O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi

Mavzuga qisqacha ta’rif.
Shikastlanishlarninig qo`yidagi turlari farqlanadi:

1.Shikastiga sabab bo`lgan sharoitlarga ko`ra:

a) ishlab chiqarishga aloqador bo`lmagan shikastlar , transportdan shikastlanish , maishiy shikastlanish , sport shikastlari, maktabda sportda

ko`chada bo`ladigan shikastlanishlar.

b)Ishlab chiqarish shikastlari ( sanoat va qishloq ho`jaligi)

v) Ataylab qilingan shikastlar (harbiy, uz- uziga qasd qilish)

2. Shikastlovchi omil turi bo`yicha:

- mexanik, ximik, termik, operatsion, nur va bosh –r

3. SHikastlovchi xarakteri bo`yicha:

- yopiq ( teri va shilliq pardalar shikastlanmaydigan)

- ochiq, bo`shliqqa teshib kiradigan (qorin bo`shlig`I, plevra)

- bo`shliqlarga teshib kirmaydigan

yakkam - dukkam

- ko`p sonli , oddiy , kombinatsiyalashgan shikastlar.

4.Shikastlaydigan kuch ta`sirlaydiganjoy bo`yicha:
- bevosita (shikastlanish kuch tushgan zonada yuz bergan)

- bilvosita (shikast etkazuvchi zonadan uzoqda bo`lgan)

5. Ta`sir qilgan vaqt bo`yicha : utkir va surunkali bo`ladi:

SHikastlanish va uning profilaktikasi:

SHikastlanish deganda olib kelgan sharoitlarning sabablari tushuniladi. Shikastlarning turini xisobga olib, tegishlicha profilaktika choralari ishlab chiqiladi. Shikastlanishni oldini olish qo`yidagi tadbirlardan iborat:

1) Mehnat va xavfsizlik texnikasini tug`ri tashkil etish:

2) ishlovchilarning shaxsiy xavfsizligini yaxshilash:

3) k`ocha xarakati qoidalariga rioya qilish va hokazo.

Shikastlanishlarda 1 yordam uyushtirish

1- yordam uyushtirishda baxtsiz xodisa tusatdan ro`y berishini unutmaslik kerak. SHikastlanish yuz bergan sharoit va joydan qat`iy nazar , zudlik bilan yordam ko`rsatish va tezda davolash muassasasiga jo`natish kerak.

Xodisa ro`y bergan joyda qo`yidagicha yordam kursatilishi kerak:

1. SHikastlanishga sabab bo`layotgan omil ta`sirini to`xtatish;

2. Qon oqishini vaqtincha to`xtatish;

3. aseptic bog`lam bog`lash;

4Transport immobilizatsiyasini qilish;

5.og`riqsizlantiruvchi dorilar

6. nafas hamda yurak-tomir sistemalarininig ishini yaxshilovchi preparatlar yuborish kerak.

SUYAKLARNINIG SINISHI VA UNINIG TURLARI. SUYAKLARNIING CHIQISHI.

SUYAk sinishi deb, suyak butunligininig buzilishiga aytiladi. Suyak sinishida ko`pchilik hollarda suyak siniqlarining siljishi ro`y beradi. Bir qator hollarda suyak siniqlari bo`lmaydi. . (bolalarda bo`ladigan suyak sinishlarida)

Suyak sinishi tug`ma va orttirilgan bo`lishi mumkin.

Homilaninig ona qornidagi davrida turli omillarniing ta`sirida yuz beradigan shikastlanish turiga t u g` m a sinish deyiladi.

Katta yoshdagi kishilarda va bolalarda qanday bo`lmasin mexanik omillar natijasida ro`y beradigan sinish turlarini orttirilgan suyak sinishi dab ataladi. Tug`ruq vaqtida yuz beradigan sinishlar orttirilgan sinishlar qatoriga kiradi. Suyak kasalliklarida ro`y beradigan sinishlar patalogik sinishlar deyiladi.

