______________Milli Kitabxana_____________
112
Belə bir şəraitdə Qudea tikinti işləri ilə daha çox məşğul
olurdu. Məbəd inşasına diqqət verilirdi. Abidələrin birindəki
təsvirdə Qudea oturmuş halda, dizi üzərindəki tikiləcək məbədin
layihəsini nəzərdən keçirir. Məbəd tikintisində şumerlərdən başqa
qonşular da iştirak edirdilər. Mənbə qeyd edir ki, məbəd
tikintisinə «elamlı Elamdan gəlirdi, Suz sakini Suzdan gəlirdi».
Qudea bir sıra ölkələrlə ticarət əlaqələri yaratmışdı. Ticarət
vasitəsi ilə ölkəyə taxta, xüsusilə sidr, inşaat daşı, qızıl, mis, qır və
s. gətirilirdi. Məbəd tikintisi Laqaş, Nippur, Adab, Nqirsu və
başqa şəhərlərdə həyata keçirilirdi. Kişi və qadınlar məbədə
qurban göndərməli idilər. Məbəd tikintisi nəinki qurban verməni
genişləndirir, eyni zamanda vergilərin artırılmasına gətirib
çıxarırdı.
Bəzi mülahizələrə görə, Qudeanın hakimiyyəti dövründə
Şumer ədəbiyyatı və incəsənəti çiçəklənmə dövrünü keçirirdi.
Şumer kənar ölkələr ilə iqtisadi və ticarət əlaqələri saxlayırdı.
Yuxarı dənizdən (Urmiyyə gölü) Aşağı dənizə (Fars körfəzi)
qədər uzanan ticarət yollarından sərbəst istifadə edirdi. Qudea
suvarma kanallarının çəkilməsinə, əkinçilik və bağçılığın
inkişafına da diqqət yetirirdi. Onun dövründə məbəd təsərrüfatı
müstəqil iqtisadi sahəyə çevrilmişdi. Mənbələr kutilərin
hakimiyyəti dövründə əkin sahələrinin məhsuldarlığından, taxıl
bolluğundan, mal-qaranın saysız-hesabsız olmasından bəhs edir.
Kuti sülaləsi səksən ilə yaxın İkiçayarasını rahat və
münaqişəyə rast gəlmədən idarə etmişdi. Bu müddət ərzində
İkiçayarası işğalçılıq müharibələri aparmamışdı. Təkcə canişin
Qudeanın Elamın Anşan vilayətinə hərbi dəstələr göndərməsi
məlumdur. Utuhenqalın adına çıxılan kitabədə kutilərin ünvanına
mənfi ifadələr işlətmişdir. Kitabə onları «dağların zəhərli ilanı,
allahlara əl qaldıran, Şumer hakimiyyətini dağlara aparan, Şumeri
ədavətlə dolduran, arvadı ərindən ayıran, övladı valideynindən
ayıran, ölkədə ədavət və hiddət yayan» adamlar kimi qələmə
vermişdi. Lakin kutilərin ünvanına deyilmiş ittihamları təsdiq
edən heç bir əlavə tarixi sənəd qalmamışdır.
Ur sülaləsi. Ur-Nammu III Ur sülaləsinin (e.ə. 2112-2003-cü
illər) banisi kimi məlumdur. III Ur sülaləsi sonuncu Şumer dövləti
______________Milli Kitabxana_____________
113
idi. Ur-Nammunun dövləti Şumer və Akkad ənənələrini davam
etdirirdi. O, «Ur hökmdarı, Şumer və Akkad hökmdarı» rütbəsini
qəbul etmişdi. Ur-Nammu Şumer və Akkad hökmdarlarına xas
olan ənənəvi inşaat işlərini davam etdirirdi. O, bütün Şumerdə
məbəd tikintisini genişləndirmiş, əzəmətli və bürclü Ur məbədini
(zikkuratı) tikdirməyə başlamışdı. Bu tikinti onun oğlu Şulqi
tərəfindən başa çatdırıldı. Min beş yüz il sonra Babil hökmdarı
Nabonid əzəmətli Ur zikkuratını yenidən bərpa etdirmişdi. Ur-
Nammu yeni kanallar çəkdirdi. Bunlardan Ur-Eredu su kanalı
daha əhəmiyyətli idi. Bu kanal Fars körfəzinə gətirib çıxarırdı. Ur-
Nammu qanunlar külliyyatı tərtib etdirmişdi. Bu indiyə qədər
məlum olan ən qədim qanunlardan hesab edilir.
Ur-Nammu qanunları 1952-ci ildə Nippur qazıntıları zamanı
tapılmışdı. Kitabə zədələndiyindən qanunlar tam qalmamışdır.
