Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 87

idi, akkad məhsuldarlıq ilahəsi  İştar isə onun müqabili hesab 

edilirdi. Hetlər  İkiçayarası panteonundan Antu, Anu, Enlil, Eya, 

Ninlil və s. allahlara ibadəti mənimsəmişdilər.  İştar  şir üzərində 

qanadlı  təsvir olunurdu. Telepin hetlərin  əkinçi allahı idi. O, hat 

dini təsəvvürlərinin qalığı kimi qəbul edilir. Telepin "ölən və 

dirilən" allahı  təmsil edirdi. Təbiətdə mövsümün (qış  və bahar) 

dəyişilməsi onun adı ilə də bağlanılırdı. 

Dini təsəvvürlər kimi, ovsun (magiya) da hələ ibtidai insan 

cəmiyyətində mövcud olmuşdur. Ovsun həmişəlik insan həyatına 

daxil olmuş  ən qədim təfəkkür formasını özündə saxlamışdı. 

Hetlərin ictimai və iqtisadi həyatında ovsunlamaq adəti dərin kök 

salmışdı. Het ədəbiyyatında ovsunlama qaydaları öz əksini 

tapmışdı. Xəstəlikləri ovsunla müalicə etmək cəhdləri göstərilirdi. 

Ovsun həyatın müxtəlif sahələrində  tətbiq olunurdu. Bol məhsul 

arzusu, ailə ixtilafını yatırma,  şər qüvvələri qovma, düşmənlərə 

lənət, dostlara uğur və s. arzuların gerçək olması üçün ovsuna 

müraciət edirdilər. Bu qəbildən bir neçə nümunə misal gətirək: 

Xəstənin müalicə ovsunu: "(xəstə) qulağına qara yun 

tıxayır... və qara paltar geyinir". Cadugər arvad bir sıra ovsun 

əməlləri etdikdən sonra onun qara paltarını yuxarıdan aşağıya 

qədər cırır, qulağından yun parçasını  çıxarır və deyir: "indi isə 

mən onu natəmizliyin törətdiyi cəhalət və keylikdən, ona cəhalət 

və keylik gətirən natəmizlik vasitəsilə azad edirəm, günahı 

uzaqlaşdırıram". Sonra xəstənin toxunduğu hər bir şeyi qara 

paltarlarla birlikdə çaya atır. 

Belə ibtidai ovsun vasitəsilə müalicə üsulları müxtəlif 

xəstəliklərə  tətbiq olunurdu. Sonsuz qadının övlad arzusunu 

ovsunçu söz və hərəkətlə "yerinə yetirirdi". Ovsunçu arvad boğaz 

inəyin buynuzundan yapışıb deyirdi: "Günəş allahı, mənim ağam, 

bu inək boğaz olduğu kimi, zəngin pəyəni öküz və inəklə (doğub) 

doldurduğu kimi, qoy bu xəstə də övladlı olsun, qoy öz evini oğul! 

və  qızlarla, nəvə  və  nəticələrlə doldursun". Andına sadiq 

qalmayan və dövlətə  xəyanət edənləri də ovsun vasitəsilə 

lənətləyirdilər. Ovsunçu mum və qoyun piyini oda atıb deyirdi: 

"Bu mum əridiyi kimi, bu piy dağlandığı kimi, qoy Hatti 

hökmdarına andını pozan və  xəyanət edən mum kimi ərisin və 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 88

qoyun piyi kimi dağlansın". Qədim hetlər ovsunun təsirinə 

inanırdılar. 

Het dövründə varlığını saxlayan əfsanələrin bir hissəsi hat 

ənənəsi ilə bağlıdır. "İlluyank haqqında əfsanə" hat mənşəli hesab 

edilir. Əfsanədə tufan allahının əjdaha, yaxud ilan əndamlı əjdaha 

İlluyank ilə mübarizəsi əks olunmuşdur. Adətən bu hekayət Yeni 

il (yaz) bayramında söylənilirdi. Guya əjdaha  İlluyankın 

öldürülməsi ilə Yeni il başlanırmış. Əfsanəvi hekayət iki rəvayət 

şəklində mövcud idi. Bir rəvayətə görə, tufan allahı  İlluyankla 

mübarizədə  məğlub olur. Bu halda Tufan kömək üçün bütün 

allahlara müraciət edir. İlahə  İnara ona köməyə  gəlir.  İnara 

müxtəlif içki növləri hazırlayır və  İlluyankı balaları ilə birlikdə 

ziyafətə  dəvət edir. İçkidən  şişmiş  İlluyank öz yuvasına girə 

bilmir. İlluyankın əl-qolunu bağlayırlar. Tufan gəlib onu öldürür. 

İkinci rəvayətə görə,  İlluyank tufan allahı üzərində  qələbə çalır, 

onun ürəyini və gözünü çıxardır, evində saxlayır. Tufan ürək və 

gözünü qaytarmaq üçün hiylə işlədir. O, yoxsul bir adamın qızına 

evlənir, ondan bir oğlu olur. Oğlan həddi-buluğa çatandan sonra, 

əjdaha  İlluyankın qızına evlənir. Tufan oğluna tapşırıq verir ki, 

"arvad evinə gedəndə, mənim ürəyimi və gözümü ondan istə". 