. Bolalar suyagi tarkibi jihatidan kattalarnikidan farq qiladi,uning tarkibida 3dan 2 foizini organik moddalar tashkil qilib,egiluvchan,bukiluvchandir,tez sinmaydi.Singanda ham mayda-mayda bo`laklarga bo`linib ketmaydi.Faqat bolalar ehtiyotsizliklari tufayli,bog`chada,sport maydonchalarida jarohat oladilar

Suyak sinishlarida 1 yordam shikastlangan qo`l yoki oyoqni immobilizatsiyalashdan iborat. Ochiq suyak sinishida oldin aseptik bog`lam qo`yiladi. Bolagaa anal`getiklar yuboriladi va uni shifoxonaga etkaziladi.
SINISHLARNI DAVOLASH PRINSIPLARI.

Sinishlarninig davolash asosini suyak siniqlarini joy- joyiga siljish va suyak qadog`i hosil bo`lguncha ularni shu vaziyatda tutib turishni tashkil etadi. Suyak siniqlarini joyiga solishdan oldin og`riqsizlantiriladi. Suyak siniqlarini to`g`ri vaziyatda ushlab turish uchun:

1) Gips bog`lam qo`yiladi.

2) teri ustidan va skeletdann tortish qo`llaniladi.

3) Suyak siniqlarini jarrozlik yul bilan fiksatsiya qilinadi.

transport immobilizatsiyasi- suyak sinishlarida va yumshoq to`qimalar anchagina shiakstlanganda gavdaniing shu qismiga orom berish, og`riqni kamaytirish, to`qimalarni keyingi shikastlanishini oldini olish, Shuningdek travmatik shokni profilaktika qilish maqsadida qo`llaniladi. Transport immobilizatsiyasininig qo`yidagi turlari farqlanadi:

1) Oddiy immobilizatsiya - bunda bemor gavdasining sog`lom qismlaridan foydalaniladi.Masalan: oyog`i singanda ikkinchi sog`lom oyog`iga bog`lanadi.

2) Mavjud vositalar bilan immobilizatsiyalash. Tayoq taxta bo`lagi , bir dasta sim, shox- shabbalardan shunday vositalar yordamida foydalanish mumkin.

3) Zavodda ishlab chiqilgan transport shinalari bilan immobilizatsiya qilish.

Suyaklar chiqqanda birinchi yordam.

Oyoq va qo`lni immobilizatsiya qilish zarur. Og`riqni pasaytirish maqsadida suyak chiqqan zonada muz yoki sovuq suv solingan xaltachada qo`yiladi.

analgetiklar yuboriladi shundan so`ng bemorni zudlik bilan davolash muassasasiga jo`natiladi. Chiqqan suyakni vrach to`g`rilaydi.

SOVUQ URISHI. `

Sovuq urishi past harorat ta`sir etgand a kelib chiqadi.

Bunda bemor a`zolarini noqulay sharoitlar : ho`l, tor poyafzal, holdan toyish paytida gradus da va hatto undan past haroratda sovuq urishi mumkin. Kupincha qo’l va oyoq barmoqlari, quloq burunni sovuq uradi.

Sovuq urishning 4 darajasi farq qilinadi:

1 darajasi terining oqarishi va sezuvchanligining yuqolishi bilan xarakterlanadi. bemor isitilganidan keyin terisining shu qismi ko’kimtir – qizil bo`lib qoladi, ozgina shishadi va og`riydi . Sog`yishdan oldin odam sovuqqa sezgir bulib qoaldi, ba`zan terining kukimtir rangi saqlanib qoladi.

2 – darajasiga qon aylanishining birmuncha chuqur buzilishi kuzatilib, keyinroq tiniq suyuqlik bilan tulgan pufakchalar hosil buladi. Pufaklar atrofida teri kukimtir - qizil tusga kiradi. Infeksiya tushmasa urta hisobda 2 hafta ichida tuzaladi.

