Takrorlash va muhokama qilsh uchun savollar.
1.
Ilk o‘spirinlik davrida psixologik jarayonlarning shakllanish xususiyatlari.
2.
O‘spirinlikdagi aqliy rivojlanish bilan etakchi faoliyatlar o‘rtasidagi
bog`liqlik.
3.
Umumiy va maxsus layoqatlarning rivojlanishi.
4.
O‘spirinlik davrida kasb tanlashning o‘ziga xos xususiyatlari.
11-mavzu: YOSHLIK DAVRI
Mashg`ulot shakli Obzorli-ma‘ruza tushunib olish, esda qolishi kerek
bo`lgan bilimlar zahirasini talabalarga ilmiy ma‘lumotlarni bayon etish va
tushuntirishga qaratilgan.
Ma’ruza mashg`uloti rejasi
103
1.
Yoshlik ijtimoiy-tarixiy kategoriya sifatida.
2.
Yoshlik davrida shaxs rivojlanishi.
3.
Yoshlik davri inqirozi.
4.
Yoshlik davrida ijtimoiy faollik.
Tayanch so`z va iboralar:
Yoshlik davri psixologiyasi, yoshlik davrida shaxs rivojlanishi, hayot
mazmunini mo‘ljalga olish va hayotiy qadriyatlar tizimini namoyon bo‘lishi,
yoshlik davrida ijtimoiy faollik, ‖men‖ konsepsiyasi, o‘z-o‘zini baholash, o`z
menini anglash, ma‘ruza, seminar, talabaning o‘quv faoliyatidagi qiyinchiliklar va
uni bartaraf etish.
Darsning maqsadi:
Yoshlik davri 23-28 yoshlardan iborat bo‘lib bu davrning o‘ziga xos
xususiyatlaridan
biri ijtimoiy hayotning barcha jabhalarida kamol erishgan shaxs
sifatida faolishtirok qilish va ishlab chiqarishda mehnat faoliyatini amalga
oshirishdan iboratdir.Psixofiziolog
P.P Lazarev fikricha, eshitish, ko‘rish, perifyrik va kinistetik sezgilarning
o‘zgarishi 20 yoshdan boshlanadi. B.G Ananev o‘zining ilmiy tatqiqotlarida
yoshlik davrida yigit va qizlardagi o‘zgarishlarni murakkab shaxs jihatlaridan
ummumiy ruhiy holat, verbalva no verbal aqliy soda jaroyonlargacha, hatto
shaxsning xususiyatigacha bo‘lgan holatlarni o‘z ichiga qamrab olishini matematik
usullarga asoslangan ilmiy malumotlar va ularning chuqur sifat tahlili orqali
ko‘rsatib o‘tadi.
Yoshlik davrida yigit va qizlar kamolotiga uchta muhum psixologik
mexanizm, yani mehnat jamoasi, oila mikromuhiti va norasmi ulfatlar ta‘sir
ko‘rsatadi. Masalan mehnat jamoasidagi psixologik iqlim, manaviyat olami,
barqarormaslik, ijtimoiy ong ijtimoiy qadriyatlar, muayyan ananalar va odatlar
yangi azolarning harakterida ijobiy yoki salbiy o‘zgarishni vujudga keltirishi
mumkun.
104
Ayrim hollarda ko‘p chilikning taziyiqiga uchragan shahsda qatiylik,
adolatlilik singari xislatlar shaxsiy nuqtaiy nazar bo‘shashib qoladi natijada unda
ikqilanish tuyg‘isi paydo bo‘ladi.
Yoshlik davri psixologik xususiyatlari haqida, ularning o‘quv faoliyati
xususiyatlari, talaba va o‘qituvchi o‘rtasidagi hamkorlik, talabalarning ilmiy va
jamoatchilik faoliyatining xususiyatlarini aniqlash.
Hozirgi eng dolzarb muammolardan biri oliy ukuv yurtlaridagi ta‘lim–tarbiya
ishlari samaradorligini keskin oshirishdan iborat.
