Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 136

sovuraram». Qasid tapşırığı yadda saxlamağa çətinlik çəkir. Onda 

Enmerkar Arattaya yazılı kitabə göndərir. Qasid özünü Arattaya 

çatdırır. Hökmdar kitabəni nəzərdən keçirən zaman külək allahı 

İşkur Aratta üzərinə yağış yağdırır, hər yerdə buğda, noxud və s. 

göyərməyə başlayır. Arata taxıl anbarlarını doldurur. Eyni 

zamanda Enmerkara xəbər göndərilir ki, İnanna Arattanı  tərk 

etməmişdir, Arattanı gur sularla doldurmuşdur, arattalılar başqa 

adamlardan fərqlənirlər, Dumuzi onları başqalarından ayırmışdır, 

çünki onlar müqəddəs İnannanın sözlərinə riayət edirdilər. İnanna 

öz lütfünü Arattadan əsirgəmir" , Dumuzinin şərəfinə ziyafət 

düzəldir, arattalı  qızla onun nikahını bağlayır. Enmerkar öz 

növbəsində səbətləri taxıl ilə doldurur, qurbanlıq qoyun, keçi, inək 

götürüb Arattaya yola düşür. Arattalılar İkiçayarasından gətirilən 

məhsulla dəyişmək üçün qızıl, gümüş, lacivərdi mübadilə 

meydanına çıxarırlar. Dastanın sonu zədələndiyindən 

münasibətlərin tam aqibəti naməlum qalır. Lakin aydın olur ki, 

Aratta ölkəsi Uruka tabe edilmir. 

«Enmerkar və Arata hökmdarı» dastanı  Şumerdə  aşkar 

olunmuş ən uzun mətnli əsərdir. Bu, tarixdə məlum olan ilk dastan 

səpkili  əsər nümunəsidir. Dastanda Arattanın  şərəfi, paklığı, 

məharət və müdrikliyi, müstəqilliyini qoruması, dinc yolla öz 

müstəqilliyini qoruyub saxlamağı müxtəlif bədii boyalarla ifadə 

olunmuşdu. 

Eyni zamanda şumer dastanı qədim Azərbaycanın ərazisində 

meydana gəlmiş ilk dövlət quruluşu barədə  təsəvvür yaratmağa 

imkan verir. 

Aratta ilə  əlaqədar mövzular başqa  şumer dastanlarında da 

əks olunmuşdur. Bunlardan birini «Uruk və Aratta» adlandırmaq 

olar. Dastanda Aratta hökmdarı Enmerkardan onun ali 

hakimiyyətini tanımasını  və ilahə  İnannanın isə Arattaya 

köçürülməsini tələb edir. Enmerkar öz növbəsində Arattanın 

Uruka tabe olmasını tələb edir və allahların iradəsi ilə İnannanın 

Urukda qalacağını bildirir. Dastanda Aratta hökmdarı 

Ensukuşsiranna adını daşıyır, onun köməkçisi «maşmaş» (vəzir?) 

kahin olmaqla Ur-Girnunna adlandırılmışdır. Aratta hökmdarı 

şurada Urukla münasibət məsələsini müzakirəyə çıxarır. Vahid bir 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 137

fikrə  gələ bilmirlər. Hökmdar kahin maşmaşı Uruku itaət altına 

almağa göndərir. Kahin Uruka gəlir, müqəddəs pəyəyə girib inək 

və keçini dilə tutur ki, onlar ziyafət  şərəfinə süd və qaymaq 

verməsinlər. Uruk viran vəziyyətə düşür. Belə halda Nidaba 

ilahəsinin iki çobanı maşmaşı tutub öldürür, meyitini çaya atırlar. 

Aratta hökmdarı əlacsız qalıb Enmerkarın yanına qasid göndərir: 

«Ey sən,  İnannanın istəklisi, təkcə  sən  şöhrətə layiqsən... Aşağı 

torpaqlardan yuxarıya kimi sən yeganə hökmdarsan, mən isə sənin 

arxanla gedirəm. Ana bətnində belə  mən sənə tay deyildim, sən 

mənim «böyük qardaşımsan». Mən heç bir zaman sənə tay ola 

bilmərəm». Dastan Arattanın Urukdan asılı  vəziyyətə 

düşməsindən bəhs edir. 

Digər bir dastan «Luqalbanda və Enmerkar» adlanır. Burada 

Aratta  Şumerin müttəfiqi kimi qələmə verilmiş  və ora İnannanın 

məskəni kimi qeyd olunmuşdu. Dastanda Luqabandanın uzaq bir 

ölkəyə düşməsindən və  İmduqud quşunun köməyi ilə Uruka 

qayıtmasından bəhs olunur. Bu zaman martu (sami) tayfaları 

İkiçayarasına basqınlar edirdilər, artıq Uruku mühasirəyə 

almışdılar. Enmerkar Arattaya yardım üçün xəbər göndərmək 

istəyirdi, orada məskən salmış ilahə  İnannanın bu işlərdən xali 

etmək istəyirdi. Lakin bu tapşırığın öhdəsindən gəlmək iqtidarında 

olan mahir adam tapılmırdı. Luqalbanda bu tapşırığı öz boynuna 

götürdü. Enmerkar şərt qoyur ki, Luqalbanda bu yola tək çıxsın. 