3- darajasida teri va uning ostidagi tuqimalar irib, nekrozlanadi. Jonsizlanish gemoragik suyuqlik bilan tulgan yumshoq pufaklar hosil bulishi ifodalanadi. Bu pufaklar pustloq paydo bulishiga olib keladi. Kupincha unga yiringlanish qushiladi. Nobud bulgan tuqimalar kuchib tushgandan keyin ularning urnida granulyatsiyalar yuzaga kelib, chandiqlanish va epitelizatsiya boshlanadi. Kasallik – 1-2 oy ichida tuzaladi.

4 darajasi nekroz chuqur joylashgan tuqimalar, shu jumladan suyaklarni ham qamrab oladi. Gavdaning shikastlangan qismi tuq kukimtir rangga, qoramtir suyuqlik bilan tula pufaklar bilan qoplanadi. Odatda pufaklar sovuq urishidan 2 hafta keyin paydo buladi (ikkilamchi pufaklar) Demarkatsiya chizig`I asta- sekin kurinadi va unchalik yaqqol sezilmaydi. Sovuq urgan sohada sezuvchanlikning hamma turi yuqoladi. Keyinroq shikastlangan qism qurib, kuchib tushadi va urnida chandiq hosil bo`ladi.Sovuq urishda bemorning umumiy ahvoli uning darajasiga bog`liq bo`ladi. Sovuq urishining dastlabki 2 darajasida bemoerning umumiy ahvoli unchalik yomon emas keyingi darajalarida toksemiya va infeksiya qushilishiga bog`liq holdagi klinikasi namoyon bo`ladi.(yuqori harorat, xolsizlik , ishtaha yuqolishi).

Birinchi tibbiy yordam va davosi.

Bemor issiq xoanga yotqiziladi ,unga issiq choy, alkogolli ichimliklar , yurak faoliyatini yaxshilovchi dorilar va og`riq qoldiruvchi vositalar beriladi, bemorni vannaga tushiirib, suv haroratini 18-20 gr.dan boshlab asta- sekin 37 gacga oshiriladi. Bemorni vannnada qon ta`minoti yahshilangunga qadar ehtiyotlik bilan massaj qilish kerak. oyoq yoki qo’l terisi spirt bilan artiladi va qalin doka qavatli aseptik bog`lam quyiladi. terining sovuq olgan sohasini qor bilan uqalash tavsiya etilmaydi, mayda muz parchalari shikast yetkazishi va infeksiya tushishiga sabab bo`lishi mumkin.

Sovuq urishinig 1 –darajasiga 1- yordam tadbiralrining o`zi kifoya qiladi. 2- darajasida esa pufaklar olinadi va aseptik yoki muzli bog`lam quyiladi, 5-7 kun o’tgach fizioterapevtik muolajalar qullaniladi. 3-4 darajasida shish va zaharlanishni kamaytirish uchun ba`zan nekrotomiya va nekroektomiya o`tkaziladi: nekrozlangan to’qimalar umuman olib tashlanadi, qo’l – oyoqlar amputatsiya qilinadi.


5 Mavzu. Maktabgacha ta`lim muassalari xonalariga qo`yiladigan gigiyenik talablar.

Mavzu bo’yicha laboratoriya mashg’ulotning ta’lim texnologiyasi.

Faoliyat mazmuni.
Trener	Talaba
Mavzuni aniqlaydi va rejalashtiradi: 1Tabiiy va sun`iy yoritish usullari. 2 Isitish turlari. 3 Xonalarni shamollatishni gigiyenik baholash: Maqsadni belgilaydi va o’quv natijalarini rejalashtiradi.Mavzu bo’yicha ko’rgazmali materiallar tayyorlaydi.Ekspert varaqalarini ishlab chiqadi. Guruhlar uchun yozma yuriqnomalarni tayyorlaydi.	Mashg’ulotga tayyorlanadilar. Yozib oladilar.

