______________Milli Kitabxana_____________
115
yaxud ali kahinə şamil edilirdi. Erkən sülalələr dövründə
ağsaqqallar şurası və xalq yığıncağı öz mövqeyini saxlayırdı.
Mülki bərabərsizliyin inkişafı ilə əlaqədar olaraq xalq yığıncağı
dövlət idarə orqanı kimi öz əhəmiyyətini itirdi. Tədricən hökmdar
hakimiyyəti iqtisadi, siyasi və hərbi cəhətdən möhkəmləndi.
Bunun da nəticəsində ağsaqqallar şurasının idarə orqanı kimi
əhəmiyyəti azaldı. Erkən sülalələr dövründə müstəbid monarxiya
hakimiyyət forması meydana gəldi, hökmdar qeyri-məhdud
hakimiyyətə malik oldu. Hökmdar hakimiyyətinin güclənməsi ilə
yanaşı onun dayağı olan ordu da meydana gəldi. Erkən sülalələr
dövrünün sonunda artıq daimi ordu yaranmışdı.
Erkən Şumer dövlətləri şəhər və onun ətrafındakı
kəndlərdən ibarət olmuşdu. Şumer şəhər-dövlətlərində istehsal,
ərzaq və əmtəə mübadiləsi aşağı səviyyədə inkişaf tapmışdı.
Şəhər-dövlətləri arasında geniş iqtisadi əlaqələr mövcud deyildi.
Bunların nəticəsində sinfi ziddiyyətlər kəskin şəkil almışdı.
Qulların sayı az idi. Erkən sülalələr dövrünün sonunda
İkiçayarasında siyasi hegemonluq uğrunda mübarizə başlandı.
Hökmdar hakimiyyətinin rolu artdı. Bütün Şumeri siyasi və
iqtisadi cəhətdən birləşdirmək meyli gücləndi.
Erkən sülalələr dövründə və sonralar ölkənin iqtisadi əsasını
əkinçilik təşkil edirdi. Əkinçilik təsərrüfatı süni suvarmaya
əsaslanırdı. Süni suvarma sisteminin inkişaf etdirilməsi e.ə. III
minillikdə Şumer və Akkad hökmdarlarının başlıca vəzifəsi
olmuşdur. Suvarma kanallarının çəkilməsində iştirak ictimai
vəzifə idi və bunu bütün icma üzvləri həyata keçirirdi.
İkiçayarasında sənətkarlıq, daxili və xarici ticarət inkişaf etmişdi.
Şəhərlər sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrilirdi.
Mülki bərabərsizliyin və sinfi ziddiyyətlərin kəskinləşməsi
nəticəsində quldarlıq münasibətləri inkişaf edirdi. E.ə. III
minilliyin ikinci yarısında bu daha da gücləndi. Qul əməyi məbəd,
hökmdar (dövlət) və xüsusi təsərrüfatlarda tətbiq olunurdu.
Qulların mal-qara kimi baş-baş sayırdılar. Əsir qullar «yad
ölkəli», yaxud «saq» («baş» deməkdir), xüsusi qullar «urdu»,
yaxud «ere» adlandırılırdı. Qul sahibkarın xüsusi mülkiyyəti
hesab olunurdu.
______________Milli Kitabxana_____________
116
III Ur sülaləsi dövründə xırda istehsalçılar arasında
müflisləşmə genişləndi. Yoxsullar öz övladlarını köləliyə satmağa
məcbur olurdular. Bunun nəticəsində borc köləliyi meydana gəldi.
Artıq yerli əhali kölə halına salınırdı. Şulginin hakimiyyəti
illərindəki məhkəmə sənədindən görünür ki, bir sıra hallarda
qullar öz köləlik mənşəyini danırdılar. Sənədlərdə Ahuma adlı bir
qulun məhkəmə məsələsi təsvir olunur: ağası vəfat etdikdən sonra
əmlak bölgüsü zamanı Ahuma elan edir ki, «Mən qul deyiləm».
Məhkəmə şahidlər vasitəsilə onun qul olduğunu təsdiq edir. Lakin
bir müddət keçəndən sonra Ahuma yenidən elan edir: «Mən qul
deyiləm». Məhkəmə əvvəlki hökmü qüvvədə saxlayır. Maraqlıdır
ki, Ahumanın qardaşı məhkəmədə istintaqa cəlb olunmuş şahid
sifəti ilə çıxış edirdi, deməli, onun qardaşı azad adam olmuşdu.
Yəqin ki, Ahuma ailə tərəfindən vaxtilə köləliyə satılmışdı.
Sənədlərdən görünür ki, qul ilə ağa arasında mübahisə 15 il davam
etmişdi. 300 il sonra Hammurapi qanunları (282) belə hallarda
ağır cəza tətbiq edirdi: öz ağasından imtina edən qulun qulağı
kəsilirdi. Şu-Suenin hakimiyyəti dövrünə aid sənəddə Pana adlı
qadının məsələsi əks olunmuşdu. Papa elan edir ki, «nə o, nə də
onun qızı kölə deyillər». Məhkəmə müəyyənləşdirir ki, Pana və
onun qızı ərinin cinayətinə görə köləliyə verilmişlər.
