Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 118

haqqında fərziyyələr irəli sürürdülər. Artıq e.ə. III minillikdə 

Şumerdə elə mütəfəkkirlər və pedaqoqlar meydana gəlmişdi ki, 

bəşəri sualları irəli sürür və ona cavablar axtarıb tapmağa 

çalışırdılar. Onlar özlərinin kosmologiya və teologiyasını 

yaratmışdır. Həmin mütəfəkkirlərin yaratdığı baxışlar sistemi o 

qədər inandırıcı olmuşdur ki, Yaxın  Şərqin  əksər ölkələri həmin 

sistemi etirazsız qəbul etmişlər. 

Qədim  Şumer  ədəbiyyatında  şumer kosmologiya və 

teologiyasının sistemli fəlsəfi şərhini axtarmaq mənasızdır. Çünki 

Şumer mütəfəkkirləri idrakın  əvəzedilməz silahı olan 

müəyyənetmə  və ümumiləşdirmə kimi elmi metodlarına 

yiyələnməmişdilər. Gündəlik həyatın bu asılılıq haqqında minlərlə 

nümunə verməsinə baxmayaraq, Şumer mütəfəkkirləri həmin 

nümunələrdən hər  şeyi ümumi və  hərtərəfli  əhatə edən qanunu 

çıxara bilməmişdilər. Qədim  Şumer fəlsəfəsi, teologiya və 

kosmologiyası haqqında məlumatın ayrı-ayrı  ədəbi  əsərlərdən, 

miflərdən, epik əsatir və himnlərdən toplanması heç də  təəccüb 

doğurmur.  Şumerlərin fəlsəfi və teoloji nəzəriyyələrinin, habelə 

dünya haqqında təsəvvürlərinin ilkin və  əsas ünsürləri torpaq və 

səma (yer və göy) idi. Onlar kainatı «an-ki»-»yer-göy» 

adlandırırdılar. 

Şumerlərə görə yer yastı disk, göy isə boş  məkan olub 

aşağıdan və yuxarıdan möhkəm səthə söykənmişdir. Onlar bu 

səthin hansı materialdan hazırlandığını bilmirdilər. Yerlə göy 

arasında üçüncü element - «külək» - hava, «ruh» yerləşirdi. Bu, 

bizim anlayışla atmosferə uyğun gəlirdi. Günəş, ay, planetlər və 

ulduzlar atmosferin yarandığı şeydən yaranmışdır və fərqi ondadır 

ki, işıq sala bilirlər. «Göy-Yer» aşağıdan, yuxarıdan, hər iki 

tərəfdən ucsuz-bucaqsız okeanlarla əhatə olunmuşdur. 

Şumer mütəfəkkirləri özlərinin kosmoqoniyasını bu əsas 

təsəvvürlərlə qururdular. Onların fikrincə, birinci okean olmuşdur. 

Okean «birinci hərəkətverici» olmuşdur. Lakin onlar okeanın 

zamanda və  məkanda mövcudluğunu fikirləşmirdilər. Sonra 

atmosfer yaranır, atmosferdən isə işıq verən cisimlər - günəş, ay, 

planet və ulduzlar yaranır. Göyün yerdən ayrılmasından sonra 

bitkilər, heyvanlar və  nəhayət, insan meydana gəlmişdir. Kainatı 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 119

kim yaratmışdır və onu gündən-günə, ildən-ilə  hərəkət etməyə 

kim məcbur edir? Şumer teoloqları allahlar panteonunda hər bir 

allahın öz iş-gücü və funksiyası olduğuna inanırdılar. Allahlar 

birlikdə Kainatı da hərəkətə gətirirdilər. Şumer filosoflarına görə 

allahlar öz niyyətlərini sözlə ifadə edən kimi həmin iş baş verirdi. 

Yəni onlar sözün yaradıcı qüdrətinə inanırdılar. Təsadüfi deyildir 

ki, allah sözünün həllediciliyi  Şərqdə  qəbul edilmiş, sonrakı 

dinlərdə əsas yeri tutmuşdur. Şumerlərin fikrincə, insanın taleyinə 

həyatını yaşamaq və ölmək düşür. Tanrıların taleyi isə başqadır. 

«İnsan ayran kimidir, tanrılarsa yağ kimi, 

Adam saman kimidir, tanrılar buğda kimi».  

Şumer filosoflarının fikrincə, insan həyatı əbədi ola bilməz. 

Əcəl hamının qapısını döyməlidir. İnsan ölümə məhkumdur. 