Faoliyat mazmuni
O’qituvchi	Talabalar.
1. Amaliy ishga kirish. 1.1. Mavzuning nomi,maqsadi va kutilajak natijalarni e’lon qiladi. 1.2.O’quv mashg’ulotning tuzilishi va o’tkazilishi tartibini tushuntirib beradi. 1.3.Tinglovchilarni kichik guruhlardagi faoliyatini baholash mezonlarini e’lon qiladi.(1-ilova). 1.4. Tezkor so’rov texnikasini qo’llab,talabalar bilimlarini faollashtiradi: Tabiy va sun’iy yoritish deganda nimani tushunasiz? Qanday yoritish usullarini bilasiz? 1.5. Javoblarni umumlashtiradi va asosiy mashg’ulot bosqichiga o’tilishini ma’lum qiladi.	Tinglaydilar. Savollarga javob beradilar.
2. Asosiy qism. 2.1. Talabalarni 3 ta kichik guruhja ajratadi va har bir guruhga topshiriqlarni (ekspert varaqlarini) tarqatadi(2-ilova). 2.2.Guruhlarda ishlash qoidasini yana bir bor eslatadi. 2.3.Guruhlar faoliyatini tashkil qiladi,kuzatadi,maslahatlar beradi,yo`naltiradi. 2.4.Taqdimot boshlanishini e’lon qiladi.Har bir guruhdan bittadan a’zo chiqib o’z ishlarini taqdimqilishlarini aytadi.Guruh a’zolariga diqqat bilan eshitishlarini va nazorat savollarini berishlarini aytadi. 2.5. Javoblarni to’ldiradi va qisqacha xulosalar qiladi. 2.6. Guruhlar bajargan ishlarini baholaydi.	Har bir guruh o’z ekspert varaqlari bo’yicha faoliyatni boshlaydi. Har bir guruhdan bittadan a’zo chiqib o’z ishlarini taqdfim etadilar.

Faoliyat mazmuni
O’qituvchi	Talabalar.
3Amaliy ishni yakunlash. Amaliy mashg’ulot mavzusi bo’yicha yakun yasaydi: Amaliy ish yuzasidan savollarga javob beradi; Guruhlar ish natijasini tahlil qiladi; Guruhlarning faolligini baholaydi; Mustaqil ish yuzasidan maslahatlar beradi.	Savollar beradilar. Tinglaydilar.

1-ilova

2-ilova

Guruhlar	Baholash ko’rsatkichlari va mezonlari
	Ma’lumotni aniq va to’liq yetkazilishi.	Taqdimotni rasmiylashtirilishi	Misollar bilan tushuntirilishi.	Jami
	1,0	0,5	0,5	2
1
2
3

1-ilova

Taqdimotni baholash mezonlari va ko’rsatkichlari.

2-илова

Mustaqil ish uchun topshiriq.

1).Uyda har biringiz mavzuga oid 36 ta test tuzing.

2).Shunday krassivord tuzinki tuzgan krassivordingiz bolaning umumiy tuzilishini keltirib chiqarsin.

Qisqa nazariy ma`lumotlar.
Bolalar muassalari binolarining tabiiy ratsional yoritilishi, bolalarning normal o`sishi va taraqqiy etishi,sogligining mustahkamlanishi,organizmdagi va immunik reaktivlikning ortishi, ularda ko`rish qobilyatini to`liq tarbiyalash kabilarni ta`minlashning muhim shartidir.Yoritish qulay bo`lmagan sharoitda umumiy sezish qobilyati yomonlashadi va aqliy ish qobilyati pasayadi.

Bolalar bog`chalarida birorta ham binoda tabiiy yorug`lik bo`lmasligiga yo`l qo`yib bo`lmaydigan holdir.Ayniqsa bolalar ko`p vaqtlarini o`tkazadigan gruppa xonasi, uxlash, ayrim xonalar va musiqa zallariga katta talab qo`yiladi.Tabiiy yoritishni baholash darajasi quyidagi ko`rinishda olib boriladi;

1 Yoritilish koyfisenti.Derezalar oyna yuzasining yorug`ligi binoning poli satxiga nisbati.Gruppa xonalarida,uxlash va ayrim xonalarda yorug`lik koyfisenti 1;4 meditsina xonalarida, qabul va echinish xonalarida 1;5 oshxona va tualetlarda-1;5 ga teng bo`lishi kerak.

