi:
3
2
3
2
CH
CH
Br
Br
CH
CH







Kimyoviy reaksiya mexanizmlarini sistematik tushuntirish uchun radikal va ionli mexanizmlar
solishtiriladi va farqlari aniqlanadi,
a) reaksiyaning asosiy borishida inizirlar, organik moddaga hujum etuvchi zarracha ta'sirlanishi
hamda reaksiya mahsuloti organik modda hosil bo'lishi;
b) inizirlash bosqichida kovalent bogning uzilish xarakteri;
v) reaksiya sharoitlarini solishtirish natijalari quyidagicha yoziladi