Oliy o‘quv yurtlaridagi ta‘lim tarbiya jarayonlari samarali amalga oshirish
uchun talabalar bilan ukituvchilar urtasida uzluksiz ta‘sir o‘tkazish xukm surishi
lozim. Bu ta‘sir utkazish umumta‘lim maktabi ukituvchisi va ukuvchisi urtasidagi,
yoki litsey va kollej ukituvchisi va ukuvchilari urtasidagi munosabatlardan fark
qiladi, bu bir tomondan ular urtasidagi yosh xususiyatlaoriga, ijtimoiy – xukukiy
mavkelariga boglik bo‘lsa, auditoriyada «ustoz-muallim» va «shogird-tinglovchi»,
tarzida, auditoriyadan tashkarida dustona, aka-uka, xatto «ota-bola»
munosabatlariga yakin dustona, dilkash bo‘lishi maksadga muvofikdir. Lekin, shu
vaktgacha oliy maktab psixologiyasi, undagi talaba va professor–ukituvchilar
urtasidagi psixologik muxit chukur taxlil kilib chikilmagan.
Oliy o‘quv yurtidagi ta‘limning o‘ziga xos xususiyatlari talabalargning
boshqa ijtimoiy guruxlar bilan mulokotga kirishish uchun muxim imqoniyat
yaratadi. Talabalik davrining asosiy xususiyatlaridan biri – ijtimoiy etuklikning
jadal surat bilan ro‘yobga chikishidir.
Talabalik davri uspirinlikning ikkinchi boskichidan iborat bo‘lib, 17-21 (25)
yoshni o‘z ichiga oladi va o‘zining xususiyatlariga ega. Mazkur pallada uspirin
o‘ziga ruxiy inkiroz yoki tanglikni boshidan kechiradi, kattalarning turli rollarini
bajarishga urinib kuradi, turmush tarzining yangi jixtlariga kunika boshlaydi.
Hozirgi fan-texnikaning rivoji bir tomondan axborotlar, ma‘lumotlar olishni
kupaytirsa, osonlashtirsa, ikkinchi tomondan yoshlarda biror mutaxassislikka
intilish, mutaxassislikka oid bilimlarga barkaror intilish – kizikishning pasayishiga,
xatto yukolishiga olib kelmokda, chunki kat‘iylik, ijodiy izlanish, irodaviy zur
105
berish urnini lokaydlik, faoliyatsizlik egallamokda. Boshqacha aytganda, ular
«tayyor axborotlarning kuli» ga aylanib xam kelmokdalar. Turmushda
kompьyuter, dipley, EXM, kalьkulyatorlar inson aqliy mexnatni engillashtiradi,
ularni aqliy zur berishdan xalos qiladi. Lekin bu kulayliklardan foydalana bilish,
yangiroklarini yarata bilish kerak-ku! Bu yordamchi vositalarning tugri, anik
ishlayotganiga kim kafolat beradi, ularni kim kanday tekshirish kerak. Albatta,
buni bugungi ukuvchi, talaba qilishi kerak-ku!
Talabaning maktab ukuvchisidan muxim farki shundaki, ufakat tinglovchi-
ukuvchigina emas, mustaqil ilm, xunar oluvchidirm (student–lotincha «mustaqil
shugullanuvchi degan ma‘noni anglatadi).
Talabalarga mustaqil bilim olish, o‘z faoliyatini o‘zi tashqil qilish, o‘z–o‘zini
boshqarish, yangi goyalarni ishlab chikish va xokazolarni urgatishdir. Bu
vazifalarni amalga oshirishning asosiy omili – monologik ma‘ruzadan dialogik
ma‘ruzaga–mulokotga utishdir.
Psixologlarning tadkikotlari shaxs xayot tajribasini egallashda unda o‘zligini
anglash vujudga keladi, jumladan, shaxsiy xayotining mazmunini anglashi, anik
turmush rejalarini to‘zishi, kelajak xayot yo‘lini belgilashi va xokazolar amalga
oshishini kursatadi. Talaba asta-sekin mikroguruxning notanish sharoitlariga
kunikib boradi, o‘zining xak-xukuklari va majburiyatlarini bila boshlaydi.
Talabalik yillarida yoshlarning xayoti va faoliyatida o‘zini–o‘zi kamolotga
etkazish jarayoni muxim rol uynaydi. Ideal «men» ni real «men» bilan takkoslash
orkali o‘zini-o‘zi boshqarishning tarkibiy kismlari amaliy ifodaga ega bo‘ladi.
Talaba nuktai-nazaricha, ideal «men» xam muayyan mezon asosida etarli darajada
tekshirib kurilmagan, shuning uchun ular goxo tasodifiy, gayritabiiy xis etilishi
mukarrar, binobarin, real «men» xam shaxsning xakikiy baxosidan ancha yirokdir.
