O'zbekistonda sement sanqati O’zbekiston respublikasi

3. So`ndirilgan oxak

Ohakni so'ndirish jarayonlari. Ohakni so'ndirishdan maqsad - tuyilgan ohak olishdir.
Mayda ohakning, ya'ni yarim tayyor mahsulot hisoblanadigan kesakning qaynama-ohakdan farqi shuki, u bogiovchi sifatida ishlatilishi mumkin. Qaynama- ohak suv ta'sir qilganda o'z-o'zidan parchalanib, kukunga aylanadi.
Nihoyatda mayda mahsulot olish uchun juda oz energiya sarf qilinishi va so'ndirish qurilmasi oddiy bo'lgani uchun ohak maydalashning bir necha ming yillardan beri ma'lum boigan bu usuli keng qo'llanib kelinmoqda.
Qancha suv quyilganiga qarab ohakni juda mayda quruq kukun va ohak- xamir holatida so'ndirish usullari bor.
Ohakni so'ndirish jarayoni quyidagi reaksiya natijasida sodir bo`ladi: CaO + H<sub>2</sub>O = Ca(OH)<sub>2</sub>+15,5 kkal.
O'ngdan chapga yo'nalgan chiziq reaksiya qaytar reaksiya ekanligini ko'rsatadi, ya'ni tegishli sharoitlarda awaliga hosil bo'lgan kalsiy oksidi gidrati Ca(OH)<sub>2</sub> ning kalsiy oksidi (CaO) va suv (H<sub>2</sub>O) ga parchalanishi mumkin. Ohakni so'ndirayotganda juda ko'p, ya'ni 1 gramm-molekula ohakka 15,5 kkal yoki 1 kg dan 277 kkal issiq ajraladi. So'ndirilayotgan mahsulot harorati ko'tarilib ketishi natijasida Ca(OH)<sub>2</sub> parchalanishi mumkin. Lekin 547°C haroratda, ya'ni suv bug`larining Ca(OH)₂ ustidagi parsial bosimi atmosfera bosim bilan tenglashganidagina batomom parchalanadi. Parchlanish ancha past, qariyb 300^oC haroratda ham sezilarli bo`lishi mumkin.
Muhit yetarli darajada ancha nam bo`lsa va harorat ko`tarilishiga yo`l qo`yilmasa, jarayon talab qilingan yo`nalishda o`tadi va qaytar reaksiya bo`lmaydi.Ohakni so`ndirayotganda ana shu narsa hisobga olinadi.
Kesak-ohak so`ndirish vaqtida hosil bo`ladigan suv bug`larining dispergirlash, ya`ni parchalab bo`lib yuborish ta`siri natijasida zarrachalarining o`rtacha o`lchami 0,01 mm dan oshmaydigan nihoyatda mayda kukunga aylanadi. Ohak zarrachalarining ich-ichiga kirib ketgan nam CaO bilan o`zaro kimyoviy ta`sir etishuvida ajralib chiqqan issiqlik suvni bug`ga aylantiradi. Bug` hajmi suyuq faza hajmiga qaraganda keskin kengayishi natijasida ohak zarrachalarida ichki cho`zuvchi zo`riqishlar paydo bo`ladi va ohak maydalanadi. Natijada so'ndirish mahsuloti (kukun ohak) yanada g'ovaklashadi va uning tashqi hajmi so'ndirilmagan ohak hajmiga nisbatan kengayadi. Hajmining taxminan 2-3,5 baravar kengayishi ohak sifatiga bog'liq bo'ladi (1-nav oz magnezialli ohak hajmi hammadan ko'p kengayadi).
Ohakni kukun ohak, ya'ni po'k mayda zarrachali quruq kukun holigacha so'ndirayotganda, nazariy jihatdan hisoblaganda so'ndirilmagan ohak og'irligining 32,1% gacha suv talab qiladi. Biroq suv juda ko'p bug'lanishini hisobga olib, uning miqdori ohak tarkibidagi kalsiy oksid miqdoriga qarab 2-2,5 baravar ko'paytiriladi, ya'ni o'rtacha hisobda qaynama-ohak og'irligining 60-75% gacha suv qo'shiladi. Tarkibida kalsiy oksidi ko'p bo'lgan ohaklarga magnezial, dolomit ohaklarga nisbatan ko'p suv talab qilinadi.
Ortiqcha suv ohakni so'ndirayotganda ajralib chiqqan issiq ta'siridan bug'lanib ketadi. Natijada so'ndirilgan mahsulot quruq kukundan iborat bo`lib qoladi.
Ohakni ohak xamiri holatiga qadar so'ndirish uchun kukun ohak holigacha so`ndirayotgandagiga qaraganda ancha ko`p suv solinadi. Bu holda ham suv miqdori ohak tarkibida CaO va magniy oksidi bilan gil aralashmalardan qancha borligiga bog`liq. Ammo o`rtacha hisobda 1 og`rlik qism qaynamaga 2-3 og`rlik qism suv sariflanadi.
Ohak so`ndirish tezligi va natijalari esa uning kimyoviy tarkibi, kuydirish harorati va rejimiga, ohak qancha saqlangani va so`ndirish uchun qancha suv solinganiga bog`liq bo`ladi.