Qədim şumer şair-mütəfəkkiri fikirlərini sual-cavab şəklində 

belə qururdular: 

Qəzəbli, qəddar əcəl adama verməz aman,  

Əbədimi tikirik evləri tikən zaman? 

Əbədilikmi vurur məgər möhür vuranlar? 

Əbədimi ayrılır qardaşlar qardaşından? 

Əbədidirmi məgər nifrət hissi insanda? 

Əbədi axır məgər çaylar suda daşanda? 

Mütləqdirmi cücünün cırcırama olmağı? 

Ayna əvəz edərmi əbədilik günəşi? 

Dünya bina olanda belə şey görünməmiş. 

Ölüyə bənzəmirmi, söylə əsir olanlar. 

Ölümün sifətini məgər göstərmir onlar? 

Hökm edən insandırmı?  

Böyük Enlil onlara xeyir-dua verəndə 

Bəs niyə toplaşırlar bir yerdə Annunaklar, 

Maraet, ulu tanrılar? Talelər yaradanı 

Məgər sorğu-suala tutmurmu taleləri? 

Onlar təyin eyləmiş ölümü və həyatı, 

Ölüm saatınısa söyləmişlər qəti.  

Beləcə buyurmuşlar: «Qoy yaşayan yaşasın». 

Şumer allahları da insanlara bənzəyir, onlar bir-birindən 

küsür, barışır, bir-biri ilə dalaşır. Bir sözlə, insanlara xas olan 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 120

bütün keyfiyyətlər allahlara da aid edilir. Əslində yunanların 

allahları adlarını  dəyişmiş  və nisbətən təkmilləşdirilmiş  Şumer 

allahlarıdır. Şumerdə baş allah və ikinci dərəcəli allahlar var idi. 

Yüzlərlə allahların içərisində  ən başlıcası  səma allahı An, hava 

allahı Enlil, su allahı Enki və böyük allah-ana Ninhursaq idi. 

Həmin dörd allah allahlara başçılıq edir və çox vaxt bir yerdə 

fəaliyyət göstərirdilər. Onlar yığıncaqlarda və  məclislərdə yuxarı 

başda əyləşirdilər. 

Şumer mütəfəkkirləri dəqiq ifadə olunmuş  fəlsəfi təlim 

yaratmamışlar. Bu, onların əxlaqi prinsiplərinə, öyüd-nəsihətlərinə 

də aiddir. Onlarda xüsusi etik normalar məcmuəsi olmadığından 

etika haqqında fikirləri ancaq ayrı-ayrı  əsərlərdən toplamaq 

mümkündür. 

Şumer filosofunu heç vaxt mürəkkəb bir problem olan iradə 

azadlığı problemi qətiyyən maraqlandırmırdı. Onlara görə, 

allahlar insanları öz kefləri xətrinə yaratmışdılar. Odur ki, insanlar 

ölümə məhkum, allahlar isə əbədidir. Onlara görə, yüksək əxlaqi 

keyfiyyətlər insanlara allahlar tərəfindən bəxş edilmişdir. 

Doğrudur,  şumerlər həqiqəti və xeyirxahlığı, qanun-qaydanı, 

ədaləti və azadlığı, mərhəməti və s. yüksək qiymətləndirmişlər. 

Təbiidir ki, onlar şər və  bəd  əməlləri, özbaşınalığı, yalanı, 

haqsızlığı, pozğunluğu, amansızlığı  rədd etmişlər. Qədim  şumer 

filosoflarının fikrincə, böyük allahlar öz təbiətinə görə 

xeyirxahdır. Bununla yanaşı, onlar belə hesab edirlər ki, bəşər 

sivilizasiyasını yaradan allahlar şəri, yalanı, zorakılığı, bir sözlə 

bütün qüsurları özləri cəmiyyətin həyatına gətirmişlər. “Allahlar 

nə üçün belə hərəkət edirlər?” sualına onlar cavab tapa bilmirdilər, 

əslində heç axtarmırdılar. Eyni zamanda şumer mütəfəkkirləri çox 

vaxt allahları yer üzərində hökmranlıq edən padşahlarla 

eyniləşdirirdilər. Yəni  şahlar necə  hər bir adama kömək 

etmirdilərsə (yaxın adamları istisna olmaqla), allahlar da onlardan 

kömək diləyən ayrı-ayrı adamlara kömək etmirdilər. Elə buna 

görə  də ayrı-ayrı  «şəxsi allahlar», «qoruyucu mələklər» ideyası 

meydana çıxırdı. Şumerlərə görə, insanlar allahlara xidmət etmək 

üçün gildən yaradılmışlar.  

Qədim İkiçayarası mədəniyyəti Cənubi İkiçayarasının əkinçi 

---