Ukuv yili boshida talabada kutarinki kayfiyat, oliy ukuv yurtiga kirganidan zavk-
shavk tuygusi ko‘zatilsa, muayyan qonun va koidalar bilan yakindan tanishish
natijasida uning ruxiyatida keskin tushkunlik ro‘y berishi xam mumkin.
Bizningcha, oliy maktabda tarbiya ishlarini rejalashtirishda, ta‘lim jarayonida
106
talabaga o‘ziga xos munosabatda bulish mazkur davrning muxim shartlaridan
biridir.
Yuqorida aytilganlardan qat‘iy-nazar yigit va qizlarni oliy uquv yurtiga qabul
qilish ularda o‘z kuchlari, kobiliyatlari, aql-zakovatlari, ichki imqoniyatlari va
irodalariga kat‘iy ishonch tugdiradi, ana shu ishonch o‘z navbatida tulaqonli xayot
va faoliyatni uyushtirishga umid tuygusini vujudga keltiradi. Bu fikrlarni B. G.
Ananьev raxbarligida utkazilgan tadkikot natijalari xam tasdiklaydi.
Talabalar ukuv faoliyati muvaffakiyatining muxim sharti oliy ukuv yurtidagi
ta‘lim jarayonining o‘ziga xos xususiyatlarini o‘rganish, diskomfort, (nokulay,
noxush) tuygusini bartaraf qilish, mikromuxitda yo‘z beradigan ziddiyatlarning
oldini olishdan iboratdir.
Odatda quyi kurs talabalari ukuv faoliyatini mumkin qadar tularok tasavvur
etishga xarakat qiladilar, lekin uni boshqarish tugrisida etarli ma‘lumotga ega
bo‘lmaydilar. Kupincha ular ukuv faoliyatini boshqarish deganda, ukuv
materiallarini o‘zlashtirilishini rejalashtirish, nazorat qilish, baxolash kabilarni
tushunadilar. Talabalar varaka savollariga bergan javoblaridan ma‘lum bo‘lishicha,
ularda ukuv faoliyati tizimini tasavvur etishdan tashkari uni boshqarishning ayrim
imqoniyatlari yo‘zasidan muayyan bilimlar xam bo‘ladi. Tajribada ishtiroketgan
(730 nafar) sinaluvchilarning 15 % shaxsiy faoliyatni boshqarish deganda
o‘zlishtirilayotgan ukuv materiallarini kup marta takrorlash jarayonini tushinadilar,
uning bosh maksadi matnning moxiyatini anik anglashdan iborat deb biladilar.
Ayrim talabalar o‘z javoblarida biror xususiyatga ega bo‘lgan materiallarni
o‘zlashtirishning usullarini xam yozganlar. Kuyi kurs javoblaridan birida: «Men
avval ukuv materialini kismlarga ajrataman, sung ular urtasida mantikiy uygulikni
vujudga keltiraman, muxim va birlamchi alomatlarni topishga xarakat qilaman».
Ammo
talabalarning
kupchiligi
ukuv
faoliyatini
boshqarishning
umumlashgan usullarini ta‘riflash, anglash, faoliyatning xarakatlarini kanday
tartibda amalga oshirishni tasavvur qilishdan ancha yiroklidir. Xatto ayrim xato
fikrlar xam uchraydi, rejalashtirish, qonspektlashtirish, ta‘limiy usullardan
107
foydalanishga kuyiladigan umumiy talabalarni anik kursatib berishda kiynaladilar,
muammo doirasidan chetlashadilar va x.
Oliy maktab muxitiga moslashishda talabalarning o‘ziga xos tipologik va
yosh xususiyatlari, aqliy imqoniyatlari, aql – zakovati, axlokiy fazilatlari ma‘lum
darajada rol uynaydi.
Qiyinchilikning asosiy sabablari talabalar ukuv faoliyatining tugri usullarini
bilmasligi, aqliy mexnatda kuch va imqoniyatlarni bir tekis taksimlay olmasligidan
iborat bo‘lib, bular aqliy zurikishning negizi xisoblanadi. Talabalarda vujudga
kelgan aqliy zurikish tasodifiy psixologik xodisa emas, uning zamirida shaxsiy
ukuv faoliyatini okilona boshqarish ukuvining zaifligi yotadi.