Beləliklə, Tufan ürək və gözünü geriyə alır. Bundan sonra o, 

İlluyanka qalib gəlir. 

Hat əsatirləri ilə bağlı olan digər folklor nümunəsi "ölən və 

dirilən allah Telepinin" adı ilə bağlıdır. Rəvayətə görə, bitki allahı 

Telepinin atası tufan allahı ilə mübahisə edir, nədənsə qəzəblənir 

və qeyb olur. O, qeyb olmağa elə  tələsir ki, "sağ başmağını sol 

ayağına geyinir, sol başmağını sağ ayağına geyinir". Telepin qeyb 

olandan sonra sanki həyat dayanır. Rəvayət nəql edir: "duman 

pəncərələri tutdu, evi tüstü bürüdü. Ocağın közü sönmüş, 

allahların nəfəsi kəsilmişdi, qoyunlar, öküzlər pəyədə 

qurumuşdular. Qoyun quzunu, inək buzovu yaxına buraxmırdı. 

Buğda və taxıl göyərmirdi, inək, qoyun daha döllənmirdi, qadınlar 

hamilə olmurdu, olan da doğmurdu. Dağlar quruyur, ağaclar 

quruyur, heç nə göyərmirdi. Otlaqlar qurudu, bulaqlar qurudu, 

ölkədə aclıq başladı, adamlar və allahlar acından ölürdülər". 

Yəqin ki, folklorda qışın gəlməsi və quraqlıq mövzuları  əks 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 89

olunmuşdur. Belə  şəraitdə "Günəş allahı ziyafət verir və min 

allahı  dəvət edir. Onlar yeyir, lakin doymurlar, içir, lakin 

yanğılarını söndürə bilmirlər". Onda tufan allahı  oğlu Teiepini 

yada salır: "Telepin ölkədə yoxdur, o qəzəbləndi və getdi. Böyük 

və kiçik allahlar Telepini axtarmağa getdilər". Hətta qartal da onu 

tapmayıb geriyə qayıdır. Tufan allahının axtarışları uğursuz oldu. 

Belə halda bal arısı dağı-daşı, çay və bulaqları uçub keçdi, 

Telepini çəmənlikdə yatmış gördü. Arı Telepini sancdı. Telepin 

oyanıb öz məbədinə qayıtdı. Həyat yenidən canlandı. Adətən 

"Telepin haqqında  əfsanəni" qış  və yaz mövsümlərinin 

dəyişilməsi ilə  əlaqələndirirdilər. Bu əfsanə  də bahar şənlikləri 

zamanı söylənilirdi. Kumarva əfsanəsi hurrilərə mənsub idi. Hurri 

əsatirlərində Kumarva allahların atası hesab olunur, şumer-babil 

allahı Enlilə  bənzədilirdi.  Əfsanədə  səma allahı Alalu və 

şumerlərin baş allahı Anu arasında mübarizədən, sonra 

Kumarvanın bu mübarizəyə qoşulmasından bəhs edilir. Kumarva 

onun ayağından yapışıb yerə endirdi, onun "dizini" dişlədi və 

sevincdən uğundu. Anu isə ona müraciət edib dedi: - Dişlədiyinə 

çox da sevinmə, mən sənin qarnına üç müdhiş allah toxumu 

saldım. Biri tufan allahıdır, o biri Aransax (Dəclə) çayıdır, digəri 

Tasmisudur. Bunu deyib Anu səmada qeyb oldu. Kumarva 

tüpürdü, bununla torpaq mayalandı və üç "müdhiş allahı" törətdi. 

Kitabənin ardı zədələndiyindən əfsanənin sonu naməlum qalır. 

İncəsənət. Hetlərə  qədərki mədəniyyət saxsı-gil qablar, 

əşyalar istehsalı ilə  fərqlənirdi. Qablar təsvirli və  təsvirsiz 

hazırlanırdı.  İbadət məqsədilə hazırlanan qablar heyvan əndamı 

(fiquru), uzunboğaz çəkmə  şəklində düzəldilirdi. Tunc və 

qurğuşundan insan əndamı tökürdülər. 

Yeni Het padşahlığı dövründə artıq  əzəmətli daş heykəllər 

yaradırdılar. Təsvirlər qabarıq  şəkildə yonulurdu. Belə abidələr 

het hökmdarlarının saraylarında, yaxud qayalıqlarda yonulub 

düzəldilirdi. Daş heykəllərin  əksəriyyəti het hökmdarlarını  təsvir 

edirdi.  Əzəmətli Yazılıqaya dəsti (kompleksi) dini mərasimi  əks 

etdirirdi. Yazılıqayada "ilahi-qılınc" heykəli yonulmuşdu. Onun 

tutacaq hissəsi dörd şir şəklini təsvir edir, yuxarısında insan başı 

yonulmuşdur. Ehtimala görə, qılınc yeraltı allahı  təmsil edirdi. 

---