Dərslik Azərbaycan Respublikasının Təhsil Nazirliyinin 24. 11. 2009-cu IL tarixli

______________Milli Kitabxana_____________ 

 148

yaratmışdılar: - «Evdə deyingən arvad kədər üstünə azar gətirir». 

Ailə saxlamağın çətinliyini başa düşürdülər: - «Kim arvad və uşaq 

saxlamayıbsa, deməli o, burun deşiyində halqa gəzdirməyibdir» - 

deyirdilər. Şumerlər dostluq və qohumluq haqda belə deyirmişlər: 

- «Dostluq bir gün çəkir, qohumluq əbədi davam edir». 

Şumerlər bilavasitə istismarçılara nifrətlə yanaşırdılar. Buna 

belə  zərb-məsəl qoşmuşdular: «Sənin hökmdarın ola bilər, sənin 

şahın ola bilər, lakin, hər şeydən əvvəl, ağandan qorx!» 

Şumerdə ara müharibələri, hakimiyyət uğrunda mübarizə, 

düşmən basqınları tez-tez baş verirdi. Buna görə  Şumer  əhalisi 

ölkənin təhlükəsizliyinin qorunması barədə  də  zərb-məsəl 

yaratmışdılar. Məsələn, «Əgər ölkə pis silahlanıbsa, düşmən 

həmişə  (şəhər) darvazaları önündə dayanacaqdır». Bununla 

bərabər, şumerlər müharibənin mənasız olmasını başa düşürdülər. 

Buna uyğun atalar sözündə deyilir: «Sən gedirsən, düşmənin 

torpağını zəbt edirsən, düşmən gəlir, sənin torpağını zəbt edir». 

İkiçayarasının zəngin  ədəbiyyatı  Şərqin başqa xalqlarının 

ədəbiyyatına (hetlərin, yəhudilərin, aramilərin və s.), antik dünya 

ədəbiyyatına müəyyən təsir göstərmişdir. 

İkiçayarasında təhsilin başlıca ocağı  məktəb idi. 

Məktəblərin mövcudluğu haqda ilk məlumatı arxeoloji materiallar 

verir. Uruk şəhərində aparılan qazıntılar zamanı e.ə. IV minilliyin 

sonuna və III minilliyin əvvəlinə aid söz siyahısından ibarət gil 

kitabələr aşkar edilmişdir. Onların içərisində əzbərləmək üçün söz 

siyahısı vardı. E.ə. III minilliyin ortalarında Şumerdə artıq məktəb 

təhsili mövcud imiş. Şuruppak qazıntıları zamanı həmin dövrə aid 

çoxlu «məktəb mətnləri» aşkar edilmişdi. Bunlar tarixdə ilk dərs 

vəsaiti hesab olunur. 

Şumer məktəblərində  gələcək mirzələr hazırlayırdılar. 

Məktəbdə mixi yazı sistemini və əsas riyazi bilikləri öyrənirdilər. 

Şagird  Şumer və Akkad dillərini yaxşı bilməli,  ədəbi  əsərlərin 

üzünü köçürməyi bacarmalı idi. Eyni zamanda onlara ilahiyyat, 

coğrafiya, nəbatat, zoologiya, təbabət sahəsində məhdud miqdarda 

olsa da, savad verilirdi. 

Məbəd və dövlət təsərrüfatının genişlənməsi ilə  əlaqədar 

olaraq çoxlu qeyd və hesablama sənədlərinin tərtib edilməsi 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 149

zərurəti meydana gəlmişdi. Buna görə savadlı mirzələrə ehtiyac 

artırdı. Bununla bağlı İkiçayarasında ilk məktəblər məbəd və saray 

yanında yaranmışdı. 

II minilliyin birinci yarısında  İkiçayarası  məktəbləri 

aşağıdakı qaydada təşkil olunmuşdu.  Şumer məktəbi edubba 

«kitabələr evi» adlanırdı. Məktəbə «kitabələr evinin atası» 

adlanan  şəxs başçılıq edirdi. Eyni zamanda o, müəllim idi. 

Müəllimə  şagirdlər «böyük qardaş» deyirdilər.  Şagirdlər 

«kitabələr evinin övladları» adlanırdılar. Məktəbin nəzarətçisi 

"qamçı tutan" adını daşıyırdı. Nəzarətçi  şagirdlərin məktəbə 

müntəzəm gəlməsini təmin edirdi. 

Şumer məktəbində nizam-intizam sərt idi, təlimdə  şallaq 

sistemi tətbiq olunurdu. Tədris iki cürə qurulmuşdu. Burada 

şagirdlər bir tərəfdən  şumer yazı növünü öyrənir, digər tərəfdən 

əsərləri əzbərləyir və üzünü köçürürdülər. Qazıntılar zamanı xeyli 

belə nüsxə tapılmışdır. Təhsil şagirddən yaxşı yaddaş tələb edirdi. 