2 To`sish koyfisenti -ro`paradagi binolarning bolalar muassasi binosi bilan va o`zaro nisbati.K.Z. yo`l beradigah kattalik 1;2.Bu koyfisentni aniqlash juda zarur,chunki oynalarning yoritilishi yon atrofdagi binolar bir-birining yorug`ligini to`sganda pasayadi.

3 Chuqurlik koyfisenti –dereza tokchasining polga nisbatan balandligi.(xonaning chuqurligiga qarab)Gruppa xonalari va musiqa xonalarida1;2 nisbatda bo`lishi mumkin.Derezalar yorug`,ko`proq tushadigan tomonda, joylashishi ham tabiiy uorug`lik bilan yoritilishida katta ahamiyatga ega.

Binoning yoritilishida yana xona devorlarining, panellarining va shiftlarining bo`yalishi ham katta ahamiyatga ega.Oq rang 80 foiz yorug`lik,tushishiga yo`l qo`yadi, sariq rang 40 foiz, havo rang 25 foiz atrofida. Shuning uchun oq rangga bo`yash gigiyenik hisoblanadi va devorlar oq rangga bo`yaladi(bo`r bilan oqlash) panellar rangli qilib, dereza va eshiklar esa oq moyli bo`yoq bilan bo`yaladi. Yorug`lik normal holatda bo`lishi uchun binoning chuqurligi poldan derezaning eng yuqori chekkasiga bir xil masofada joylashishi kerak,ikki xil bo`lishi kerak emas.Binoning chuqurligi 6metr oynaning yuqoriligi chekkasi bilan pol orasidagi masofa 3metr bo`lishi kerak.

Yorug`likning tushishiga, nurning 30 foizini to`sib turuvchi gullar ham, pardalar ham xalaqit bermasligi kerak.Gruppa xonalariga kaltagina rangli, yaxshi toza yuviladigan materialdan parda tikiladi va oyna chekkalariga yumaloq xaltachalar bilan ilib chiqiladi.

6. Mavzu.Bolalar gigienik ta`lim tarbiyasi
Laboratoriya mashgh’ulotda ta’lim texnologiyasi.

Talabalar soni-20-30 ta	O’quv soati-2 soat
O’quv mashg’ulotining shakli	Bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish.
Laboratoriya mashg’ulotda muhokama qilish uchun savollar.	1.Kun tartibining bola o`sib rivojlanishidagi ahamiyati. 2. Maktabgacha bolalar muassalarida kun tartibini baholash. 3. Uyquning muhim shartlari.
Mashg’ulotning maqsadi: mavzu bo’yicha bilimlarni kengaytirish va chuqurlashtirish.
Pedagogik vazifalar:		O’quv faoliyatining natijalari: Talaba bajarishi lozim:
Bolalar kun tartibini taqsimlas tog’risida ma’lumot berish va bilimlarni kengaytirish		Quyidagi tushunchalarga ta’rif beradilar: - bolalar kun tartibining ahamiyati; - anatomik-fiziologik xususiyatlar.
Kun tartibini rejalashtirishda bola yoshini inobatga olish bo’yicha bilim ko’nikma hosil qilish.		1 yoshdan-5 yoshgacha bo’lgan bolalarning xususiyatlarini bilib oladilar.
Bilimlarni taqqoslashni,umumlashtirishni,tahlilni tizimlashtirish ko’nikmasini hosil qilish.		Maktabgacha bolalar muassasalarida kun tartibining taqsimlanish jarayonlarini bilib oladilar,tahlil qila oladilar.
O’z fikrlarini shakllantirish va bildirish jarayonini tashkil qilish.		Talabalar o’z fikr va mulohazalarga ega bo’ladilar,fikrlarini bayon qila oladilar.
Kommunikatsiya,guruhda ishlash ko’nikmalarini rivojlantirish.		Turli usullar va modellarni tahlil qiladilar. Bolalar uyqusining davomiyligi to’g’risida fikr yurita oladilar.
O’qitish usullari.		Suhbat,aqliy hujum,taqdimot,blits-so’rov.
O’qitish vositalari.		Ma’ruza matnlari,taqatma materiallar,doska,bo’r,format qog’ozlar,markerlar,skoch.
O’qitish shakli.		Frontal va jamoaviy,kichik guruhlarda ishlash.
O’qitish shart-sharoitlari.		Texnik vositalardan foydalanishga va kichik guruhlarda ishlashga mo`ljallangan auditoriya.
Monitoring va baholash.		Og’zaki nazorat:o’quv vazifalari,jadvallar tuzish.