Oliy ukuv yurti talabalari kupinchaukuv materiallarini o‘zlashtirishda bu
faoliyatni tasodifiy boshqarishga xarakat qiladilar. Bunda muayyan materiallar
mantikiy
xarakat
bilan
eslab
kolinsa,
kolganlari
mutlako
dikkatdan
o‘zoklashtiriladi. Natijada ular ma‘ruzaning bir qismini tinglaydilar, uning
moxiyatini bazur anglaydilar, uni qonspektlashtirishga ulgurmaydilar. Ukuv yili
mobaynida ana shu xolning davom etishi imtixon sessiyalarini talaba uchun kattik
sinovga aylantiradi. SHunga kura oliy ukuv yuritning asosiy vazifalaridan biri
talabani ukuv materialining asosiy manbalari bilan ishlashga urgatishdan,uning
mustaqil bilish faoliyatini tashqil qilishdan, uni o‘zini boshqarish usullari bilan
tanishtirishdan iboratdir.
Oliy ukuv yurti talabalarining ilm olishga intilishi, ishtiyoki kup jixatdan
ma‘ruza va seminar mashgulotlarini kim va kanday olib borishiga, bular urtasidagi
mantikiy va tashqiliy boglanishlar mavjudligiga xam boglik.
B. F. Lomov faoliyatini taxlil etishning umumiy psixologiyada kabul kilingan
sxemasini kurib chikib, bu faoliyatni bajaruvchi shaxsning boshqa shaxslar bilan
xamkorligi, boshqacha kurilishi zarurligini ta‘kidlab utadi. YAkka shaxs
faoliyatining psixologik taxlili faoliyat sub‘ektining boshqa odamlar bilan
alokasini mavxumlashtiradi. Lekin bu mavxumlashtirish nixoyatda muxim-ligidan
kat‘iy–nazar, urganilayotgan xodisalarni bir tomonlama yoritish imqoniyatini
beradi.
108
O‘qituvchi va talabaning xamkorlikdagi faoliyatiga doir tadkikotlarda, asosiy
e‘tibor o‘zaro munosabatning rivojlanishini o‘rganishga karatilgan, ukitishni
guruxli tashqil qilish jarayoni bayon kilingan.
A. V. Petrovskiy jamoadagi shaxslararo munosabatlar faoliyatdan kelib
chikishini urganib, ta‘lim jarayonida ukituvchining talabalar bilan xamkorligini
tashqil kilib fakat ularning mulokotga extiyojini qondirish vositasigina emas, balki
ukuv materialini o‘zlashtirishning xam vositasi ekanligini tasdiklagan edi.
Bu muammoga boshqacharok yondoshgan A.A.Bodalev ukituvchi va talaba
munosabati ularning samarali, xamkorligini vujudga keltirish uchun kulaylik
yaratishi zarur deb xisoblaydi.
Xamkorlikdagi maxsuldor faoliyatni psixologik jixatdan o‘rganishni V. YA.
Lyaudis boshchiligidagi psixologlar guruxi amalga oshirdi. Ushbu nazariyaga
binoan, ukuv faoliyatining shaqllanishi fan asoslarini o‘zlashtirishning negizi
emas, balki shaxsning ijtimoiy-madaniy kadriyatlarini egallash jarayonidir. Bunga
asosan talabaning «yakin kamolot zonasi»nigina emas, «perspektiv rivojlanish
zonasi»ni xam loyixalash mumkin.
Xamkorlikdagi ukuv faoliyatining maksadi o‘zlashtirila-digan faoliyat va
birgalikdagi xarakatlar, munosabat va mulokotning boshqarish mexanizmini
yaratishdir. Xamkorlikdagi faoliyatning maxsuli–talabalar mustaqil xolda ilgari
surgan yangi goyalar va o‘zlashtirilayotgan faoliyatning moxiyatiga boglik
maksadlar va sheriklikdagi shaxs pozitsiyasini boshqarish istaqlarining yo‘zaga
kelishidir.
Hozirgi
psixologiyada
xamkorlikning
ettita
shaqli
mavjud,
ular
kuyidagilardan iborat: 1) faoliyatga kirish; 2) mustaqil xarakatlar(ukituvchi va
talaba o‘zicha); 3) ukituvchi xarakatni boshlab beradi va bunga talabani jalb qiladi;
4) taqlid xarakatlari; 5) madad xarakatlari(ukituvchi oralik maslaxatlarni berib
boradi); 6) O‘z-o‘zini boshqarish xarakatlari (ukituvchi maksadni belgilab beradi
va oxirgi natijani baxolashda katnashadi); 7) o‘zini–o‘zi ko‘zgatuvchi va
uyushtiruvchi xarakatlar.
Dostları ilə paylaş: |