III Ur sülaləsi dövründə azad adamların müflisləşməsi
nəticəsində köləliyə düşməsi prosesi güclənmişdi. Bu zaman
qulların sayı çox olduğundan, bir qulun qiyməti 9-10 şekel idi.
Hər bir azad icmaçı, sənətkar ailəsində bir neçə qul vardı. Adətən
fərdi təsərrüfatda işləyən qullara ailə və əmlak saxlamağa icazə
verilirdi. Onlar müəyyən ödəmə verib azadlığa çıxa bilərdilər. Qul
ağasından məhkəməyə şikayət edə bilərdi. Qulu bəzən şahid sifəti
ilə dəvət edirdilər. Qullar alınıb-satılırdı. Ailə icmaçılarının
müflisləşməsi övladların köləliyə satılmasına şərait yaradırdı.
Məbəd və hökmdar təsərrüfatında işləyən qulların vəziyyəti
ağır idi. Hökmdar (dövlət) təsərrüfatında işləyən kişi qullar
«quruş», qadın qullar «nqeme» adlanırdı. Dövlət təsərrüfatında
işləyən qullar xüsusi düşərgədə yaşayır, gündəlik azuqə alırdılar.
Kişi qullarla 1.5 litr, qadın qullara 0,75 litr gündəlik arpa payı, 3-4
litr bir aylıq bitki (küncüt) yağı və günə 1.5 kq hesabından birillik
______________Milli Kitabxana_____________
117
un verilirdi. Quruşlar istehsal alətlərinə malik deyildilər, qeyri-
iqtisadi istismara düçar olmuşdular. Fərdi və dövlət qulları
istismar olunan sinfə mənsub idilər.
İkiçayarasında icma idarəsi öz varlığını saxlayırdı. İcmalar
suvarma kanallarının çəkilməsi və təmiz saxlanılmasında
yaxından iştirak edirdilər. İcma üzvlərinin müflisləşməsi icbari
əmək prosesinə cəlb olunmuş adamlarının sayını artırırdı. İcmanın
torpaq ehtiyatı vardı. Bu torpaq icma mülkiyyəti hesab olunurdu.
Daha geniş torpaq sahələri dövlət təsərrüfatına mənsub idi. III Ur
sülaləsi dövründə dövlət torpaq mülkiyyəti əvvəlki dövrə nisbətən
daha çox sahələri əhatə edirdi. Məbəd təsərrüfatı da tədricən
möhkəmlənməyə başlamışdı. Təsərrüfat həyatında kahinlərin
mövqeyi güclənmişdi. Kahin təbəqəsi dövlətin dayağı idi. Onlar
dövlət idarələrində, icma təşkilatlarında xidmət edirdilər.
Məhkəmə işlərinə baxılması kahinlərin iştirakı ilə keçirilirdi.
Şumer və Akkad şəhər-dövlətləri, eləcə də bütövlükdə
Babilistan mədəniyyəti «tunc əsri mədəniyyətinin» tipik nümunəsi
hesab edilir. Mesopotamiya ərazisində elm çox tez meydana
çıxmışdı. Tapılmış yüzlərlə riyaziyyat mətnləri ən qədim
Babilistan padşahlığı dövrünə aiddir. Burada vurma cədvəli,
kəmiyyət, kvadrat, say, xüsusilə məsələlər və onların həlli
yazılmış yazılar müasir dövrə qədər gəlib çıxmışdır. Qədim Babil
astronomları səma cisimlərini sistemli şəkildə müşahidə edirdilər.
Makedoniyalı İsgəndərin dövründən 2250 il qabaq ayın tutulması
cədvəlini yaratmışdılar. E.ə. II minilliyin başlanğıcında Ay-Günəş
təqvimi yaradılmışdır. Hammurapinin əlavə ay haqqında verdiyi
fərman bizə gəlib çatmışdır. Tapılmış tibbi mətnlər təbabətin
müalicə magiyasından ayrıldığını göstərir.
Elmlə əlaqədar təfəkkür vərdişləri də meydana gəlir. Lakin
hər halda fəlsəfə sistemli şəkildə Babilistanda yarana bilməmişdir.
Daha dəqiq desək, onlar geniş şəkildə qəbul olunmuş fəlsəfə
yarada bilməmişlər. Onların heç vaxt ağlına da gəlməzdi ki,
şeylərin həqiqi təbiəti, yaxud da onların şeylər haqqında
təsəvvürləri şübhə doğura bilər. Onlarda fəlsəfənin qnoseologiya
(idrak nəzəriyyəsi) sahəsi demək olar ki, olmamışdır. Bununla
yanaşı, Şumerlər təbiət haqqında, dünyanın yaradılması qanunları
Dostları ilə paylaş: |