Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 112

Belə bir şəraitdə Qudea tikinti işləri ilə daha çox məşğul 

olurdu. Məbəd inşasına diqqət verilirdi. Abidələrin birindəki 

təsvirdə Qudea oturmuş halda, dizi üzərindəki tikiləcək məbədin 

layihəsini nəzərdən keçirir. Məbəd tikintisində şumerlərdən başqa 

qonşular da iştirak edirdilər. Mənbə qeyd edir ki, məbəd 

tikintisinə «elamlı Elamdan gəlirdi, Suz sakini Suzdan gəlirdi». 

Qudea bir sıra ölkələrlə ticarət  əlaqələri yaratmışdı. Ticarət 

vasitəsi ilə ölkəyə taxta, xüsusilə sidr, inşaat daşı, qızıl, mis, qır və 

s. gətirilirdi. Məbəd tikintisi Laqaş, Nippur, Adab, Nqirsu və 

başqa  şəhərlərdə  həyata keçirilirdi. Kişi və qadınlar məbədə 

qurban göndərməli idilər. Məbəd tikintisi nəinki qurban verməni 

genişləndirir, eyni zamanda vergilərin artırılmasına gətirib 

çıxarırdı. 

Bəzi mülahizələrə görə, Qudeanın hakimiyyəti dövründə 

Şumer  ədəbiyyatı  və incəsənəti çiçəklənmə dövrünü keçirirdi. 

Şumer kənar ölkələr ilə iqtisadi və ticarət  əlaqələri saxlayırdı. 

Yuxarı  dənizdən (Urmiyyə gölü) Aşağı  dənizə (Fars körfəzi) 

qədər uzanan ticarət yollarından sərbəst istifadə edirdi. Qudea 

suvarma kanallarının çəkilməsinə,  əkinçilik və bağçılığın 

inkişafına da diqqət yetirirdi. Onun dövründə  məbəd təsərrüfatı 

müstəqil iqtisadi sahəyə çevrilmişdi. Mənbələr kutilərin 

hakimiyyəti dövründə  əkin sahələrinin məhsuldarlığından, taxıl 

bolluğundan, mal-qaranın saysız-hesabsız olmasından bəhs edir. 

Kuti sülaləsi səksən ilə yaxın  İkiçayarasını rahat və 

münaqişəyə rast gəlmədən idarə etmişdi. Bu müddət  ərzində 

İkiçayarası  işğalçılıq müharibələri aparmamışdı. Təkcə canişin 

Qudeanın Elamın Anşan vilayətinə  hərbi dəstələr göndərməsi 

məlumdur. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına 

mənfi ifadələr işlətmişdir. Kitabə onları «dağların zəhərli ilanı, 

allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara aparan, Şumeri 

ədavətlə dolduran, arvadı  ərindən ayıran, övladı valideynindən 

ayıran, ölkədə  ədavət və hiddət yayan» adamlar kimi qələmə 

vermişdi. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları  təsdiq 

edən heç bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır.  

Ur sülaləsi. Ur-Nammu III Ur sülaləsinin (e.ə. 2112-2003-cü 

illər) banisi kimi məlumdur. III Ur sülaləsi sonuncu Şumer dövləti 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 113

idi. Ur-Nammunun dövləti  Şumer və Akkad ənənələrini davam 

etdirirdi. O, «Ur hökmdarı, Şumer və Akkad hökmdarı» rütbəsini 

qəbul etmişdi. Ur-Nammu Şumer və Akkad hökmdarlarına xas 

olan  ənənəvi inşaat işlərini davam etdirirdi. O, bütün Şumerdə 

məbəd tikintisini genişləndirmiş, əzəmətli və bürclü Ur məbədini 

(zikkuratı) tikdirməyə başlamışdı. Bu tikinti onun oğlu  Şulqi 

tərəfindən başa çatdırıldı. Min beş yüz il sonra Babil hökmdarı 

Nabonid  əzəmətli Ur zikkuratını yenidən bərpa etdirmişdi. Ur-

Nammu yeni kanallar çəkdirdi. Bunlardan Ur-Eredu su kanalı 

daha əhəmiyyətli idi. Bu kanal Fars körfəzinə gətirib çıxarırdı. Ur-

Nammu qanunlar külliyyatı  tərtib etdirmişdi. Bu indiyə  qədər 

məlum olan ən qədim qanunlardan hesab edilir. 

Ur-Nammu qanunları 1952-ci ildə Nippur qazıntıları zamanı 

tapılmışdı. Kitabə  zədələndiyindən qanunlar tam qalmamışdır. 