Havoda qotadigan ohakning asosiy qismini kalsiy oksidi tashkil qiladi. Biroq yuqorida aytib o`tilganidek, ohakda CaO dan tashqari ozmi-ko`pmi magniy oksidi
va gil aralashmalar bo`ladi. Ularning bir qismi CaO bilan kimyoviy birikma tarzida birikishi mumkin, qolgan qismi esa erkin holda qoladi. MgO va gil aralashmalar borligi sababli so`ndish jarayoni sustlashadi va so`ndirilgan ohak sifati yomonlashadi. Ulardan qancha borligiga qarab, kuchli ekzotermiyaga ega bo`lgan, tez so`nadigan va plastic, mayda dispers (ushlab ko`rganda yog`li) xamir hosil qiladigan ohak yoki so`ndirganda kam issiq chiqaradigan, sust so`nadigan va so`nish mahsulotida parchalanmagan yirik zarrachalar ko'p uchraydigan shirasiz ohak hosil qilinishi mumkin. Shuni nazarda tutish kerakki, qurilishbop qorishmalar tayyorlayotganda shirali ohak shirasiziga qaraganda kam talab qilinadi.
Magniy oksidi 5% dan ortiq bo'lsa, ohak sezilarli darajada shirasizlanib qoladi. 3 - 4% dan ortiq gil aralashma bo`lsa, ohak odatda ancha shirasizlanadi. Ohak magniy oksidi tufayli shirasizlanishiga sabab shuki, MgO sekin so'nadigan modda, kuydirish harorati oshishi bilan uning so'nish jarayoni yanada sekinlashadi. Bug' bosim ortishi bilan magniy oksidining so'nish jarayoni keskin kuchayishi aniqlangan. Shu tariqa, so'ndirishning avtoklav (14 atm gacha bug' bosimida) usuli paydo bo'ldi. Bu usul MgO dan ko'p bo'lgan taqdirda ham
nihoyatda sifatli mahsulot olishga imkon beradi.
Ohakning so'nish tezligi suv haroratiga ham bog'liq. Chunki sovuq suv ishlatganda issiqning anchagina qismi ohak bo'laklarini maydalab yuboradigan bug'ning hosil bo'lishi uchun emas, balki suvni isitishga sarf bo'ladi. Bug' hosil bo'lish jarayoni sekinlashsa, hosil bo'lgan kalsiy gidrat oksidining ohakning gidratlanmagan zarrachalari yuzasida qatlamlanib qolishini keltirib chiqaradi. Shunda suvning yangi zarrachalar yuzasiga o'tishi qiyinlashadi. Natijada so'ndirish jarayoni sekinlashadi. Ohak aralashtirib turilganda, bu jarayon unchalik kuchli bo`lmaydi, chunki bu holda Ca(OH)<sub>2</sub> pardasi buziladi va suv yangi zarrachalarga bemalol o'tib kelaveradi.
Amalda so'ndirish jarayonini tezlatish uchun 40 - 50°C gacha isitilgan suv ishlatiladi va ohak yaxshilab aralashtirib turiladi. Suvga ba'zi xlorli tuzlar, ya'ni CaCl<sub>2</sub>. NaCl solinganda ham so'nish jarayoni sezilarli darajada tezlashadi. Chunki tuzlar ta'sirida ohak ancha eruvchan bo'lib qoladi. Sulfat kislota yoki uning tuzlari qo'shilsa, so'nish jarayoni sekinlashadi: ohak bilan reaksiyaga kirishib, qiyin eruvchan kalsiy sulfatini hosil qiladi. Ohak zarra chalari ustida kalsiy sulfatining paydo bo'lishi suvning zarracha ichiga kirishiga to`sqinlik qiladi.

1. rasm. Ohak so'ndirish muddatining ohaktoshni to'sqinlik qiladi. Kuydirish haroratiga bog'liqligi.

Ohak qurilish maydonlari sharoitida ishlatilayotganda, u oz-ozdan qoida so'ndiriladi. Bu holda qaynama 20 sm gacha qalinlikda yoyiladi va har qaysi yoymaga suv sepiladi. 1-1,5 m balandlikdagi ohak uyumiga kamida 10 mm qalinlikda qum sepiladi (suv bug`lanmasligi uchun) va mayin kukun hosil bo`lgunicha shu holda qoldiriladi. So'nmagan zarrachalarni ajratib tashlash uchun kukun ishlatishdan oldin elanadi. So'nmagan zarrachalar ikkinchi marta uzoqroq so'ndirib ko'riladi yoki chiqindiga tashlanadi.

Qoida so'ndirganda undan sifati past ohak chiqadi, chiqindi ko'p bo`ladi. Shuning uchun ham qurilish buyumlari ishlab chiqarish uchun zarur ohak mexanizatsiyalashgan usulda so'ndiriladi.

Mavzu: Gidravlik ohak va romansement.

Reja:

1.