Yəqin ki, bütün oxuyanlar güclü yaddaşa malik deyildilər. Buna 

görə, yaxud başqa səbəbə görə bəzi şagirdlər dərsləri buraxıb, indi 

necə deyərlər, «çətin tərbiyə olunan» uşaqlara çevrilirdilər. 

Qədim şumer mətnlərinin birində, təxminən 4 min il bundan 

əvvəl yazılmış  mətndə belə  çətin  şagird haqda söhbət aparılır. 

Ümumiyyətlə, həmin dövrdə  məktəb həyatı haqda hekayələr 

yaradılırdı. Belə hekayələrdən biri «Ata və  fərsiz oğul» adlanır. 

Hekayədə ata öz oğluna nəsihət verir, səylə oxumağı, məktəbə 

vaxtında gedib-gəlməyi, küçələrdə veyllənməməyi tövsiyə edir. 

Ata və oğul arasında belə bir söhbət başlayır: 

Ata oğuldan soruşur: «Haraya getmişdin?» 

Oğul cavab verir: «Mən heç yerə getməmişdim». 

Ata deyir: «Əgər sən heç bir yerə getməmişdinsə, nə üçün 

veyllənirsən? Dur, məktəbə get, «kitabələr evinin atası» qarşısında 

dayan, tapşırılmış dərsi ona danış, məktəb çantasını aç, öz kitabəni 

yaz, qoy sənin «böyük qardaşın» sənin üçün yeni tapşırıq kitabəsi 

hazırlasın. Dərsi hazırlayandan sonra, onu müəllimə göstər, 

mənim yanıma gəl, veyl-veyl gəzmə. Başa düşdünmü, mən sənə 

nə dedim?» 

Oğul: «Bəli, başa düşdüm və təkrar da edə bilərəm». 

---

______________Milli Kitabxana_____________ 

 150

Ata: «Onda təkrar et». 

Oğul ata nəsihətini təkrar edir, lakin sonralar bu nəsihətə 

əməl etmir. 

Ata yenidən qəzəblənir. 

«Qulaq as, adam ol! Meydançalarda dayanma, bağ-bağçanı 

gəzmə. Məktəbə get, bu sənə xeyir gətirər. Mən öz qohumlarımıza 

baxıram, onların arasında sənə oxşar adam tapa bilmirəm. Sən 

mənim ürəyimi üzdün, sən məni qəbirə aparacaqsan. Mən heç 

vaxt sənə iş buyurmamışam, torpaq şumlamağa göndərməmişəm, 

torpaq toxalamağa göndərməmişəm. Başqa sənə oxşar uşaqlar 

işləyirlər, valideynlərinə kömək edirlər. Onlar ataları üçün taxıl 

yığıb çoxaldır, arpa, yağ  və yunla təchiz edirlər. Sən isə onlarla 

müqayisədə heç kişi deyilsən. Mən səni onlar kimi işləməyə 

məcbur etməmişəm. Sən öz qardaşına,  şagird yoldaşına bax. Nə 

üçün sən onları ötüb keçmirsən? Heç olmasa öz böyük qardaşına, 

kiçik qardaşına tay olmağa çalış. 

Sənə görə mən gecə-gündüz əzab çəkirəm. Gecə və gündüzü 

kef axtarmaqla puça verirsən, sən çoxlu cavahirat toplamısan, 

yoğunlamısan, yekəlmisən, lovğa və güclü olmusan. Ancaq sənin 

bütün nəslin səbirlə gözləyir ki, sənə bir bəla üz versin və onlar da 

buna baxıb sevinsinlər, çünki sən adam olmağa can atmırsan». 

Hekayədən gətirilmiş bu qısa mətn göstərir ki, qədim 

zamanlarda savad almağa laqeyd olan övladlar valideynin 

narahatlığına səbəb olurdular. Övladın biganəliyinə baxmayaraq, 

ata allahlardan oğluna qayğı göstərməyi və başına ağıl qoymağı 

diləyir. 

Şumerlər təkcə oxumaqdan yayınanlar haqda hekayə 

yaratmamışlar. Səylə çalışan məktəblinin gündəlik həyatı haqda 

da hekayə vardı. Hekayə «Məktəblinin günü» adlanır. Onu da 4 

min il əvvəl yaşamış naməlum müəllim yazmışdır. 

Hekayədən göründüyü kimi, şumer məktəblisi dərsə 

gecikməkdən qorxur, çünki «müəllim onu çubuqla döyə bilər». 

Hər səhər anasını  tələsdirir ki, ona səhər yeməyi hazırlasın. 

Hekayənin mətni bilavasitə şagirdə yönəldilmiş sualdan başlayır: 

- «Ey məktəbli, sən erkən uşaqlıqda haraya getmisən?» 

Şagird cavab verir: - «Mən məktəbə getmişəm». 

---