Qanunlar külliyyatı giriş  və maddələrdən ibarətdir. Giriş 

hissəsində qanunların allahların iradəsi ilə verildiyi qeyd 

olunurdu. Urnammu «allahın lütfü» sayəsində hakimiyyətə 

gəldiyini söyləyir. Qanunların verilməsi və ya hakimiyyətə sahib 

olmaq qədim dövrdə bir qayda olaraq allahın adı ilə bağlanılır. Ur-

Nammu «ədalətli qayda-qanun» yaratdığını söyləyirdi. Onun 

qanunları «qoy güclü dul qadınları  və yetim-yesiri incitməsin» 

ifadəsi ilə başlayırdı. Ur-Nammu sabit ölçü və  çəki qaydaları 

müəyyənləşdirdi, bununla bazar qiymətlərinin kortəbiiliyini 

aradan götürməyə nail olmaq istədi.  Şumer cəmiyyətində artıq 

mülkü bərabərsizliyin geniş vüsət alması müşahidə olunur. 

Qanunlarda bunu qabarıq şəkildə göstərən maddə vardır. Maddədə 

deyilir ki, «Bir şekel (pul vahidi) sahibi bir mina (60 şekel) sahibi 

tərəfindən istismar edilməməlidir». Göründüyü kimi, varlı 

təbəqələr azad icmaçıların əməyindən məcburi istifadə edirmişlər. 

Ur-Nammu qanunları müxtəlif hüquq normalarını qaydaya 

salmışdı.  Şumer cəmiyyətində cadugərlik geniş yayılmışdı. 

Cadugərliyin qarşısını almaq üçün qanunlarda xüsusi maddə 

nəzərdə tutulmuşdu. Maddəyə görə, cadugərlikdə təqsirlənən şəxs 

öz günahsızlığını sübut etmədi idi. Onun günahsız olub-

olmamağını ordaliya vasitəsilə yoxlayırdılar. Ordaliya - su ilə 

sınama hüquq forması idi. Müqəssiri suya atırdılar,  əgər o, 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 114

salamat qalırdısa, günahsız hesab olunurdu. Ur Şumer 

cəmiyyətində bir sıra hallarda varlıları da cadugərlikdə 

təqsirləndirirdilər. Varlıların cadugərliyi sübut olunardısa, onda 

onun malı ittihamçı  şəxsə verilirdi. Əsassız ittihamların qarşısını 

almaq üçün böhtançılara da su ilə  sınama (ordaliya) tətbiq 

olunurdu. Şumer cəmiyyətində cadugərlik təqib olunurdu. 

Maddələrin birində qulların vəziyyətindən bəhs olunurdu. 

Qullar ağır istismara düçar idilər. Buna görə onlar ağa 

təsərrüfatından qaçırdılar. Maddə qaçqın qulu ağasına qaytarana 

mükafat vəd edirdi. Qul-kənizi öldürən onun əvəzini, yaxud 

qiymətini ödəməli idi. Bəzi maddələr xəsarət üçün cəza nəzərdə 

tuturdu.  Əgər azad adam kiməsə  bədən xəsarəti yetirərdisə, ona 

pul  əvəzi verməli idi. Qanunlarda ailə münasibətlərinə toxunan 

maddələr də vardı. Qadının ərə xəyanəti ölüm ilə cəzalandırılırdı. 

Ər arvadını boşayarkən, onu müəyyən pul məbləği ilə  təmin 

etməli idi. Sənədləşdirilməmiş nikah qanunsuz hesab edilirdi. 

Evlənən gənc qızın atasına nikah hədiyyəsi (başlıq) verməli idi. 

Əgər qızın atası  vədinə  əməl etməyib onu başqasına versəydi, 

nikah hədiyyəsi sahibinə ikiqat məbləğdə qaytarılmalı idi. 

Qanunlarda torpaq münasibətləri də  əks olunmuşdu. Özgə 

torpağını  zəbt edib becərmək qadağan edilirdi. Belə hallarda 

məhsul müsadirə olunur, torpağı özbaşına tutmuş adam isə cərimə 

edilirdi.  İcarədar götürdüyü torpaq sahəsini becərməli və torpaq 

sahibinə  əvvəldən müəyyənləşdirmiş miqdarda məhsul verməli 

idi. Sahə  işlənməmiş qalsaydı, icarədar torpaq sahibinin zərərini 

ödəməli idi. 

Erkən  Şumer dövlətləri «en» (ağa, dini hakim) adlanan ali 

kahin tərəfindən idarə olunurdu. En dövlət və  məbəd işlərinə, 

suvarma kanallarının çəkilməsinə, ölkənin təsərrüfat həyatına, 

hərbi işlərə  rəhbərlik edirdi. İbtidai demokratiya əlamətləri öz 

varlığını  hələ saxlayırdı. Tədricən  Şumer dövlətlərində hökmdar 

hakimiyyəti meydana gəldi. Dövlətin başında «ensi» (tikinti 

zamanı xalqa rəhbərlik edən kahin), yaxud «luqal» (böyük adam, 

hökmdar) dayanırdı. Adətən luqal, hökmdar kimi, daha böyük 

şəhər-dövlətlərinə başçılıq edirdi. Vahid Şumer dövləti mövcud 

olan zaman luqal ancaq hökmdara, ensi ona tabe olan canişinə, 

---