Laboratoriya mashg’ulotning texnologik xaritasi.

Bosqichlar vaqti:	Faoliyat mazmuni
	O’qituvchi	Talabalar
1-bosqich kirish (10min.)	1.1. O’quv mashg’ulotning mavzusi maqsadi,rejalashtirilgan natijasi va uni o’tkazish rejasini aytadi.O’qitish kichik guruhlarda ishlash texnologiyasi asosida olib borilishi e’lon qilinadi.	1.1.Tinglaydilar,yozib oladilar.
	1.2.Mavzuning tayanch iboralari asosida blits-so’rov o’tkazadi.Quyidagi tushunchalarga ta’rif berishni taklif qiladi: Lardoz tushunchasiga ta’rif bering; Mikro elementlar deganda nimani tushunasiz; Antropometrik usullar; Refleks tushunchasiga izoh bering; Kun tartibi va ovqatlanish rejimi Ushbu amaliy mashg’ulot oxirida berilgan vazifani:tuzilgan ikkilangan masalaning muhokamasini tashkil etadi.Ikkinchi vazifa bo’yicha muhokama vazifa guruhlarda bajarilgandan so’ng bo’lishi e’lon qiladi.Har bir talaba guruh bahosiga mos ravishda baho olishni tushuntiradi.(1-ilova). Guruhda ishlash natijasi plakat qog’ozlarda ko’rsatilishi kerakligini e’lon qiladi.	1.2. Savolga javob beradilar.
2-bosqich. Asosiy (50 min.)	2.1.Talabalarni 3 takichik guruhga bo’ladi.O’quv vazifalarni tarqatadi. (2-ilova). Qanday natijalar olinishi kerakligini aniqlashtiradi.Baholash ko’rsatkichlari va mezonlarini sharhlaydi.(3-ilova).Vazifani bajarishda qanday qo’shimcha materiallardan foydalanish mumkinligini tushuntiradi(masalan:darslik,ma’ruza matnlari). Guruhlarda ishni boshlashni e’lon qiladi.	2.1Talabalar kichik guruhlarga bo’linadilar.O’quv vazifalari,baholash ko’rsatkichlari va mezonlari bilan tanishadilar.Vazifani bajaradilar.
3-bosqich.Yakuniy (20 min.)	3.1.Taqdimot va guruhlarda ishlash natijalarini o’zaro baholashni tashkil qiladi. Sharhlaydi,bilimlarni umumlashtiradi,vazifani bajarish jarayonida qilingan xulosalar,umumlashtirishlarga e’tiborini qaratadi.	3.1.Taqdimot qilishadi.Qo’shimchalar qilishadi,baholashadi.
.	4.1.Ish yakunlarini e’lon qiladi. 4.2. Eng yaxshi ishtirok etgan talabalarni rag’batlantiradi. 4.3.Mustaqilish uchun vazifa beradi.(4-ilova), (5-ilova)	4.1.Tinglaydilar,aniqlashtiradilar. 4.3.Mustaqil ish uchun vazifani yozib oladilar.

1-ilova

2-ilova