Qanunlar külliyyatı giriş və maddələrdən ibarətdir. Giriş
hissəsində qanunların allahların iradəsi ilə verildiyi qeyd
olunurdu. Urnammu «allahın lütfü» sayəsində hakimiyyətə
gəldiyini söyləyir. Qanunların verilməsi və ya hakimiyyətə sahib
olmaq qədim dövrdə bir qayda olaraq allahın adı ilə bağlanılır. Ur-
Nammu «ədalətli qayda-qanun» yaratdığını söyləyirdi. Onun
qanunları «qoy güclü dul qadınları və yetim-yesiri incitməsin»
ifadəsi ilə başlayırdı. Ur-Nammu sabit ölçü və çəki qaydaları
müəyyənləşdirdi, bununla bazar qiymətlərinin kortəbiiliyini
aradan götürməyə nail olmaq istədi. Şumer cəmiyyətində artıq
mülkü bərabərsizliyin geniş vüsət alması müşahidə olunur.
Qanunlarda bunu qabarıq şəkildə göstərən maddə vardır. Maddədə
deyilir ki, «Bir şekel (pul vahidi) sahibi bir mina (60 şekel) sahibi
tərəfindən istismar edilməməlidir». Göründüyü kimi, varlı
təbəqələr azad icmaçıların əməyindən məcburi istifadə edirmişlər.
Ur-Nammu qanunları müxtəlif hüquq normalarını qaydaya
salmışdı. Şumer cəmiyyətində cadugərlik geniş yayılmışdı.
Cadugərliyin qarşısını almaq üçün qanunlarda xüsusi maddə
nəzərdə tutulmuşdu. Maddəyə görə, cadugərlikdə təqsirlənən şəxs
öz günahsızlığını sübut etmədi idi. Onun günahsız olub-
olmamağını ordaliya vasitəsilə yoxlayırdılar. Ordaliya - su ilə
sınama hüquq forması idi. Müqəssiri suya atırdılar, əgər o,
______________Milli Kitabxana_____________
114
salamat qalırdısa, günahsız hesab olunurdu. Ur Şumer
cəmiyyətində bir sıra hallarda varlıları da cadugərlikdə
təqsirləndirirdilər. Varlıların cadugərliyi sübut olunardısa, onda
onun malı ittihamçı şəxsə verilirdi. Əsassız ittihamların qarşısını
almaq üçün böhtançılara da su ilə sınama (ordaliya) tətbiq
olunurdu. Şumer cəmiyyətində cadugərlik təqib olunurdu.
Maddələrin birində qulların vəziyyətindən bəhs olunurdu.
Qullar ağır istismara düçar idilər. Buna görə onlar ağa
təsərrüfatından qaçırdılar. Maddə qaçqın qulu ağasına qaytarana
mükafat vəd edirdi. Qul-kənizi öldürən onun əvəzini, yaxud
qiymətini ödəməli idi. Bəzi maddələr xəsarət üçün cəza nəzərdə
tuturdu. Əgər azad adam kiməsə bədən xəsarəti yetirərdisə, ona
pul əvəzi verməli idi. Qanunlarda ailə münasibətlərinə toxunan
maddələr də vardı. Qadının ərə xəyanəti ölüm ilə cəzalandırılırdı.
Ər arvadını boşayarkən, onu müəyyən pul məbləği ilə təmin
etməli idi. Sənədləşdirilməmiş nikah qanunsuz hesab edilirdi.
Evlənən gənc qızın atasına nikah hədiyyəsi (başlıq) verməli idi.
Əgər qızın atası vədinə əməl etməyib onu başqasına versəydi,
nikah hədiyyəsi sahibinə ikiqat məbləğdə qaytarılmalı idi.
Qanunlarda torpaq münasibətləri də əks olunmuşdu. Özgə
torpağını zəbt edib becərmək qadağan edilirdi. Belə hallarda
məhsul müsadirə olunur, torpağı özbaşına tutmuş adam isə cərimə
edilirdi. İcarədar götürdüyü torpaq sahəsini becərməli və torpaq
sahibinə əvvəldən müəyyənləşdirmiş miqdarda məhsul verməli
idi. Sahə işlənməmiş qalsaydı, icarədar torpaq sahibinin zərərini
ödəməli idi.
Erkən Şumer dövlətləri «en» (ağa, dini hakim) adlanan ali
kahin tərəfindən idarə olunurdu. En dövlət və məbəd işlərinə,
suvarma kanallarının çəkilməsinə, ölkənin təsərrüfat həyatına,
hərbi işlərə rəhbərlik edirdi. İbtidai demokratiya əlamətləri öz
varlığını hələ saxlayırdı. Tədricən Şumer dövlətlərində hökmdar
hakimiyyəti meydana gəldi. Dövlətin başında «ensi» (tikinti
zamanı xalqa rəhbərlik edən kahin), yaxud «luqal» (böyük adam,
hökmdar) dayanırdı. Adətən luqal, hökmdar kimi, daha böyük
şəhər-dövlətlərinə başçılıq edirdi. Vahid Şumer dövləti mövcud
olan zaman luqal ancaq hökmdara, ensi ona tabe olan canişinə,
Dostları ilə paylaş: |