Luqalbanda yeddi dağ silsiləsini keçib Arattaya çatır. İnanna ona 

qulaq asır və Uruku mühasirədən xilas etmək üçün məsləhətlər 

verir. 

Dastanlardan biri «Luqalbanda və Hurrum» 

adlandırılmışdır. Dastanda Enmerkarın Arattaya səfərindən bəhs 

edilir. Ermerkar bu ölkəni işğal etmək məqsədilə ordu toplayır. 

Orduya səkkiz başçı  təyin edir. Başçılardan biri də Luqalbanda 

idi. Onlar Hurrum dağlarına çatırlar. Burada Luqalbanda 

xəstələnir. Onu ölmüş bilib, Hurrum dağına qoyurlar. Onun 

meyitini Uruka Arattadan qayıdanda aparmaq qərarına gəlirlər. 

Lakin iki gündən sonra Luqalbanda özünə  gəlir. O, allahlardan 

(Utu,  İnanna, Sin) kömək diləyir. Ona «həyat yemi» və «həyat 

suyu» verirlər. Luqalbanda sağalır. O, vəhşi heyvanlar ovlayır və 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 138

allahlara qurban kəsir. Dastanda Enmerkarın Aratta səfərinin 

aqibəti naməlum qalır. 

Şumer dastanlarında heç bir ölkəyə Aratta qədər diqqət 

yetirilməmişdir. Şumerlər bu ölkə ilə yaxından təmasda olmuşlar. 

Qədim  İkiçayarasında hakimiyyət uğrunda baş verən 

mübarizə  həmçinin dastanlarda əks olunmuşdu. Bunlardan biri 

«Gilqameş  və Aqa» adlanır. Aqa (yaxud Aka) Kiş  şəhərinin, 

Gilqameş isə Uruk şəhərinin hökmdarı idi. Aqa Uruk şəhərini öz 

itaəti altına almaq üçün Gilqameşə tələb göndərir. Gilqameş şəhər 

ağsaqqallarının yığıncağını toplayır və məsləhət istəyir. İlk əvvəl 

şurada Kişə tabe olmaq təklifi irəli sürülür. Gilqameş belə 

qərardan narazı qalır və Kişin tələbini Uruk şəhər adamlarının 

yığıncağının (xalq yığıncağında) müzakirəsinə verir. Yığıncaq 

qərara alır ki, Kişin tələbi rədd edilsin və Aqa ilə döyüşə girsinlər. 

Gilqameş hamını toxaları atıb, silahlara sarılmağa çağırır. Lakin 

tezliklə Aqa Uruk şəhərini mühasirəyə alır. Gilqameş Aqanın 

yanına elçi göndərir. Münaqişə dinc yolla həll edilir. 

«Gilqameş haqqından dastan» qədim dövrdə  ən geniş 

oxunan  əsərlərdən biri imiş. Bu dastanı, Akkad, hurri və het 

dillərinə  tərcümə etmişdilər. Dastanın qəhrəmanı  şumercə 

Bilqames adlanırdı. Dastan əslində «hər  şeyi görmüş» (ovsunçu 

Sin-lekeunninin rəvayətindən) adı altında cəmləşdirilmişdir. 

Dastanın  ən qədim parçaları  Şumer dilində yazılmışdı. Dastanın 

nisbətən geniş  mətni Akkad dilində  tərtib olunmuşdu. Dastan 

Gilqameşi belə hallandırır: «Dünyanın axırına kimi hər  şeyi 

görmüş haqqında, dənizləri görmüş, bütün dağları aşmış haqqında, 

öz dostu ilə birlikdə düşmənləri fəth etmiş haqqında, müdrikliyə 

çatmış haqqında, hər şeyi bilən haqqında, gizli (nə varsa) o gördü, 

sirli (nə varsa) bildi, bizə daşqından əvvəlki günlər barədə xəbər 

gətirdi, uzaq yola çıxmışdı, lakin yorulub qayıtmışdı». 

Dastanda  əfsanəvi mövzu azlıq təşkil edir. İnsan taleyi ön 

plana çəkilir.  İnsan və  cəmiyyət üçün səciyyəvi olan hadisələr 

həm bədii, həm də fəlsəfi baxımdan şərh olunmuşdur. Gilqameşin 

dastanda insan və allah kimi təsvir olunmasına baxmayaraq, 

əməlləri və fikri-zikri insanlara xas olan əməllərlə bağlıdır. O həm 

qəddar, həm xeyirxah, həm qəhrəman, həm dost, həm də insan 

---